Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
वा (vA)
This feature is only for logged in users. Please login to have full access to Kosha.
वा
r.
2nd
cl.
(
वाति
)
1.
To
go
or
move.
2.
To
blow,
(
as
the
wind.
)
With
निर्
prefixed,
1.
To
blow
out,
to
extinguish.
2.
To
cool.
3.
To
hurt,
to
injure.
Caus.
(
वापयति-ते
)
To
cause
to
blow
also
(
वाजयति-ते
)
To
shake.
वा
Ind.
A
particle
of,
:--1.
Comparison,
(
as,
like,
so
)
2.
Alternative
or-
option,
(
or,
either,
else,
sometimes.
)
3.
Doubt
and
consideration,
(
or,
whether.
)
4.
Exception,
(
only,
no
other
)
5.
Asseveration
or
confirmation,
(
indeed,
even,
very.
)
6.
A
conjunction,
(
and,
as
well,
also.
)
7.
An
expletive.
Etymology
वा
to
go,
Affix.
क्विप्,
the
व
is
some-
times
changed
to
ब,
and
the
word
is
read
बा
।
वा
-
vA
-
adverb
-
however
सर्वथा
-
sarvathA
-
adverb
-
however
नाम
-
nAma
-
Indeclinable
-
however
पुनर्
-
punar
-
Indeclinable
-
however
परम्
-
param
-
Indeclinable
co
-
however
तु
-
tu
-
Indeclinable
co
-
however
नपरम्
तु
-
naparam
tu
-
phrase
-
not
however
वा
-
vA
-
adverb
-
optionally
विकल्पेन
-
vikalpena
-
Indeclinable
-
optionally
वा
vA
adverb
possibly
जातु
jAtu
Indeclinable
possibly
जम्बुक
jambuka
Masculine
kind
of
Bignonia
[
possibly
Bignonia
Indica
-
Bot.
]
सव्यभिचरण
savyabhicaraNa
Adjective
possibly
inexact
or
false
वा
r.
2nd
cl.
(
वाति
)
1
To
go
or
move.
2
To
blow
as
the
wind.
With
निर्
prefixed,
To
blow
out,
to
extinguish.
3
To
hurt,
to
injure.
वा
ind.
A
particle
of,
1
Comparison,
(
as,
like,
so
)
2
Alternative
or
option,
(
or,
either,
else,
sometimes
)
3
Doubt
and
consideration,
(
or,
whether
)
4
Exception,
(
only,
no
other
)
5
Asseveration
or
confirmation,
(
indeed,
even,
very
)
6
A
conjunction,
(
and.
)
7
An
expletive.
Etymology
वा
to
go,
Affix.
क्विप्,
the
व
is
sometimes
changed
to
ब,
and
the
word
is
read
बा.
वा
[
vā
],
Indeclinable.
As
an
alternative
conjunction
it
means
'or'
but
its
position
is
different
in
Sanskrit,
being
used
either
with
each
word
or
assertion
or
only
with
the
last,
but
it
is
never
used
at
the
beginning
of
a
clause
Compare.
च.
It
has
also
the
following
senses:
(
a
)
and,
as
well
as,
also
वायुर्वा
दहनो
वा
G.
M.
अस्ति
ते
माता
स्मरसि
वा
तातम्
Uttararàmacharita.
4.
(
b
)
like,
as
जातां
मन्ये
तुहिनमथितां
पद्मिनीं
वान्यरूपाम्
Meghadūta (Bombay).
85
(
Various reading.
)
मणी
वोष्ट्रस्य
लम्बेते
Sk.
हृष्टो
गर्जति
चाति-
दर्पितबलो
दुर्योधनो
वा
शिखी
Mṛichchhakaṭika
5.6
स्नानीयवस्त्रक्रियया
पत्रोर्णं
वोपयुज्यते
Mâlavikâgnimitra (Bombay).
5.12
Sisupâlavadha.
3.63
4.35
7.64
Kirâtârjunîya.
3.13.
(
c
)
optionally
(
in
this
sense
mostly
in
grammatical
rules
as
of
Pāṇini
)
दोषो
णौ
वा
चित्तविरागे
Parasmaipada.
VI.4.
99,
91.
(
d
)
possibility
(
in
this
sense
वा
is
usually
added
to
the
interrogative
pronoun
and
its
derivatives
like
इव
or
नाम
),
and
may
be
translated
by
'possibly',
'I
should
like
to
know'
कस्य
वान्यस्य
वचसि
मया
स्थातव्यम्
K.
परिवर्तिनि
संसारे
मृतः
को
वा
न
जायते
Panchatantra (Bombay).
1.27.
(
e
)
sometimes
used
merely
as
an
expletive.
(
f
)
indeed,
truly.
(
g
)
only.
When
repeated
वा
has
the
sense
of
'either-or,
'
'whether-or'
सा
वा
शंभोस्तदीया
वा
मूर्तिर्जल-
मयी
मम
Kumârasambhava (Bombay).
2.6
तदत्र
परिश्रमानुरोधाद्वा
उदात्तकथावस्तुगौर-
वाद्वा
नवनाटकदर्शनकुतूहलाद्वा
भवद्बिरवधानं
दीयमानं
प्रार्थये
Veṇîsamhâra.
1
एक
एक
खगो
मानी
सुखं
जीवति
चातकः
।
म्रियते
वा
पिपासायां
याचते
वा
पुरंदरम्
॥
Subhāṣ.
(
अथवा
or,
or
rather,
or
else
see
under
अथ
न
वा
not,
neither,
nor
यदि
वा
or
if
यद्वा
or,
or
else
किं
वा
whether,
possibly
Et cætera.
किं
वा
शकुन्तलेत्यस्य
मातुराख्या
Sakuntalâ (Bombay).
7.2/21
को
वा
or
के
वा
followed
by
a
negative
means
'everyone,
all'
के
वा
न
स्युः
परिभवफला
निष्फलारम्भयत्नाः
Meghadūta (Bombay).
56.
वा
[
vā
],
I.
2
Parasmaipada.
(
वाति,
वात
or
वान
)
To
blow
वाता
वाता
दिशि
दिशि
न
वा
सप्तधा
सप्तभिन्नाः
Veṇîsamhâra.
3.6
दिशः
प्रसेदुर्मरुतो
ववुः
सुखाः
Raghuvamsa (Bombay).
