सुरा (surA)

सु॑रा

feminine

spirituous,

liquor,

wine.

सुरा

-

surA

-

Adjective

-

drinking

vessel

कोशिका

-

kozikA

-

Feminine

-

drinking-vessel

पानपात्र

-

pAnapAtra

-

Neuter

-

drinking-vessel

गञ्जा

-

gaJjA

-

Feminine

-

drinking-vessel

अनुकर्षण

-

anukarSaNa

-

Neuter

-

drinking

vessel

भक्षण

-

bhakSaNa

-

Neuter

-

drinking

vessel

पान

-

pAna

-

Neuter

-

drinking-vessel

पात्र

-

pAtra

-

Neuter

-

drinking-vessel

पानिल

-

pAnila

-

Neuter

-

drinking-vessel

आस्पात्र

-

AspAtra

-

Neuter

-

drinking

vessel

कोश

-

koza

-

Masculine

-

drinking-vessel

अमत्रक

-

amatraka

-

Neuter

-

drinking

vessel

अनुतर्ष

-

anutarSa

-

Masculine

-

drinking

vessel

कुशप

-

kuzapa

-

Masculine

-

drinking

vessel

पानकुम्भ

-

pAnakumbha

-

Masculine

-

drinking-vessel

सरक

-

saraka

-

Neuter

-

drinking

vessel

कौशिका

-

kauzikA

-

Feminine

-

drinking-vessel

कंस

-

kaMsa

-

Masculine

-

drinking

vessel

अमत्र

-

amatra

-

Neuter

-

large

drinking

vessel

पात्रयति

{

पात्रय

}

-

pAtrayati

{

pAtraya

}

-

verb

-

use

as

a

drinking

vessel

कांस्य

-

kAMsya

-

Neuter

-

drinking

vessel

of

brass

खचमस

-

khacamasa

-

Masculine

-

drinking-vessel

in

the

sky

पार

-

pAra

-

Masculine

-

any

cup

or

drinking

vessel

पाणिपात्र

-

pANipAtra

-

Adjective

-

the

hand

as

a

drinking-vessel

अमृत्पात्रप

-

amRtpAtrapa

-

Adjective

-

not

drinking

from

a

clay

vessel

पात्रभेद

-

pAtrabheda

-

Masculine

-

breaking

a

drinking-vessel

or

cup

पात्रिन्

-

pAtrin

-

Adjective

-

possessing

a

drinking-vessel

or

a

dish

मधुपात्र

-

madhupAtra

-

Neuter

-

drinking

vessel

for

intoxicating

drinks

उडुप

-

uDupa

-

Masculine

Neuter

-

kind

of

drinking

vessel

covered

with

leather

चमस

-

camasa

-

Masculine

-

vessel

used

at

sacrifices

for

drinking

the

Soma

[

of

wood

]

गल्वर्क

-

galvarka

-

Masculine

-

small

crystalline

vessel

for

drinking

spirituous

liquor

चमसाध्वर्यु

-

camasAdhvaryu

-

Masculine

-

priest

who

manages

the

drinking-vessels

सुरा

-

surA

-

Adjective

-

drinking

vessel

सुरा

-

surA

-

Feminine

-

alcoholic

drink

सुरा

-

surA

-

Feminine

-

spirituous

liquor

सुरा

-

surA

-

Feminine

-

snake

सुरा

-

surA

-

Feminine

-

water

सुरा

-

surA

-

Feminine

-

wine

सुरा

[

surā

],

(

सु-क्रन्

Uṇâdisūtras.

2.24

)

A

spirituous

liquor,

wine

सुरा

वै

मलमन्नानाम्

Manusmṛiti.

11.93

गौडी

पैष्टी

च

माध्वी

च

विज्ञेया

त्रिविधा

सुरा

94.

Water.

A

drinking

vessel.

A

snake.

Compound.

आकरः

a

distillery.

the

cocoanut

tree.-आजीवः,

-आजीविन्

Masculine.

a

distiller.

-आलयः

a

tavern,

dram-shop.

-आसवः

spirituous

liquor.

-उदः

the

sea

of

spirituous

liquor.

-कारः

a

distiller.

-गृहम्

a

tavern.

-ग्रहः

a

vessel

for

holding

liquor

व्यवस्थितिस्तेषु

विवाहयज्ञ-

सुराग्रहैरासु

निवृत्तिरिष्टा

Bhágavata (Bombay).

11.5.11.

-जीविन्

a

tavernkeeper,

a

vintner

-ध्वजः

a

flag

or

sign

hung

outside

a

tavern.

-प

Adjective.

a

drinker

of

spirituous

liquor

Manusmṛiti.

11.49.

pleasant,

agreeable.

wise,

sage.

-पाणम्,

-पानम्

the

drinking

of

wine

or

liquor.

-पात्रम्,

-भाजनम्,

-भाण्डम्

a

wine

glass

or

cup

अपः

सुराभाजनस्था

मद्यभाण्डस्थितास्तथा

Manusmṛiti.

11.147.

-पीत

Adjective.

one

who

has

drunk

wine

सुखजातः

सुरापीतः

...

Bhaṭṭikâvya.

5.38.

-बीजम्

a

substance

serving

for

the

preparation

of

beer.

-भागः

yeast.

-मण्डः

the

froth

or

scum

of

spirituous

liquor

during

fermentation.

-मूल्यम्

drink-money.

-संधानम्

distillation

of

spirituous

liquor.

सुः

a

drunkard.

a

heretic.

सुरा

1

A

spirituous

liquor,

wine

सुरा

वै

मलमन्नानां

Ms.

11.

94

गौडी

पैष्ठी

च

माध्वी

च

विज्ञेया

त्रिविधा

सुरा

95.

2

Water.

3

A

drinking

vessel.

4

A

snake.

Comp.

आकरः

a

distillery.

आजीवः,

आजीविन्

m.

a

distiller.

आलयः

a

tavern,

dram-shop.

आसवः

spirituous

liquor.

उदः

the

sea

of

spirituous

liquor.

करः

the

cocoa-nut

tree.

ग्रहः

a

vessel

for

holding

liquor.

ध्वजः

a

flag

or

sign

hung

outside

a

tavern.

प

a.

{1}

a

drinker

of

spirituous

liquor.

{2}

pleasant,

agreeable.

{3}

wise,

sage.

पाणं,

पानं

the

drinking

of

wine

or

liquor.

पात्रं,

भांडं

a

wineglass

or

cup.

भागः

yeast.

मंडः

the

froth

or

scum

of

spirituous

liquor

during

fermentation.

संधानं

distillation

of

spirituous

liquor.

सुः

{1}

a

drunkard.

{2}

a

heretic.

सुरा

a

(

आ

),

feminine.

,

see

sub voce.

सु॑रा

b

feminine.

(

ifc.

also

n(

सुर

).

prob.

from.

√

3.

सु,

‘to

distil’,

and

not

connected

with

सुर,

‘a

god’

)

spirituous

liquor,

wine

(

in

ancient

times

‘a

kind

of

beer’

)

spirituous

liquor

(

personified

as

a

daughter

of

Varuṇa

produced

at

the

churning

of

the

ocean

),

ṛg-veda

et cetera.

et cetera.

water,

naighaṇṭuka, commented on by yāska

i,

12

a

drinking

vessel,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

a

snake,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

सुरा

sú-rā,

Feminine.

[

distillation:

√

1.

su

]

spirituous

🞄liquor.

सुरा

स्त्रीलिङ्गम्

-

सु

+

क्रन्

+

टाप्

"मदिरा,

शराब"

सुरा

स्त्रीलिङ्गम्

-

सु

+

क्रन्

+

टाप्

जल

सुरा

स्त्रीलिङ्गम्

-

सु

+

क्रन्

+

टाप्

पान-पात्र

सुरा

स्त्रीलिङ्गम्

-

सु

+

क्रन्

+

टाप्

साँप

surA

{%

f.

%}

1.

A

spirituous

liquor,

wine

(

it

is

of

three

kinds-

गौडी

पैष्ठी

च

माध्वी

च

विज्ञेया

त्रिविधा

सुरा

।

यथैवैका

तथा

सर्वा

न

पातव्या

द्विजोत्तमैः

M.xi.94

)

2.

water

3.

a

drinking

vessel

4.

a

snake.

सुरा

f.

potus

fervidus,

potus

inebrians

in

universum.

SU.

4.

14.

súrā,

f.

spirituous,

and

esp.

distilled,

liquor

brandy

liquor.

[

√1su,

‘express’:

cf.

1suta

and

soma.

]

Synonyms

वारुणी,

सुरा

(Noun)

समुद्रमन्थने

प्राप्ता

मदिरा।

"समुग्रमन्थने

प्राप्तेषु

चतुर्दशेषु

रत्नेषु

एका

वारुणी

आसीत्।"

Synonyms

मद्यम्,

सुरा,

मदिरा,

वारुणी,

हलिप्रिया,

हाला,

परिश्रुत्,

वरुणात्मजा,

गन्धोत्तमा,

प्रसन्ना,

इरा,

कादम्बरी,

परिश्रुता,

कश्यम्,

मानिका,

कपिशी,

गन्धमादनी,

माधवी,

कत्तोयम्,

मदः,

कापिशायनम्,

मत्ता,

सीता,

चपला,

कामिनी,

प्रिया,

मदगन्धा,

माध्वीकम्,

मधु,

सन्धानम्,

आसवः,

अमृता,

वीरा,

मेधावी,

मदनी,

सुप्रतिभा,

मनोज्ञा,

विधाता,

मोदिनी,

हली,

गुणारिष्टम्,

सरकः,

मधूलिका,

मदोत्कटा,

महानन्दा,

सीधुः,

मैरेयम्,

बलवल्लभा,

कारणम्,

तत्वम्,

मदिष्ठा,

परिप्लुता,

कल्पम्,

स्वादुरसा,

शूण्डा,

हारहूरम्,

मार्द्दीकम्,

मदना,

देवसृष्टा,

कापिशम्,

अब्धिजा

(Noun)

मादकद्रवपदार्थः

-

यस्य

सेवनं

पापं

तथा

च

निन्दनीयम्

इति

मन्यन्ते।

"सः

प्रतिदिनं

सायङ्काले

मद्यं

पीत्वा

गृहम्

आगच्छति।"