3.14
Meghadūta (Bombay).
44
Bhaṭṭikâvya.
7.1
8.61.
To
strike,
hurt,
injure.
To
emit
an
odour,
be
diffused.
To
smell.
Causal.
(
वापयति-ते
)
To
cause
to
blow.
(
वाजयति-ते
)
To
shake.
-With
आ
to
blow
बद्धां
बद्धां
भित्तिशङ्काममुष्मिन्नावानावान्मातरिश्वा
निहन्ति
Kirâtârjunîya.
5.36
Bhaṭṭikâvya.
14.97.
-प्र,
वि
to
blow
वायुर्विवाति
हृदयानि
हरन्नराणाम्
Ritusamhâra (Bombay).
6.23.
-II.
4
Parasmaipada.
(
वायति
)
To
be
dried
up,
to
dry.
To
be
extinguished.
-III.
1
Ubhayapada (Parasmai. and Atmane.)
(
वापयति-ते
)
To
be
happy.
To
worship,
reverence.
वा
ind.
1
As
an
alternative
conjunction
it
means
‘or’
but
its
position
is
different
in
Sanskrit,
being
used
either
with
each
word
or
assertion
or
only
with
the
last,
but
it
is
never
used
at
the
beginning
of
a
clause
cf.
च.
2
It
has
also
the
following
senses:
(
a
)
and,
as
well
as,
also
वायुर्वा
दहनो
वा
G.
M.
अस्ति
ते
माता
स्मरसि
वा
तातं
U.
4.
(
b
)
like,
as
जातां
मन्ये
तुहिनमथितां
पद्मिनिं
वान्यरूपां
Me.
83
मणी
वोष्ट्रस्य
लंबेते
Sk.
हृष्टो
गर्जति
चातिदर्पितबलो
दुर्वोधनो
वा
शिखी
Mk.
5.
6
स्नानीयवस्त्रक्रियया
पत्रोर्णं
वोपयुज्यते
M.
5.
12
Śi.
3.
63,
4.
35,
7.
64
Ki.
3.
13.
(
c
)
optionally
(
in
this
sense
mostly
in
grammatical
rules,
as
of
Pāṇini
)
दोषो
णौ
वा
चित्तविरागे
P.
VI.
4.
99.
91.
(
d
)
Possibility
(
in
this
sense
वा
is
usually
added
to
the
interrogative
pronoun
and
its
derivatives
like
इव
or
नाम
),
and
may
be
translated
by
‘possibly’,
‘I
should
like
to
know’
कस्य
वान्यस्य
वचसि
मया
स्थातव्यं
K.
परिवर्तिनि
संसारे
मृतः
को
वा
न
जायते
Pt.
1.
27.
(
e
)
Sometimes
used
merely
as
an
expletive.
(
f
)
Indeed,
truly.
(
g
)
Only.
3
When
repeated
वा
has
the
sense
of
‘eitheror,
’
‘whether-or’
सा
वा
शंभोस्तदीया
वा
मूर्तिर्जलमयी
मम
Ku.
2.
60
तत्र
परिश्रमानुरोधाद्वा
उत्तामकथावस्तुगौरवाद्वा
नवनाटकदर्शनकुतूहलाद्वा
भवद्धिरवधानं
दीयमानं
प्रार्थये
V.
1.
(
अथवा
or,
or
rather,
or
else
see
under
अथ
न
वा
not,
neither,
nor
यदि
वा
or
if
यद्वा
or,
or
else
किं
वा
whether
&c.
).
वा
{vI.v}
{c2c}
P.
(
वाति,
वात
or
वान
)
1
To
blow
वाता
वाता
दिशि
दिशि
न
वा
सप्तधा
सप्तभिन्नाः
Ve.
3.
6
दिशः
प्रसेदुर्मरुतो
ववुः
सुखाः
R.
3.
14
Me.
42
Bk.
7.
1,
8,
61.
2
To
go,
move.
3
To
strike,
hurt,
injure.
Caus.
(
वापयति-ते
)
1
To
cause
to
blow.
2
(
वाजयति-ते
)
To
shake.
WITH
आ
to
blow
बद्धां
बद्धां
भित्तिशंकाममुष्मिन्नावानावान्मातरिश्वा
निहंति
Ki.
5.
36
Bk.
14.
97.
प्र,
वि
to
blow
वायुर्विवाति
हृदयानि
हरन्नराणां
Rs.
6.
23.
{vII.v}
{c4c}
P.
(
वायति
)
1
To
be
dried
up,
to
dry.
2
To
be
extinguished.
{vIII.v}
{c10c}
U.
(
वापयति-ते
)
1
To
go,
move.
2
To
be
happy.
3
To
worship,
reverence.
1.
वा
indeclinable, either an indeclinable participle or an adverb or a case used adverbially.
or
(
excluded,
like
the
Latin.
ve,
from
the
first
place
in
a
sentence,
and
generally
immediately
following,
rarely
and
only
masculine gender.
case.
preceding,
the
word
to
which
it
refers
),
ṛg-veda
et cetera.
et cetera.
(
often
used
in
disjunctive
sentences
वा-वा,
‘either’
—
‘or’,
‘on
the
one
side’
—
‘on
the
other’
न
वा
—
वा
or
न
—
वा,
‘neither’
—
‘nor’
वा
न-वा,
‘either
not’
—
‘or’
यदि
वा-वा,
‘whether’
—
‘or’
in
a
sentence
containing
more
than
two
members
वा
is
nearly
always
repeated,
although
if
a
negative
is
in
the
first
clause
it
need
not
be
so
repeated
वा
is
sometimes
interchangeable
with
च
and
अपि,
and
is
frequently
combined
with
other
particles,
especially.
with
अथ,
अथो,
उत,
किम्,
यद्,
यदि,
q.v.
[
e.g.
अथ
वा,
‘or
else’
]
it
is
also
sometimes
used
as
an
expletive
)
either-or
not,
optionally,
kātyāyana-śrauta-sūtra
manu-smṛti
et cetera.
(
in
grammar.
वा
is
used
in
a
rule
to
denote
its
being
optional,
e.g.
pāṇini
i,
2,
13
35
et cetera.
)
as,
like
(
equal, equivalent to, the same as, explained by.