Synonyms

जलम्,

वारि,

अम्बु,

अम्भः,

पयः,

सलिलम्,

सरिलम्,

उदकम्,

उदम्,

जडम्,

पयस्,

तोयम्,

पानीयम्,

आपः,

नीरम्,

वाः,

पाथस्,

कीलालम्,

अन्नम्,

अपः,

पुष्करम्,

अर्णः,

पेयम्,

सलम्,

संवरम्,

शंवरम्,

संम्बम्,

संवत्सरम्,

संववरः,

क्षीरम्,

पायम्,

क्षरम्,

कमलम्,

कोमलम्,

पीवा,

अमृतम्,

जीवनम्,

जीवनीयम्,

भुवनम्,

वनम्,

कबन्धम्,

कपन्धम्,

नारम्,

अभ्रपुष्पम्,

घृतम्,

कं,

पीप्पलम्,

कुशम्,

विषम्,

काण्डम्,

सवरम्,

सरम्,

कृपीटम्,

चन्द्रोरसम्,

सदनम्,

कर्वुरम्,

व्योम,

सम्बः,

सरः,

इरा,

वाजम्,

तामरस,

कम्बलम्,

स्यन्दनम्,

सम्बलम्,

जलपीथम्,

ऋतम्,

ऊर्जम्,

कोमलम्,

सोमम्,

अन्धम्,

सर्वतोमुखम्,

मेघपुष्पम्,

घनरसः,

वह्निमारकः,

दहनारातिः,

नीचगम्,

कुलीनसम्,

कृत्स्नम्,

कृपीटम्,

पावनम्,

शरलकम्,

तृषाहम्,

क्षोदः,

क्षद्मः,

नभः,

मधुः,

पुरीषम्,

अक्षरम्,

अक्षितम्,

अम्ब,

अरविन्दानि,

सर्णीकम्,

सर्पिः,

अहिः,

सहः,

सुक्षेम,

सुखम्,

सुरा,

आयुधानि,

आवयाः,

इन्दुः,

ईम्,

ऋतस्ययोनिः,

ओजः,

कशः,

कोमलम्,

कोमलम्,

क्षत्रम्,

क्षपः,

गभीरम्,

गम्भनम्,

गहनम्,

जन्म,

जलाषम्,

जामि,

तुग्र्या,

तूयम्,

तृप्तिः,

तेजः,

सद्म,

स्रोतः,

स्वः,

स्वधा,

स्वर्गाः,

स्वृतिकम्,

हविः,

हेम,

धरुणम्,

ध्वस्मन्वतु,

नाम,

पवित्रम्,

पाथः,

अक्षरम्,

पूर्णम्,

सतीनम्,

सत्,

सत्यम्,

शवः,

शुक्रम्,

शुभम्,

शम्बरम्,

वूसम्,

वृवूकम्,

व्योमः,

भविष्यत्,

वपुः,

वर्वुरम्,

वर्हिः,

भूतम्,

भेषजम्,

महः,

महत्,

महः,

महत्,

यशः,

यहः,

यादुः,

योनिः,

रयिः,

रसः,

रहसः,

रेतम्

(Noun)

सिन्धुहिमवर्षादिषु

प्राप्तः

द्रवरुपो

पदार्थः

यः

पान-खान-सेचनाद्यर्थम्

उपयुज्यते।

"जलं

जीवनस्य

आधारम्।

/अजीर्णे

जलम्

औषधं

जीर्णे

बलप्रदम्।

आहारकाले

आयुर्जनकं

भुक्तान्नोपरि

रात्रौ

न

पेयम्।"

ஸுரா

:

கள்,

தண்ணீர்,

குடிக்கும்

பாத்திரம்.

Surā

(

“spirituous

liquor”,

personif.

),

a

goddess.

§

28

(

Amṛtamanthana

):

I,

18,

1146

(

ºdevī,

arose

at

the

churning

of

the

ocean

),

1148.--§

124

(

Aṃśāvat.

):

I,

66,

2616

(

suranandinīṃ,

daughter

of

Varuṇa

and

Devī,

the

daughter

of

Śukra

).--§

270

(

Brahmasabhāv.

):

II,

11,

459

(

devī,

in

the

palace

of

Brahmán

).

Surā

is

the

name

of

an

intoxicating

‘spirituous

liquor,

’

often

mentioned

in

Vedic

literature.

In

some

passages^1

it

is

referred

to

favourably,

in

others

with

decided

disapproval.^2

It

is

classed

with

the

use

of

meat

and

with

dicing

as

an

evil

in

the

Atharvaveda,

^3

and

often

with

dicing.^4

It

was,

as

opposed

to

Soma,

essentially

a

drink

of

ordinary

life.^5

It

was

the

drink

of

men

in

the

Sabhā,

^6

and

gave

rise

to

broils.^7

Its

exact

nature

is

not

certain.

It

may

have

been

a

strong

spirit

prepared

from

fermented

grains

and

plants,

as

Eggeling^8

holds,

or,

as

Whitney^9

thought,

a

kind

of

beer

or

ale.

Geldner^10

renders

it

‘brandy.’

It

is

sometimes

mentioned

in

connexion

with

Madhu.^11

It

was

kept

in

skins.^12

1

)

Rv.

i.

116,

7

x.

131,

4,

5.

Cf.

Av.

iv.

34,

6

x.

6,

5

Taittirīya

Saṃ-

hitā,

i.

3,

3,

2

Śatapatha

Brāhmaṇa,

xii.

7,

3,

8.

2

)

Rv.

vii.

86,

6

viii.

2,

12

21,

14

Maitrāyaṇī

Saṃhitā,

i.

11,

6

ii.

4,

2

iv.

2,

1,

etc.

3

)

vi.

70,

1.

Cf.

Bloomfield,

Hymns

of

the

Atharvaveda,

493.

4

)

Rv.

vii.

86,

6

Av.

xiv.

1,

35.

36

xv.

9,

1.

2.

5

)

Taittirīya

Brāhmaṇa,

i.

3,

3,

2.

6

)

See

n.

4.

7

)

Rv.

viii.

2,

12

21,

14.

Cf.

Kāṭhaka

Saṃhitā,

xiv.

6

Śatapatha

Brāhmaṇa,

i.

6,

3,

4

Maitrāyaṇī

Saṃhitā,

ii.

4,

2,

etc.

8

)

Sacred

Books

of

the

East,

44,

223,

n.

2

Caland,

Altindisches

Zauberritual,

21,

n.

1

Zimmer,

Altindisches

Leben,

280,

281.

Cf.

Kātyāyana

Śrauta

Sūtra,

xix.

1,

20-27

Mahīdhara

on

Vājasaneyi

Saṃhitā,

xix.

1.

9

)

Translation

of

the

Atharvaveda,

207.

Cf.

Schrader,

Prehistoric

Antiqui-

ties,

326.

10

)

Rigveda,

Glossar,

198.

11

)

Av.

vi.

69,

1

ix.

1,

18,

19

Vāja-

saneyi

Saṃhitā,

xix.

95.

See

Hille-

brandt,

Vedische

Mythologie,

1,

251,

who

attempts

to

show

that

Surā

and

Soma

were

rival

priestly

drinks

at

one

time,

belonging

to

different

sections

of

the

people.

12

)

Pañcaviṃśa

Brāhmaṇa,

xiv.

11,

26.

Cf.

Rv.

i.

191,

10.

Cf.

Hopkins,

Journal

of

the

American

Oriental

Society,

13,

121.