इव
),
pāraskara-gṛhya-sūtra
mahābhārata
et cetera.
just,
even,
indeed,
very
(
equal, equivalent to, the same as, explained by.
एव,
laying
stress
on
the
preceding
word
),
kātyāyana-śrauta-sūtra
kāvya literature
(
after
a
rel.
or
interr.
)
possibly,
perhaps,
I
dare
say,
mahābhārata
kāvya literature
et cetera.
(
e.g.
किं
वा
शकुन्तलेत्य्
अस्य
मातुर्
आख्या,
‘is
his
mother's
name
perhaps
Śakuntalā?’,
śakuntalā
vii,
20/21
को
वा
or
के
वा
followed
by
a
negative
may
in
such
cases
be
translated
by
‘every
one,
all’
e.g.
के
वा
न
स्युः
परिभव-पदं
निष्फलारम्-भ-यत्नाः,
‘everybody
whose
efforts
are
fruitless
is
an
object
of
contempt’,
meghadūta
55
).
2.
वा
class.
2.
Parasmai-pada.
(
dhātupāṭha
xxiv,
42
)
वा॑ति
(
pf.
ववौ,
brāhmaṇa
mahābhārata
et cetera.
Aorist.
अवासीत्,
brāhmaṇa
fut.
वास्यति,
meghadūta
Infinitive mood.
वातुम्,
harivaṃśa
),
to
blow
(
as
the
wind
),
ṛg-veda
et cetera.
et cetera.
to
procure
or
bestow
anything
(
accusative case.
)
by
blowing,
ṛg-veda
i,
89,
4
to
blow
towards
or
upon
(
accusative case.
),
mahābhārata
xii,
2798
to
emit
an
odour,
be
diffused
(
as
perfume
),
śatapatha-brāhmaṇa
to
smell
(
trans.
),
vikramorvaśī
iv,
41
(
v.l.
)
to
hurt,
injure,
vopadeva
:
Causal.
वापयति
See
निर्-√
वा
and
confer, compare.
वाजय:
Desiderative.
विवासति
See
√
1.
वन्.
वा
1.
वा,
ind.
(
excluded,
like
the
Lat.
ve,
from
the
first
place
in
a
sentence,
and
generally
com-
ing
immediately
after
the
word
to
which
it
refers
),
as,
like,
so
(
not
commonly
used
in
this
sense
)
either,
or,
whether
either
—
or
not,
i.
e.
optionally,
(
in
grammar
the
word
वा
is
placed
after
a
rule
to
denote
its
being
optional
)
else
or
if,
but
if
but
only,
no
other
indeed,
truly,
even,
very
(
in
as-
severation
or
confirmation
)
and
(
as
a
conjunction
)
वा
is
also
sometimes
used
as
an
expletive
it
is
also
somewhat
pleonastically
or
perhaps
emphatically
added
to
an
interrogative
pronoun
especially
when
followed
by
the
negative
न
(
e.
g.
को
वा
न,
के
वा
न,
which
may
be
translated
by
‘very
on,
’
‘all’
)
वा
—
वा,
either
—
or
on
the
one
side
—
on
the
other
अथ
वा,
or
else
or,
or
if,
or
rather,
but,
certainly,
see
अथ
न
वा,
or
not
यदि
वा,
or
if,
or
whether,
whether,
whether
or
no,
see
under
यदि,
p.
808
यद्
वा,
or,
or
else
किं
वा,
whether?
किं
वा
—
न
वा,
is
it
—
or
not?
see
under
किम्
[
cf.
Gr.
ἤ
Lat.
ve.
]
वा
2.
वा
(
according
to
some
originally
अव्
+
आ,
cf.
ἄημι
),
cl.
2.
P.
वाति,
ववौ,
वास्यति,
अवासीत्,
वातुम्,
to
blow
(
as
the
wind
)
to
move,
go
to
pierce,
strike,
hurt,
injure
cl.
4.
P.
वायति,
&c.,
to
be
dried
up
(
by
the
wind
),
become
dry
or
languid,
to
dry,
(
in
this
sense,
according
to
some,
the
form
of
the
rt.
is
वै
)
to
be
extin-
guished
(
according
to
some
authorities
also
cl.
10.
P.
in
the
senses,
to
be
happy
to
go,
move
to
worship
):
Caus.
वापयति,
-यितुम्,
to
cause
to
blow,
cause
to
move,
excite
to
cut,
shave,
(
in
this
sense
confounded
with
Caus.
of
rt.
वप्
):
Desid.
विवासति,
Ved.
to
wish
to
blow,
wish
to
fan
to
favour,
honour,
worship
(
Naigh.
III.
5
)
to
be
favourable
or
kind
towards
to
bestow,
grant
[
cf.
Zend
vā:
Gr.
.α-ω,
ἄ-ος,
ἄη-μι,
ἀή-τη-ς,
ἄ-ελλα,
αὔ-ρα,
ἀ-ήρ,
ἀ-ΐ-σθ-ω,
ἀά-ζ-ω,
ἆσθ-μα,
μετέωρος,
ἀείρω,
ἄρδην,
ἀρτάω,
ἀορτήρ,
αἰωρέω
(
probably
also
)
αὐλός,
οὖρος
ἀϋτμήν
(
=
आत्मन्
),
ἀτμή:
Lat.
ven-tu-s,
a-er,
probably
also
vanus,
vapor
(
fr.
the
Caus.
):
Goth.
vaian,
vind-s:
Old
Germ.
wa-dal,
‘a
fan
’
wat,
wait,
waiet,
wahet,
‘to
blow:’
Slav.
ve-j-a:
Lith.
ve-je-s,
‘wind
’
o-ra-s:
Hib.
bad,
‘wind:’
Pers.
bād.
]
वा
vā,
encl.
pcl.
or
(
following,
but
metr.
sts.
🞄preceding
)
either
or
not,
optionally
(
=
🞄iva
),
like,
as,
as
it
were
(
=
eva
),
just,
etc.
🞄(
rare
)
but,
however
(
rare
)
even,
even
supposing
🞄(
with
ft.
rare
)
after
inter.
or
rel.
=
🞄possibly,
pray:
vā
—
vā,
either
—
or
(
when
🞄there
are
two
clauses,
the
vb.
of
the
first
only
🞄is
as
a
rule
accented
)
na
±
vā
—
vā,
kiṃ
🞄vā
—
kiṃ
vā
or
na
vā,
neither
—
nor
vā
—
🞄na
vā,
either
—
or
not
perhaps
—
or
perhaps
🞄not
whether
—
or
not
yadi-vā-vā,
whether
🞄—
or
in
a
sentence
containing
more
than
two
🞄members
vā
is
nearly
always
repeated,
while
🞄a
negative
at
the
beginning
of
the
series
need
🞄not
be
repeated
as
its
sense
runs
through
all
🞄the
remaining
members
(
=
not,
either
—
or
—
🞄or
)
in
this
case
vā
often
interchanges
with
🞄ca
and
api,
or
is
combined
with
the
pcls..
api
🞄(
±
punaḥ
),
atha
(
±
u,
api,
or
punaḥ
),
yad,
🞄yadi,
or
utá.
वा
1.
VĀ,
Ⅱ.
P.
vā́-ti,
blow
(
of
wind
):
🞄blow
upon
(
ac.
very
rare
)
emit
an
🞄odour,
be
wafted
or
diffused
(
perfume
rare
)
🞄smell
(
an
odour:
ac.
very
rare
).
anu,
blow
🞄towards
blow
after
(
ac.
)
blow
upon,
fan,
🞄kindle
blow.
apa,
exhale
(
RV.
).
abhi,
🞄blow
towards
(
tr.
&
int.
)
blow
upon,
fan.
🞄ā,
blow
towards
(
int.
),
blow
waft
(
ac.
)
🞄blow
upon.
ud,
be
blown
out
(
by
draught,
🞄of
fire
).
nis,
blow
(
wind
)
(
blow,
int.
=
)
go
🞄out,
be
extinguished
(
lamp,
light
of
day
)
🞄be
(
blown
out
=
)
cooled,
assuaged,
or
refreshed:
🞄pp.
nirvāṇa,
extinguished
set
🞄(
sun
)
the
light
of
whose
life
has
gone
out,
🞄released
from
the
bonds
of
existence,
enjoying
🞄absolute
bliss
cs.
P.
nirvāpaya,
(
V.,
C.
)
🞄extinguish,
quench
free
from
heat,
cool,
🞄refrigerate
calm,
soothe,
alleviate
dazzle
🞄(
the
eyes
)
lead
to
Nirvāṇa
(
B.
).
anu-nis,
🞄be
extinguished
after
(
ac.
).
parā,
waft
away
🞄(
RV.
).
pra,
burst
forth,
blow
be
wafted
or
🞄exhaled
(
odour
).
vi,
waft
away
blow
🞄through
blow
in
various
directions.
वा
2.
VĀ,
Ⅳ.
P.
(
Ā.,
E.
)
vā́ya,
grow
weary
🞄(
RV.
)
blow
(
E.,
confused
with
√
1.
vā
)
🞄[
Page275-1
]
🞄lose
(
g.
RV.
):
pp.
vāna,
dry.
abhi,
pp.
🞄-vāta,
languishing,
sick.
ud,
(
V.
)
languish,
🞄die
away,
go
out
(
fire
)
cs.
allow
to
go
out
🞄(
fire
).
upa,
dry
up:
pp.
-vāta,
dry.
वा
3.
VĀ,
collateral
form
of
√
van:
pp.
🞄-vāta,
desired
des.
vivāsa,
gain,
elicit
🞄(
RV.
).
ā,
des.
(
V.
)
P.
Ā.
wish
to
gain,
invoke,
🞄invite
Ā.
get
rid
of
by
homage
(
guilt
).
🞄abhi‿ā,
des.
P.
advance
against,
attack
(
RV.
).
वा
4.
VĀ,
Ⅳ.
P.
váya,
weave
(
also
fig.
of
🞄hymns,
speeches,
etc.
)
compose:
pp.
uta
🞄and
ūta,
undo
a
web
(
RV.
).
ā,
weave
🞄in,
string,
draw
through
(
string
):
pp.
óta,
🞄woven
in
(
lc.
),
strung,
drawn
through
(
lc.
)
🞄penetrated
by
(
in.
).
ud,
tie
up
or
suspend
🞄with
(
in.
).
pra,
weave
on,
attach
to
(
lc.
):
🞄pp.
prota,
strung
on,
pierced
with,
fixed
on
🞄or
in,
sticking
in
(
lc.,
—°
)
pervaded
by
(
in.
)
🞄dipped
(
in
clouds,
said
of
horns
).
vi,
pp.
🞄vyûta
(
V.
),
woven,
variegated
(
garment
)
🞄levelled
(
road
).
sam
(
V.
),
attach
together
🞄inter
weave.
1.
वा
वा
(
originally
अव्
+
आ,
cf.
ἄημι
),
ii.
2,
Par.
1.
To
blow
(
as
the
wind
),
Man.
4,
122
Pañc.
i.
d.
353.
2.
†
To
hurt.
i.
4,
वाय
(
gramm.
वै
वै,
i.
1
),
Par.
To
become
dry,
to
dry.
Ptcple.
1.
वात,
Blown.
2.
वान,
Dry,
dried
(
cf.
both
s.
v.
).
--
With
the
prep.
आ
आ,
To
blow
upon
(
with
acc.
),
Kir.
5,
36.
--
With
निस्
निस्,
1.
To
cease
blowing.
2.
To
be
extinguished,
Śāk.
91,
11,
Chezy.
3.
To
be
refreshed,
Śiś.
1,
65.
निर्वात,
see
under
वात।
निर्वाण,
1.
Extinguished,
Hariv.
2391.
2.
Libe-
rated
from
existence,
MBh.
13,
2178.
Neuter.
1.
Being
extinguished,
expiring,
MBh.
4,
716.
2.
Final
beatitude,
ib.
14,
543.
3.
Bliss,
happiness,
ib.
3,
10438,
Śāk.
33,
2.
4.
Repose.
Compound
अ-,
Adjective.
not
yet
calm,
still
wild,
Ragh.
1,
71.
Caus.
वापय,
1.
To
extinguish,
MBh.
1,
1608
to
cool,
Mālat.
128,
15.
2.
To
delight,
Ragh.
9,
36
(
Calc.
).
--
With
परिनिस्
परि-निस्,
अ-परिनिर्वाण,
Adjective.