सुरा

स्त्री।

सुरा

समानार्थकाः

सुरा,

हलिप्रिया,

हाला,

परिस्रुत्,

वरुणात्मजा,

गन्धोत्तमा,

प्रसन्ना,

इरा,

कादम्बरी,

परिस्रुत्,

मदिरा,

कश्य,

मद्य,

वारुणी,

मधु,

हाल,

अनुतर्ष

2।10।39।1।1

सुरा

हलिप्रिया

हाला

परिस्रुद्वरुणात्मजा।

गन्धोत्तमाप्रसन्नेराकादम्बर्यः

परिस्रुता॥

अवयव

==>

सुराकल्कः,

सुरामण्डः

वृत्तिवान्

==>

शौण्डिकः

==>

मधुकपुष्पकृतमद्यम्,

इक्षुशाकादिजन्यमद्यम्,

नानाद्रव्यकृतमद्यम्

पदार्थ-विभागः

खाद्यम्,

पानीयम्

सुरा,

स्त्रीलिङ्गम्

(

सु

अभिषवे

+

क्रन्

।

स्त्रियां

टाप्

।इत्युणादिवृत्तौ

उज्ज्वलः

।

२

।

२४

।

यद्वा,

सुष्ठुरायन्त्यनयेति

।

सु

+

रै

शब्दे

+

“आतश्चोप-सर्गे

।

३

।

३

।

११६

।

इत्यङ्

।

टाप्

।

)चषकम्

।

मद्यम्

।

इति

मेदिनी

॥

अस्याःपर्य्यायगुणादि

मदिराशब्दे

मद्यशब्द

चद्रष्टव्यम्

।

सुराया

विशेषगुणा

यथा,

--“कृशानां

सक्तमूत्राणां

ग्रहण्यर्शोविकारिणाम्सुरा

प्रशस्ता

वातघ्नी

स्तन्यरक्तक्षयेषु

च

॥

”इति

राजवल्लभः

॥

तत्पानप्रायश्चित्तं

यथा,

--“ब्रह्मघ्रश्च

सुरापश्च

स्तेयी

च

गुरुतल्पगः

।सेतु

दृष्ट्वा

विशुध्यन्ते

तत्संयोगी

च

पञ्चमः

।ततो

धेनुशतं

दद्यात्

ब्राह्यणानान्तु

भोजनम्

॥

”इति

गारुडे

२२६

अध्यायः

॥

*

॥

तत्पाने

शुक्राचार्य्यशापो

यथा,

--“सुरापानाद्वञ्चनां

प्रापयित्वासंज्ञानाशं

चैनमस्यातिघोरम्

।दृष्ट्वा

कचञ्चापि

तथापि

रूपंपीत

तथा

सुरया

मोहितेन

॥

समन्युरुत्थाय

महानुभाव-स्तदोशना

विप्रहितं

चिकीर्षुः

।काव्यः

स्वयं

वाक्यमिदं

जगादसुरापानं

प्रति

वै

जातशङ्कः

॥

यो

ब्राह्मणोऽद्यप्रभृतीह

कश्चित्मोहात्

सुरां

पास्यति

मन्दबुद्धिः

।अपेतधर्म्मा

ब्रह्महा

चैव

स

स्यात्अस्मिन्

लोके

गर्हितः

स्यात्

परे

च

॥

मया

चेमां

विप्रधर्म्मोक्तसीमांमर्य्यादां

वै

स्थापितां

सर्व्वलोके

।सन्तो

विप्राः

शुश्रुवांसो

गुरूणांदेवा

दैत्याश्चोपशृण्वन्तु

सर्व्वे

॥

”इति

महाभारते

।

१

।

७६

।

५९

--

६२

॥

ब्राह्मणक्षत्त्रियवैश्यानां

त्रिविधसुरापानप्राय-श्चित्तादि

यथा,

--“सुरां

पीत्वा

द्विजो

मोहादग्निवर्णां

सुरांपिबेत्

।तथा

स्वकाये

निर्दग्धे

मुच्यते

किल्विषात्ततः

॥

गोमूत्रमग्निवर्णं

वा

पिबेदुदकमेव

वा

।पयो

घृतं

वा

मरणाद्गोसकृद्रसमेव

वा

॥

कणान्

वा

भक्षयेदब्दं

पिण्याकं

वा

सकृन्निशि

।सुरापानापनुत्त्यर्थं

बालवासा

जटी

ध्वजी

॥

सुरा

वै

मलमन्नानां

पाप्मा

च

मलमुच्यते

।तस्माद्ब्राह्मणराजन्यौ

वैश्यश्च

न

सुरां

पिबेत्

॥

गौडी

पैष्टी

च

माध्वी

च

विज्ञेया

त्रिविधा

सुरा

।यथैवैका

तथा

सर्व्वा

न

पातव्या

द्विजोत्तमैः

॥

यक्षरक्षःपिशाचान्नं

मद्यं

मांसं

सुरासवम्

।तद्ब्राह्मणेन

नात्तव्यं

देवानामश्नता

हविः

॥

अमेध्ये

वा

पतेन्मत्तो

वैदिकं

वाप्युदाहरेत्

।अकार्य्यमन्यत्

कुर्य्याद्वा

ब्राह्मणो

मदमोहितः

॥

यस्य

कायगतं

ब्रह्म

मद्येनाप्लाव्यते

सकृत्

।तस्य

व्यपैति

ब्राह्मण्यं

शूद्रत्वञ्च

स

गच्छति

॥

एषा

विचित्राभिहिता

सुरापानस्य

निष्कृतिः

॥

इति

मानवे

११

।

९१

--

९९

॥

सौत्रामणियज्ञेऽपि

तत्पाननिषेधो

यथा,

--“यद्घ्राणमक्षो

विहितः

सुराया-स्तथा

पशोरालभनं

न

हिंसा

।एवं

व्यवायः

प्रजया

न

रत्यैइमं

विशुद्धं

न

विदुः

स्वधर्म्मम्

॥

”इति

श्रीभागवते

।

११

।

५

।

१३

॥

*

॥

“यस्मात्

सुराया

घ्राणभक्षः

अवघ्राणं

स

एवविहितः

न

पानं

तथा

पशोरपि

आलभनमेवविहितं

न

तु

हिंसा

।

अतो

न

यथेष्टभक्षणाभ्य-नुज्ञेत्यर्थः

।

व्यवायोऽपि

प्रजया

निमित्तभूतया

नरत्यै

।

अतो

मनोरथवादिन

इमं

विशुद्धं

स्वधर्म्मंन

विदुरिति

।”

इति

तट्टीकायां

श्रीधरस्वामी

॥

अन्यत्

प्रायश्चित्तशब्दे

द्रष्टव्यम्

॥

*

॥

सुरापानेवर्णनीयानि

यथा,

--सुरापाने

विकलता

स्खलनं

वचने

गतौ

।लज्जा

मानच्यु

तिः

प्रेमाधिक्यं

रक्ताक्षता

भ्रमः

॥

”इति

कविकल्पतायां

१

स्तवके

३

कुसुमम्

॥

सुरा

स्त्री

सुर--क

सु--रक्

वा

।

१

मद्ये

२

चषके

च

मेदि०

।सुरा

च

मद्यभेदः

मद्यशब्दे

४७२९

पृ०

दृश्यम्

।सोत्रामणीशब्दे

वैदिकमार्गेण

तदभिषवप्रकारादिर्दृश्यः

।

1

{@“भू

सत्तायाम्”@}

2

‘सत्तायां

भवति,

प्राप्तौ

णिचि

भावयते

तङि।

भवते

शपि

तत्रैव,

भावयत्यवकल्कने।।’

3

इति

देवः।

भावकः-भाविका,

भावकः-विका,

4

बुभूषकः-षिका,

बोभूयकः-यिका

भविता-त्री,

भावयिता-त्री,

बुभूषिता-त्री,

बोभूयिता-त्री

परिभवन्-न्ती,

5

सुखमनुभवन्

वर्धस्व,

शुश्रूषुर्भवन्

विद्यामधिकरोति,

6

शयनमनुभवन्

भुङ्क्ते,

मा

7

भवन्,

भावयन्-न्ती,

बुभूषन्-न्ती

--

8

व्यतिभवमानः,

भावयमानः,

9

व्यतिबुभूषमाणः,

बोभूयमानः

व्यतिभविष्यमाणः,

भावयिष्यमाणः,

व्यतिबुभूषिष्यमाणः,

बोभूयिष्यमाणः

10

गान्दिनीभूः-

11

गान्दिनीभुवौ-गान्दिनीभुवः

--

--

12

भूतम्,

भूतवान्,

भावितः,

बुभूषितः,

बोभूयितः-तवान्

13

भवः,

भावः,

14

भव्यः

15,

16

अभिभावी,

17

परिभावी

18

परिभवी,

19

अभावी,

20

21

भावी,

22

अभिभावकः-अभिभविता,

23

भविता,

24

आढ्यम्भविष्णुः

25

-

सुभगम्भविष्णुः-स्थूलम्भविष्णुः-पलितम्भविष्णुः-नग्नम्भविष्णुः-अन्धम्भविष्णुः-

प्रियम्भविष्णुः,

आढ्यम्भावुकः-

26

सुभगम्भावुकः-स्थूलम्भावुकः-पलितम्भावुकः-

नग्नम्भावुकः-अन्धम्भावुकः-प्रियम्भावुकः,

27

मषीभावुकः,

28

भविष्णुः,

29

भूष्णुः,

30

भावुकः,

31

परिभवी,

32

33

विभूः,

34

स्वयम्भूः-अग्निभूः-कच्छभूः-मित्रभूः-

पवनभूः,

35

विभुः-प्रभुः-संभुः,

36तद्रु--आदिभ्य

उपसंख्यानम्--’

37

इति

डुप्रत्ययः।

शं

भावयतीति

शम्भुः।

अन्तर्भावितण्यर्थोऽत्र

भवतिरिति

ज्ञेयम्।

]

]

शम्भुः,

38

भवकः,

39

धेनुम्भव्या,

40

बभूवान्,

41

भवभूतिः-भूतः,

भावः,

42

भावनः,

43

बुभूषुः-

44

बिभावयिषुः,

बोभुवः

भवितव्यम्,

भावयितव्यम्,

बुभूषितव्यम्,

बोभूयितव्यम्

45

प्रभवनीयम्,

46

प्रभावनीयम्,

बुभूषणीयम्,

बोभूयनीयम्

47

भव्यम्,

48

अवश्यभाव्यम्,

49

ब्रह्मभूयं

50

मित्रभूयं

वा

गतः,

भाव्यः,

भाव्यम्,

बुभूष्यम्,

बोभूय्यम्

ईषद्भवः-दुर्भवः-सुभवः,

51

ईषदाढ्यम्भवं-दुराढ्यंभवं-स्वाढ्यम्भवम्,

52

सुरा-

जम्भवः,

वा

भवता

--

--

--

भूयमानः-अनुभूयमानम्,

भाव्यमानः,

बुभूष्यमाणः,

बोभूय्यमानः

53

भवः,

54

भावः,

प्रभवः,

55

परिभावः

56

-परीभावः-परिभवः,

भावः,

बुभूषः-बोभूयः

57

भवितुम्,

भावयितुम्,

बुभूषितुम्,

बोभूयितुम्

58

भूतिः,

59

भूः,

वर्षाभूः,

दृन्भूः-करभूः-कारभूः-पुनर्भूः,

भावना,

बभूषा-बिभावयिषा,

बोभूया

भवनम्,

60

भुवनम्,

आशितभवनम्,

आशितभवनः,

61

आशितम्भवः

62

63,

भावनम्,

बुभूषणम्,

बोभूयनम्

भूत्वा,

64

अग्रे

भूत्वा-प्रथमं

भूत्वा-पूर्वं

भूत्वा,

65

मुखतो

भूत्वा-मुखतोभूय

वा

तिष्ठति।

66

नाना

भूत्वा-नानाभूय

वा

गतः।

विना

भूत्वा-विनाभूय

वा

गतः।

द्विधा

भूत्वा-द्वैधंभूय-वा

गतः।

67

तूष्णींभूत्वा,

तूष्णींभूय

68

वा

गतः।

69

70

अन्वग्

भूत्वा-अन्वग्भूय

वा

गतः।

अनुभूय,

अनुभाव्य,

अनुबुभूष्य,

अनुबोभूय्य

अग्रेभावम्-प्रथमंभावम्-पूर्वम्भावम्,

मुखतोभावम्

वा

गतः।

नानाभावं-विना-

भावम्

वा

गतः।

द्वैधंभावं-द्विधाभावं

वा

गतः।

तूष्णीं

भावम्

अन्वग्भावं

वा

गतः।

भावम्

२

भूत्वा

२

भावम्

२

भावयित्वा

बुभूषम्

२

बुभूषित्वा

२

बोभूयम्

२

बोभूयित्वा

२

71

भूमिः,

72

भूरिः,

73

अद्भुतम्,

74

भावित्रम्।

प्रासङ्गिक्यः

01

→

(

११६५

)