Not
completely
finished,
Śāk.
39,
20.
--
With
प्र
प्र,
1.
To
blow
vehemently,
Pañc.
169,
6.
2.
To
blow,
Rām.
2,
71,
25.
3.
To
smell,
to
yield
a
scent,
MBh.
1,
6934.
प्र-
वात,
Agitated
by
the
wind,
Kumāras.
1,
47.
Caus.
To
dry,
MBh.
1,
8431.
--
With
वि
वि,
To
blow,
Ṛt.
6,
22.
--
With
सम्
सम्,
To
blow
at
the
same
time,
MBh.
4,
1288.
--
Cf.
ἄημι,
ἄελλα,
ἀήρ,
μετέωρος,
ἀείρω
(
ἀερϳω
de-
nomin.
,
cf.
ἀέῤῥω
),
ἄρδην,
ἀρτάω,
ἀορτήρ,
αἰωρέω,
αὔρα,
probably
αὐλός,
οὖρος
ἀϋτμήν
(
=
आत्मन्
),
ἀτμή
probably
Lat.
vanus,
vapor
(
from
the
Caus.
)
Goth.
vaian
O.H.G.
wadal
see
also
वात।
2.
वा
वा,
A
particle
of,
1.
Com-
parison,
As,
Draup.
7,
15
Rām.
1,
10,
37.
2.
On
the
one
side,
Pañc.
43,
14
(
क्षम्यतां
यद्
वाल्पे
किम्
अपि
प्र-
णये
नातिरेकाद्
अयुक्तं
तद्
अनुष्ठि-
तं
तव,
What
on
the
one
side
must
be
indulged
to
a
very
feeble
affection,
that,
done
by
thee,
will
not
be
unsuit-
able
on
account
of
the
excess
of
thy
love
).
3.
Option,
Or
वा
--
वा,
Either
--
or,
Hit.
ii.
d.
159
Chr.
9,
34
Hit.
73,
22
(
किं
वा
--
न
वा,
Is
it
--
or
not
).
4.
Doubt,
Or
if,
but
if,
Pañc.
246,
21.
5.
Opposition,
But,
Chr.
10,
8
Hiḍ.
4,
2.
6.
Exception,
Only.
7.
Asseve-
ration,
Indeed,
even,
Pañc.
pr.
d.
6.
8.
Conjunction,
And.
9.
With
pre-
ceding
अथ
(
cf.
अथ
),
or
also,
Hit.
iii.
d.
95
or,
Pañc.
142,
5
or
if,
Pañc.
137,
20
or
rather,
Pañc.
82,
17
or,
90,
4
but,
Pañc.
27,
1
38,
17
cer-
tainly,
Vikr.
70,
21.
--
Cf.
Lat.
ve
ἤ.
या
(
vā,
see
also
va,
in
the
mgs.
of
iva
and
eva
also
in
Skt.,
see
BR,
pw
not
in
Pali,
but
in
AMg.
in
BHS
used
in
prose
and
in
metr.
indifferent
positions
in
vss
(
1
)
=
iva,
as,
like:
siṃho
vā
asaṃtrasto
Mv
〔i.4.6〕
(
prose
)
(
Lumbinivanaṃ
…
)
manojñaṃ
karotha
(
mss.
)
…
devabhuvanaṃ
vā
〔149.4〕
siṃho
vā
nadate
vane
〔188.7〕
jvalito
agniskandho
vā
〔252.14〕
(
abhiramantu,
mss.
°ta,
°tā
)
…
nandanagatā
vā
maruputrā
〔iii.71.1〕
(
prose
)
kṣubhitajalanidhir
vā
śrūyate
eva
śabdo
LV
〔80.15〕
(
in
LV
noted
only
in
vss,
but
sometimes
in
metr.
indiff.
positions
)
gehaṃ
praviṣṭa
nṛpater
amarālayaṃ
vā
〔115.6〕
adhruva
capalagāmi
mārutaṃ
vā
〔242.6〕,
like
the
wind
sudurbalā
(
confirmed
in
Tib.
)
bṛṃhaṇa
kāṅkṣiṇo
vā
(
Tib.
ḥdra,
like
)
〔399.8〕
others,
LV
〔79.13〕
〔132.13〕
〔241.6〕
(
2
)
=
eva
(
rather
than
vai
with
Senart
〔i
note
376〕
),
precisely,
just:
na
ca
vā
(
=
na
caiva,
and
not
at
all
)
loke
kiṃcit
pāpaṃ
karma
karaṇīyaṃ
Mv
〔i.8.14〕
〔28.1〕
〔31.14〕
read
with
mss.,
āvṛṃhato
chavi-mānsa-rudhiraṃ
vā
〔i.13.2〕
yathā
vedaṃ
(
=
vā,
or
va,
for
eva,
idaṃ
)
…
〔39.4〕,
exactly
as
(
but
in
repetition
〔40.1〕
yathāpi
)
ettakakalpā
vā
〔77.14〕,
of
just
so
many
kalpas
in
extent
the
bhūmis
of
Bodhisattvas
can
not
be
measured
thus.
)
√1vā
(
vā́ti
vavaú
ávāsīt
[
882
]
vāsyáti
vātá
vā́tum
vāpáyati
[
1042d
]
).
blow.
[
cf.
ἄημι,
*ἀ-ϝη-μι,
‘blow’
Goth.
va-ian,
Ger.
weh-en,
AS.
wāwan,
‘blow’
αὔ-ρα,
‘breeze’
ἀήρ,
*ἀϝηρ,
‘air’
Lat.
ventu-s
(
a
participial
form
which
has
made
a
transition
to
the
vowel-declension
--cf.
vasanta
and
11723,
4
),
‘wind,
’
Eng.
wind
AS.
we-der,
Eng.
wea-ther,
‘wind
(
e.
g.
in
weather-cock
),
condition
of
the
air’:
see
vā́ta
and
vāyú,
‘wind.’
]
+
ā,
blow
hither.
+
nis,
—1.
(
blow
out,
intransitively,
i.
e.
)
go
out,
be
extinguished
—2.
intrans.
(
blow
till
one
gets
one's
breath,
and
so
)
cool
off
--caus.
—1.
extinguish
—2.
cool
off,
transitively,
i.
e.
refresh.
+
parā,
blow
away.