02

→

(

१-भ्वादिः-१।

अक।

सेट्।

पर।

)

03

→

(

श्लो।

३

)

04

→

[

[

३।

‘सनि

ग्रहगुहोश्च’

(

७-२-१२

)

इतीण्निषेधः।

अभ्यासे

ह्रस्वः।

एवं

सन्नन्ते

सर्वत्र

प्रक्रिया

ज्ञेया।

]

]

05

→

[

[

४।

सुखमनुभवन्,

शुश्रूषुर्भवन्

इत्यत्र

क्रमेण

लक्षणार्थे

हेत्वर्थे

च,

‘लक्षणहेत्वोः

क्रियायाः’

(

३-२-१२६

)

इति

शता।

]

]

06

→

[

पृष्ठम्०९६२+

२८

]

07

→

[

[

१।

‘माङ्याक्रोशे’

(

वा

३-२-१२४

)

इति

शता।

यद्यपि

लुङोऽपि

माङ्येव

विधानम्

\n\n

तथापि

वार्तिककारवचनप्रामाण्यात्

लटः

शत्राऽत्र

लुङः

समावेश

इति

ज्ञेयम्।

]

]

08

→

[

[

२।

‘कर्तरि

कर्मव्यतीहारे,

(

१-३-१४

)

इति

कर्मव्यतिहारे

शानच्।

]

]

09

→

[

[

३।

‘पूर्ववत्सनः’

(

१-३-६२

)

इति

सन्नन्तात्

कर्मव्यतीहारे

गम्ये

शानच्।

]

]

10

→

[

[

४।

गान्दिन्याः

भवति

=

उत्पद्यते

इति

गान्दिनीभूः।

‘क्विप्

च’

(

३-२-७६

)

इति

कर्तरि

क्विप्।

]

]

11

→

[

[

आ।

‘स

गान्दिनीभूरथ

गोकुलैधितं

स्पर्धालुधीगाधितकार्यबाधिनम्।’

धा।

का।

१-२।

]

]

12

→

[

[

५।

‘श्र्युकः

क्किति’

(

७-२-११

)

इतीण्निषेधोऽत्र।

एवमेव

क्त्वा-क्तिनोरपि

इण्निषेधो

ज्ञेयः।

]

]

13

→

[

[

६।

‘अज्विधिः

सर्वधातुभ्यः--’

(

का।

३-१-१३४

)

इति

वचनादस्माद्धातोः

पचाद्यचि,

गुणावादेशयो

रूपमेवम्।

स्त्रियाम्

‘इन्द्रवरुणभव-’

(

४-१-४९

)

इत्यादिना

ङीषानुगौ।

‘भवतेश्चेति

वक्तव्यम्’

(

का।

३-१-१४३

)

इति

वाक्यं

काशिकायां

कर्तरि

विकल्पेन

णप्रत्ययविधानप्रकरणे

दृश्यते।

तेन

पक्षे

कर्तरि

भावः

इत्यपि

ज्ञेयम्।

परं

तु

वाक्यमिदं

भाष्ये

न

दृश्यते।

]

]

14

→

[

[

७।

‘भव्यगेयप्रवचनीय--’

(

३-४-६८

)

इत्यादिना

कर्तरि

यत्प्रत्ययान्तो

निपातितः।

भवत्यसौ,

भव्यमनेनेति

वा

भव्यः।

]

]

15

→

(

देवदत्तः

)

16

→

[

[

८।

‘अभिभावी

भूते’

(

ग।

सू।

३-१-१३४

)

इति

वचनात्

भूतार्थे

ग्रह्यादित्वाण्णिनि-

प्रत्ययः।

]

]

17

→

[

[

९।

ग्रह्यादिष्वेव

(

३-१-१३४

)

‘परिभवी-परिभावी’

इति

निपातनात्

णिनिप्रत्यये,

तस्य

पाक्षिके

वृद्ध्यभावे

च

रूपे

एते

सिद्ध्यतः।

]

]

18

→

[

[

B।

‘परिभावीणि

ताराणां

पश्य

मन्थीनि

चेतसाम्।’

भ।

का।

६-७५।

अत्र

नपुंसकलिङ्गे

नुमि,

‘प्रातिपदिकान्तनुम्--’

(

८-४-११

)

इति

णत्वम्।

]

]

19

→

[

[

१०।

‘अचामचित्तकर्तृकाणाम्’

(

ग।

सू।

३-१-१३४

)

इत्यत्र

पूर्वस्मात्

गणसूत्रात्

‘--

प्रतिषिद्धानाम्’

(

ग।

सू।

३-१-१३४

)

इत्यनुवर्तते।

तेनात्र

णिनिप्रत्यये

रूपमेवम्।

प्रकृतगणसूत्रस्यायमर्थः--अचेतनकर्तृकाणाम्

अजन्तानां

धातूनां

नञ्युक्तानां

(

नञुपपदकानाम्

)

णिनिर्भवति--इति।

तेनात्र

ग्रह्यादित्वात्

णिनिः।

]

]

20

→

[

पृष्ठम्०९६३+

२८

]

21

→

[

[

१।

‘भविष्यति

गम्यादयः’

(

३-३-३

)

इत्यत्र

गणे

भावी

इति

पाठात्

भविष्यत्यर्थे

णिनिप्रत्ययः।

]

]

22

→

[

[

२।

वाऽसरूपन्यायेन

‘ण्वुल्तृचौ’

(

३-१-१३३

)

इति

यथाक्रमं

ण्वुलि,

तृचि

च

रूप-

मेवमिति

ज्ञेयम्।

]

]

23

→

[

[

३।

तच्छीलादिषु

कर्तृषु

‘तृन्’

(

३-२-१३५

)

इति

तृन्प्रत्यये

रूपमेवम्।

]

]

24

→

[

[

४।

आढ्यसुभगस्थूलपलितनग्नान्धप्रियपदेषूपपदेषु

सत्सु

च्वर्थेषु

गम्येषु

अच्व्यन्तेषु

‘कर्तरि

भुवः

खिष्णुच्खुकञौ’

(

३-२-५७

)

इत्यनेन

खिष्णुच्

खुकञ्

च

प्रत्ययः

क्रमेणात्रेति

ज्ञेयम्।

प्रत्यययोः

खित्त्वात्,

‘अरुर्द्विषदजन्तस्य

मुम्’

(

६-३-६७

)

इति

मुमागमः।

]

]

25

→

[

[

आ।

‘आढ्यम्भविष्णुर्यशसा

कुमारः

प्रियम्भविष्णुर्न

स

यस्य

नासीत्।।’

भ।

का।

३।

१।

]

]

26

→

[

[

B।

‘हृदयङ्गममूर्तिस्त्वं

सुभगम्भावुकं

वनम्।’

भ।

का।

५।

६७।

]

]

27

→

[

[

C।

‘दलोदरे

काञ्चनकैतकस्य

क्षणन्मषीभावुकवर्णरेखम्।’

नैषधे।

६।

६३।

]

]

28

→

[

[

५।

‘भुवश्च’

(

३-२-१३८

)

इतीष्णुच्प्रत्ययस्तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिष्वर्थेषु

भवति।

अत्र

पूर्वंसूत्रात्

‘--छन्दसि’

(

३-२-१३७

)

इत्यनुवृत्तेः

छन्दस्येवायं

प्रत्यय

इति

ज्ञेयम्।

चान्द्रास्तु

भाषायामप्यस्य

प्रयोगमिच्छन्ति।

]

]

29

→

[

[

६।

‘ग्लाजिस्थश्च

ग्स्नुः’

(

३-२-१३९

)

इति

सूत्रे

चकारेण

तत्पूर्वसूत्रगतभूधातोरप्यनु-

षङ्गात्

अत्र

ग्स्नुप्रत्ययः।

प्रत्ययस्य

गित्त्वात्

‘क्ङिति

च’

(

१-१-५

)

इत्यत्र

गकारस्यापि

प्रश्लेषात्

गुणो

नेति

ज्ञेयम्।

एवं

‘श्र्युकः

क्किति’

(

७-२-११

)

इत्यत्रापि

गकारप्रश्लेषणात्

इण्निषेधोऽत्रेत्यपि

ज्ञेयम्।

]

]

30

→

[

[

७।

‘लषपतपदस्थाभू-’

(

३-२-१५४

)

इत्यनेन

ताच्छीलिके

उकञ्प्रत्यये

रूपमेवम्।

ताच्छीलिकेषु

वाऽसरूपविधिर्नास्तीति

भाष्यादिषु

स्पष्टम्।

तेन

उत्सर्गेण

समावेश

एवेतरेषां

प्रत्ययानामिति

ज्ञेयम्।

]

]

31

→

[

[

८।

‘जिदृक्षिविश्रीण्वमाव्यथाभ्यमपरिभूप्रसूभ्यश्च’

(

३-२-१५७

)

इत्यनेन

ताच्छीलिके

इनिप्रत्यये

रूपमेवम्।

अत्र

सूत्रे

परिभू

इत्युक्तेः

अन्योपसर्गे

उपपदे

प्रत्ययोऽयं

न

भवतीति

ज्ञेयम्।

]

]

32

→

[

पृष्ठम्०९६४+

२८

]

33

→

[

[

१।

‘भुवः

संज्ञाऽन्तरयोः’

(

३-२-१७९

)

इति

क्विप्प्रत्ययः।

विभूः

इति

कस्यचित्

संज्ञा।

अत्र

सूत्रे

अन्तरशब्देन

धनिकाधमर्णयोरन्तरालवर्ती

उच्यते।

प्रतिभूः

=

क्रयविक्रयादिषु

ऋणादानप्रत्यर्पणादिषु

च

मध्यवर्ती

साक्षी।

]

]

34

→

[

[

२।

उपसर्गे,

पदान्तरे

च

उपपदे

धातुसामान्यविहितः

क्विप्प्रत्ययोऽत्रेति

यथासम्भवमूह्यम्।

]

]

35

→

[

[

३।

‘बिप्रसंभ्यो

ड्वसंज्ञायाम्’

(

३-२-१८०

)

इति

भूधातोरस्य

वि-प्र-सं-पूर्वकस्य

डुप्रत्ययः।

प्रत्ययस्य

डित्त्वात्

टेर्लोपः।

]

]

36

→

[

[

४।

‘डुप्रकरणे--मि[

त्र

]

37

→

(

वा।

३-२-१८०

)

38

→

[

[

५।

भवतात्

इति

भवकः।

आशिषि

गम्यमानायाम्,

‘आशिषि

च’

(

३-१-१५०

)

इति

वुन्।

]

]

39

→

[

[

६।

‘धेनोर्भव्यायां

मुम्--’

(

वा।

६-३-७०

)

इति

मुमागमः।

धेनुर्भविष्यतीत्यर्थः।

बाहुलकादत्र

भविष्यत्यर्थे

भुवो

यत्प्रत्ययः

इति

ज्ञेयम्।

]

]

40

→

[

[

७।

लिटः

क्वसौ

रूपमेवम्।

‘वस्वेकाजाद्घसाम्’

(

७-२-६७

)

इति

सूत्रोपात्तनिदानस्यात्र

लक्ष्येऽभावादिडागमो

न।

माधवधातुवृत्तौ

तु

क्वसोर्भाषायां

प्रयोगाभावः

साग्रहं

साधितः।

‘विभाषा

पूर्वाह्णापराह्णाभ्याम्’

(

४-३-२४

)

इत्यत्र

भाष्ये,

‘पपुष

आगतं

पपिवद्रूप्यम्--’

इति

प्रयुक्तत्वात्

भाषायामपि

क्वसुप्रयोगो

नाप्रामाणिक

इति

ज्ञेयम्।

]

]

41

→

[

[

८।

‘क्तिच्क्तौ

च

संज्ञायाम्’

(

३-३-१७४

)

इति

संज्ञायां

क्तिच्।

पुंल्लिङ्गोऽयं

शब्दः।

एवं

भूतः

इत्यत्रापि

संज्ञायां

क्तप्रत्ययो

ज्ञेयः।

]

]

42

→

[

[

९।

नन्द्यादेः

(

३-१-१३४

)

आकृतिगणत्वात्

ण्यन्तात्

कर्तरि

ल्युप्रत्ययोऽत्रेति

ज्ञेयम्।

]

]