+
pra,
blow
or
move
forward,
intrans.
+
vi,
blow
asunder,
i.
e.
scatter
to
the
winds.
√2vā
(
váyati
[
761ḍ
]
uvā́ya
[
784^2
]
vayiṣyáti
utá
ótum
ūyáte
).
weave,
interweave,
both
lit.,
and
also
(
like
Lat.
serere
),
fig.,
of
hymns
and
songs
plait.
[
orig.
idea
perhaps
‘wind’
or
‘plait’:
root-forms
are
u,
vā,
and
vi:
cf.
ἰτέα,
*ϝῑτεα,
‘willow’
οἶσος,
‘osier’
Lat.
vi-ēre,
‘plait’
vī-men,
‘plaited
work’
οἴνη,
‘vine’
οἶνος,
‘wine’
Lat.
vīnum,
‘wine’
vī-tis,
‘vine,
’
Eng.
withy
or
withe,
‘pliant
twig,
’
Ger.
Weide,
‘withe,
willow.’
]
vā,
enclitic
particle,
following
its
word.
—1.
or
…vā,
…vā,
50^17,
64^10,
9612,
23,
9718,
19
…,
…vā,
77^6,
24^6,
599,
20,
64^18,
972,
3,
16,
104^21
similarly,
35^6,
59^18,
84^9
…,
…,
…vā,
20^4,
91^9
--further:
…
vā,
yadi
vā…,
…vā,
28^12
…,
…vā,
…vā_api,
62^2
…,
…(
vā
omitted
),
…
vā,
…vā,
61^23,
62^1
finally,
…na,
…
vā_api,
…ca,
neither…,
nor…,
nor…,
63^4
--atha
vā,
see
atha
6
uta
vā,
see
uta
--2.
vā,
for
eva,
59^10N.
—3.
with
interrogatives
kiṃ
vā,
what
possibly,
17^19
so
18^1.
[
cf.
Lat.
-ve,
‘or.’
]
वा
(
वा॒
गतिगन्धनयोः
-
अदादिः
-
अनिट्
)
ल्युट् →
वानम्
अनीयर् →
वानीयः
-
वानीया
ण्वुल् →
वायकः
-
वायिका
तुमुँन् →
वातुम्
तव्य →
वातव्यः
-
वातव्या
तृच् →
वाता
-
वात्री
क्त्वा →
वात्वा
ल्यप् →
प्रवाय
क्तवतुँ →
वातवान्
-
वातवती
क्त →
वातः
-
वाता
शतृँ →
वान्
-
वान्ती
/
वाती
धातुः →
वा
मूलधातुः →
वा
धात्वर्थः →
गति-गन्धनयोः
गणः →
अदादिः
कर्मकत्वं →
सकर्मकः
इट्त्वं →
अनिट्
उपग्रहः →
परस्मैपदी
रूपम् →
वाति
वा
गति,
गन्धनयोः
-
वाति
।
ववौ
।
वाजयति
।
वापयति
।निर्वाणः
।
निर्वातः
।।
41
।।
Synonyms
अपि,
अपि
तु,
तथापि,
परम्,
तु,
किम्,
किन्तु,
च,
ननु,
वा,
अथ
वा,
पुनः
(Adverb)
एवम्भूतोऽपि।
"ज्वरः
सन्
अपि
सः
वृथा
एव
इतस्ततः
अटति।"
Synonyms
वा,
प्रवा
(Verb)
वायोः
संयोगानुकूलः
व्यापारः।
"वायुः
मन्दं
मन्दं
वाति।"
வா
:
அல்லது,
இல்லாவிட்டாலும்,
மேலும்.
वा,
क
सुखाप्तिगतिसेवासु
।
इति
कविकल्पद्रुमः
॥
(
चुरा०-पर०-सुखाप्तौ
अक०-अन्यत्र
सक०-सेट्
।
)
क,
वापयति
।
इति
दुर्गादासः
॥
वा,
ल
गमनहिंसयोः
।
इति
कविकल्पद्रुमः
॥
(
अदा०-पर०-सक०-सेट्
।
)
ओष्ठ्यादिरप्यय-मित्येके
।
गमनमिह
वायुकर्त्तृकमेव
।
ल,
वातिवायुः
।
हिंसनं
सूचनमिति
चतुर्भुजः
।
इतिदुर्गादासः
॥
वा,
अव्ययम्
(
वा
+
क्विप्
।
)
विकल्पः
।
(
यथा,
मनुः
।२
।
११२
।“धर्म्मार्थौयत्र
न
स्यातां
शुश्रूषा
वापि
तद्बिधा
।तत्र
विद्या
न
वप्तव्या
शुभं
बीजमिवोषरे
॥
”
)उपमा
।
(
इवार्थे
।
यथा,
रघुः
।
१९
।
५१
।“व्योम
पश्चिमकलास्थितेन्दु
वापङ्कशेषमिव
घर्म्मपल्वलम्
॥
”
)वितर्कः
।
(
यथा,
महाभारते
।
१
।
१५४
।
२३
।“किं
ते
हिडिम्ब
एतैर्वा
सुखसुप्तैः
प्रबोधितैः
।मामासादय
दुर्ब्बुद्धे
तरसा
त्वं
नराशन
!
॥
”
)पादपूरणम्
।
(
यथा,
रामायणे
।
१
।
२५
।
३
।“देवासुरगणान्
वापि
सगन्धर्व्वोरगान्
भुवि
।यैरमित्रान्
प्रसह्याजौ
वशीकृत्य
जयिष्यसि
॥
”
)समुच्चयः
।
इति
मेदिनी
।
वे,
७४
॥
एवार्थः
।इति
विश्वः
॥
(
यथा,
किराते
।
३
।
१३
।“सुता
न
यूयं
किमु
तस्य
राज्ञःसुयोधनं
वा
न
गुणैरतीताः
॥
”
)
वा
गति,
गन्धनयोः
-
वाति
नेर्गद
(
8417
)
इति
णत्वम्
प्रणिवाति
वाती,
वान्ती
वो
विधूनने
जुक्
(
7338
)
पक्षैकेनोपवाजयति
वीजयतिः
इति
तु
लौकिको
धातुः
निर्वाणोऽवाते
(
8250
)
साधुः,
वाते
तु
निर्वातो
वायुः,
गत
इत्यर्थः
अर्तिस्तुसु
(
उ0
1140
)
इति
मन्-वामः
कृवापाजि
(
उ0
11
)
इत्युण्
वायुः
हसिमृग्रिण्वा
(
उ0
386
)
इति
तन्-वातः
38
वा
गति,
सुखसेवनयोः
-
वापयति,
आदन्तत्वात्
दीर्घे
अय्
लुक्
ल्यपि
(
द्र0
6
4
56
)-
निर्वाप्य
अदादौ
(
2
16
)
वा
गतिगन्धनयोः-वाति
वातेत्येके
वातयति,
अववातत्
326
वा
(
अर्थः
)
गति,
गन्धनयोः
(
वाति
)
इत्यादि
यातिवत्
(
वाजयति
)
"वो
विधूनने
जुक्''इति
णौ
जुक्
विधूननं
कम्पनम्
अन्यत्र
पुगेव,
(
वापयति
)
इति
(
निर्वाणः
)
"निर्वाणोऽवाते''
इति
धात्वर्थस्य
अवाताधिकरणत्वे
निष्ठानत्वं
निपात्यते
वाते
तु
निर्वातो
वातः,
निर्वातं
वातेन
इति
नत्वं
न
भवति
आद्युदात्तो
वातशब्दो
"हसिभृगृण्वाम्''
इति
तनि
द्रष्टव्यः
वातानां
समूहो
(
वात्या
)
"पाशादिभ्यो
य''
इति
यः
(
वातूलः
)
"वातात्समूहे
च''इत्यूलच्
च
शब्दादयं
न
सहत
हत्यर्थोऽपि
(
वातवान्,
वातूलः
)
सिध्मादिषु
"वातदन्तबलललाटानामूङ्
च'
इति
पाठाल्लचि
ऊङ्
चागमः
"यस्य''
इति
लोपः
वातरोगी,
(
वातकी
)
"वातातिसाराभ्यां
कुक्च''
इति
मत्वर्थे
इनिः,
कुगागमश्च
वातस्य
शमनं
कोपनं
वा
वातिकं,
तस्य
निमित्तप्रकरणे
[
वातपित्तश्लेष्मभ्यश्शमनकोपनयोरुपमसङ्ख्यानम्
]
इति
ठक्
(
वायुः
)
"कुपावाजी''
इत्युणि
युगागमः
वायुर्देवताऽस्य
(
वायव्यम्
)
"वाय्वृतुपित्रुषसो
यत्''
इति
यत्
ओर्गुणे
"वान्तो
यि''
इत्यवादेशः
"ह्वावामश्च''
इत्यत्र
अकर्मकत्वात्
अस्याग्रह
इति
न्यासेः
तत्पाशादौ
"वाता
वान्ति
दिशो
दश'
इति
भाष्ये
सकर्मकस्य
दर्शनादयुक्तम्
तथा
व
भट्टभास्करोऽपि
"असन्मृष्टो
जायसे
मातृवोः,
इत्यत्र
मातृवोः
मातापितृभावं
वान्त्योरिति
सकर्मकत्वमाह
एवं
च
"ह्वावामश्च''
इत्यत्र
"ह्वयतिना
सानुबन्धकेन
साहचर्याद्
अकर्मकत्वाच्च
वा
गतिगन्धनयोःमा
माने
इत्येतयोरग्रहणम्,
इति
हरदत्तेन
अकर्मकत्वस्य
हेतोः
कथनमन्यमताभिप्रायं
द्रष्टव्यम्
शोषणे
वायति
तन्तुसन्ताने
वयतीति
शपि
गतम्
40
1
{@“क्षि
क्षये”@}
2
‘क्षये
क्षयति,
हिंसायां
क्षिणातीति
षितो
भवेत्।।
निवासगत्योः
क्षियति,
क्षिणोत्यावगुणे
क्षिणोः।’
3
इति
देवः।
‘औ
=
उविकरणे
अगुणे
=
‘संज्ञापूर्वको
विधिरनित्यः’
4
इति
गुणाभावे
च
सति,
‘क्षणु
हिंसायाम्,
क्षिणु
च’
इति
मैत्रेयरक्षिता-
द्युक्तस्य
धातोः
क्षिणोतीति
भवति।’
इति
पुरुषकारे
कृष्णलीलाशुकमुनिः।
5
6
क्षायकः-यिका,
7
क्षायकः-यिका,
8
चिक्षीषकः-षिका,
9
चेक्षीयकः-यिका
10
क्षेता-त्री,
क्षाययिता-त्री,
चिक्षीषिता-त्री,
चेक्षीयिता-त्री
11
क्षयन्-न्ती,
क्षाययन्-न्ती,
चिक्षीषन्-न्ती
--
क्षेष्यन्-न्ती-ती,
क्षाययिष्यन्-न्ती-ती,
चिक्षीषिष्यन्-न्ती-ती
--
--
क्षाययमाणः,
क्षाययिष्यमाणः,
--
चेक्षीयमाणः,
चेक्षीयिष्यमाणः
12
प्रक्षित्-प्रक्षितौ-प्रक्षितः,
13
महीक्षित्
--
--
14
क्षितम्-क्षितः-क्षितवान्,
15
क्षीणः-
16
क्षीणवान्,
17
प्रक्षीणः-आक्षीणः
परिक्षीणः,
18
क्षितायुः-क्षीणायुः
19,
क्षीणः
क्षितो
वा
20,
क्षायितम्-तः,
चिक्षीषितः,
चेक्षीयितः-तवान्
21
22
क्षयः,
23
क्षयी,
24
क्षयिष्णुः,
क्षायः,
चिक्षीषुः,