43

→

[

[

आ।

‘प्रभुर्बुभूषुर्भुवनत्रयस्य

यः

शिरोधिरागाद्दशमं

चिकर्तिषुः।’

शि।

व।

१।

४९।

]

]

44

→

[

[

१०।

ण्यन्तात्

सनि,

‘ओः

पुयण्ज्यपरे’

(

७-४-८०

)

इत्यभ्यासे

इकारः।

]

]

45

→

[

[

११।

‘न

भाभूपू--’

(

८-४-३४

)

इत्यादिना

उपसर्गस्थान्निमित्तात्

परस्य

कृत्स्थस्य

नकारस्य

णत्वनिषेधः।

]

]

46

→

[

[

१२।

‘ण्यन्तभादीनामुपसंख्यानम्’

(

वा।

८-४-३४

)

इति

उपसर्गस्थान्निमित्तात्

परस्य

नकारस्य

णत्वनिषेधः।

]

]

47

→

[

पृष्ठम्०९६५+

३३

]

48

→

[

[

१।

‘ओरावश्यके’

(

३-१-१२५

)

इत्यावश्यकार्थे

ण्यत्।

‘लुम्पेदवश्यमः

कृत्ये…’

(

का।

६-१-१४४

)

इति

अवश्यमो

मकारस्य

लोपः।

आवश्यकार्थे

ण्यदत्रेति

प्रदर्श-

नार्थमत्र

‘अवश्यम्’

इति

पदमुपात्तम्

\n\n

न

तु

उपपदत्वेन

\n\n

विनैवावश्यपदमपि

प्रयोगः

साधुरेव।

तथा

च

प्रयुक्तम्--

‘विप्रेण

शुचिना

भाव्यम्--’

(

प्र।

कौमुद्यु-

पात्तोऽयं

श्लोकः

)

इति।

]

]

49

→

[

[

२।

‘भुवो

भावे’

(

३-१-१०७

)

इति

भावार्थे

क्यप्।

ब्रह्मभूयं

गतः

=

ब्रह्मभावं

गत

इत्यर्थंः।

]

]

50

→

[

[

आ।

‘मित्रभूयं

गतस्तस्य

रिपुहत्यां

करिष्यसि।।’

भ।

का।

६।

५५।

]

]

51

→

[

[

३।

ईषदाद्युपपदेषु

कर्तंरि

कर्मणि

चोपपदयोः

सत्योः

च्व्यर्थे

गम्ये

‘कर्तृकर्मणोश्च

भूकृञोः’

(

३-३-१२७

)

इति

खल्प्रत्ययः।

उपपदद्वयविधानात्

भाष्यकारप्रयोगाच्च

कर्तृवाचकस्य

चोपपदस्य

धातोरव्यवहितपूर्वप्रयोग

इति

ज्ञेयम्।

‘अकर्मत्वाद्

भुवो

भावे

कृञः

कर्मार्थ

एव

तत्।

च्व्यर्थयोगश्च

वाच्योऽत्र

भवतेषत्पटुम्भवम्।।

अपटोस्ते

पटुत्वेन

भवनं

लध्वितीर्यते।

एवं

स्वाढ्यम्भवं

तेन,

तया

दुस्सुन्दरिम्भवम्।।’

इति

प्र।

सर्वस्व-

श्लोकोऽत्रानुसन्धेयः।

]

]

52

→

[

[

B।

‘सैन्यान्न

यातः

समयापि

विव्यथे

कथं

सुराजम्भवमन्यथाऽथवा।।’

शि।

व।

१२-५२।

]

]

53

→

[

[

४।

‘ॠदोरप्’

(

३-३-५७

)

इति

भावेऽप्प्रत्ययः।

]

]

54

→

[

[

५।

‘नपुंसके

भावे

क्तः’

(

३-३-११४

),

‘भावे’

(

३-३-१८

),

‘--भाववचनात्’

(

२-३-१५

)

‘भाववचनाश्च’

(

३-३-११

)

इत्यादिनिर्देशप्रामाण्यात्

उवर्णान्तत्वेन

प्राप्तो-

ऽप्प्रत्ययः

पाक्षिकः

\n\n

तेन,

‘अबाधकान्यपि

निपातनानि’

(

परि।

१२१

)

इति

न्यायेन

घञ्प्रत्ययोऽपि

भवतीति

केचित्।

भाष्ये

‘बाधकान्येव

हि

निपातनानि

भवन्ति’

(

भाष्यम्

१-१-२७

)

इत्युक्तत्वात्

घञ्प्रत्यय

एव

भावार्थे

न्याय्यः,

न

तु

ओरप्प्रत्यय

इति

परे

वदन्ति।

सर्वंथा

रूपमेतदपि

साध्विति

ज्ञेयम्।

]

]

55

→

[

[

६।

‘परौ

भुवोऽवज्ञाने’

(

३-३-५५

)

इति

विकल्पेन

घञ्प्रत्ययोऽत्रावज्ञाने

गम्ये।

पक्षे

औत्सर्गिकोऽप्प्रत्यय

इति

ज्ञेयम्।

परीभावः

इत्यत्र

‘उपसर्गस्य

घञ्यमनुष्ये

बहुलम्’

(

६-३-१२२

)

इति

दीर्घविकल्पः।

]

]

56

→

[

[

C।

‘परिभावं

मृगेन्द्राणां

कुर्वन्तो

नगमूर्धसु।’

भ।

का।

७-५४।

]

]

57

→

[

पृष्ठम्०९६६+

३२

]

58

→

[

[

१।

‘स्त्रियां

क्तिन्’

(

३-३-९४

)

इति

क्तिनि,

इण्निषेधे

च

रूपमेवम्।

‘मन्त्रे

वृषेष-

पचमनविदभूवीरा

उदात्तः’

(

३-३-९६

)

इत्यत्र

भू

इत्युपादानात्

मन्त्र

एव

भूति-

शब्दः

प्रयोगार्ह

इति

न

मन्तव्यम्

\n\n

प्रत्ययस्य

नित्त्वेनाद्युदात्तत्वे

प्राप्ते

उदात्तत्वार्थं

सूत्रमिति

समाधिः।

स्पष्टं

चैतत्

मा।

धा।

वृत्तौ।

]

]