25
चेक्षियः
क्षेतव्यम्,
क्षाययितव्यम्,
चिक्षीषितव्यम्,
चेक्षीयितव्यम्
क्षयणीयम्,
क्षायणीयम्,
चिक्षीषणीयम्,
चेक्षीयणीयम्
26
क्षय्यम्-क्षेयम्,
क्षाय्यम्,
चिक्षीष्यम्,
चेक्षीय्यम्
ईषत्क्षयः-दुःक्षयः-सुक्षयः
--
--
--
27
क्षीयमाणः,
क्षाय्यमाणः,
चिक्षीष्यमाणः,
चेक्षीय्यमाणः
क्षयः,
क्षायः,
चिक्षीषः,
चेक्षीयः
क्षेतुम्,
क्षाययितुम्,
चिक्षीषितुम्,
चेक्षीयितुम्
28
क्षिया,
क्षायणा,
चिक्षीषा,
चेक्षीया
क्षयणम्,
क्षायणम्,
चिक्षीषणम्,
चेक्षीयणम्
क्षित्वा,
क्षाययित्वा,
चिक्षीषित्वा,
चेक्षीयित्वा
29
प्रक्षीय,
प्रक्षाय्य,
प्रचिक्षीष्य,
प्रचेक्षीय्य
क्षायम्
२,
क्षित्वा
२,
क्षायम्
२,
क्षाययित्वा
२,
चिक्षीषम्
२,
चिक्षीषित्वा
२,
चेक्षीयम्
चेक्षीयित्वा।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
३०२
)
02
→
(
१-भ्वादिः-२३६।
अक।
अनि।
पर।
)
03
→
(
श्लो।
१२-१३
)
04
→
(
परिभाषा-९५
)
05
→
[
पृष्ठम्०३१६+
२४
]
06
→
[
[
१।
‘अचो
ञ्णिति’
(
७-२-११५
)
इतीकारस्य
वृद्धौ,
आयादेशः।
]
]
07
→
[
[
२।
ण्यन्ताण्ण्वुलि
णिनिमित्तकवृद्धौ
सत्यां,
‘णेरनिटि’
(
६-४-५१
)
इति
णिलोपे
आयादेशे
च
रूपम्।
एवं
ण्यन्ते
सर्वत्र
ज्ञेयम्।
]
]
08
→
[
[
३।
‘अज्झनगमां
सनि’
(
६-४-१६
)
इति
दीर्घः।
‘इको
झल्’
(
१-२-९
)
इति
सनः
कित्त्वम्।
तेन
गुणो
न।
एवं
सन्नन्ते
सर्वत्र
बोध्यम्।
]
]
09
→
[
[
४।
यङन्तात्,
‘अकृतत्सार्वधातुकयोः--’
(
७-४-२५
)
इति
दीर्घः।
‘गुणो
यङ्लुकोः’
(
७-४-८२
)
इत्यभ्यासस्य
गुणः।
]
]
10
→
[
[
५।
अस्य
धातोरनुदात्तत्वादिडागमो
न
भवति।
एवं
स्यादिप्रत्ययेष्वपि
बोध्यम्।
]
]
11
→
[
[
६।
‘कर्तरि
शप्’
(
३-१-६८
)
इति
शप्प्रत्यये
गुणायादेशौ
भवतः।
]
]
12
→
[
[
७।
क्विपि,
‘ह्रस्वस्य
पिति
कृति--’
(
६-१-७१
)
इति
तुक्।
]
]
13
→
[
[
८।
क्षीरस्वामी
भ्वादावेवान्यत्र
‘क्षि
ऐश्वर्ये’
इति
पठति।
तन्मते
मह्यां
क्षयति
=
ईष्टे
इति
महीक्षित्
=
राजा
इति
शब्दनिष्पत्तिर्ज्ञेया।
]
]
14
→
[
[
९।
‘निष्ठायामण्यदर्थे’
(
६-४-६०
)
इत्यत्र
‘अण्यदर्थे’
इत्युक्तत्वात्
भावकर्मवाचिनि
निष्ठाप्रत्यये
दीर्घो
न
भवति।
]
]
15
→
[
[
१०।
कर्तरि
निष्ठायाम्,
‘निष्ठायामण्यदर्थे’
(
६-४-६०
)
इति
दीर्घे,
‘क्षियो
दीर्घात्’
(
८-२-४६
)
इति
निष्ठानत्वे,
‘अट्कुप्वाङ्नुम्--’
(
८-४-२
)
इति
णत्वे
च
रूपम्।
]
]
16
→
[
[
आ।
‘विस्फूर्जदक्षीणघनाघनोपमक्षीजा
लजन्तस्त्रिदशानलाञ्जितान्।
लाजादिहोतृष्वपि
लञ्जनप्रदा
यस्मिन्
विनेशुर्जजनेषु
दानवाः।।’
धा।
का।
१-३२।
]
]
17
→
[
[
११।
‘आदिकर्मणि
क्तः
कर्तरि
च’
(
३-४-७१
)
इति
कर्तरि
क्तः।
]
]
18
→
[
[
१२।
‘वाऽऽक्रोशदैन्ययोः’
(
६-४-६१
)
इति
दीर्घविकल्पः।
दीर्घपक्षे
निष्ठानत्वम्।
दीर्घाभावे
निष्ठानत्वाभावः।
]
]
19
→
[
वा
भव
]
20
→
[
तपस्वी
]
21
→
[
पृष्ठम्०३१७+
२४
]
22
→
[
[
आ।
‘भयसंहृष्टरोमाणः
ततस्तेऽपचितद्विषः।
क्षणेन
क्षीणविकान्ताः
कपिनाऽनेषत
क्षयम्।।’
भ।
का।
९-२२।
]
]
23
→
[
[
१।
‘जिदृक्षिविश्रीण्--’
(
३-२-१५७
)
इत्यादिना
तच्छीलादिषु
कर्तृषु
इनिः।
]
]
24
→
[
[
२।
‘भुवश्च’
(
३-२-१३८
)
इत्यत्र,
अनुक्तसमुच्चयार्थकचकारेणास्यापि
इष्णुच्
ताच्छीलिकः।
]
]
25
→
[
[
३।
यङन्तात्
पचाद्यचि
(
३-१-१३४
),
‘यङोऽचि
च’
(
२-४-७४
)
इति
लुकि,
इकारस्य
संयोगपूर्वकत्वात्
‘अचि
श्नुधातु--’
(
६-४-७७
)
इत्यनेन
इयङ्।
]
]
26
→
[
[
४।
‘क्षय्यजय्यौ
शक्यार्थे’
(
६-१-८१
)
इत्यनेन
यति
अयादेशो
निपात्यते।
शक्या-
र्थादन्यत्र
यति,
गुणे
क्षेयम्
इत्येव।
क्षेयम्
=
पापम्।
]
]
27
→
[
[
५।
यकि,
‘अकृत्सार्वधातुकयोः’
(
७-४-२५
)
इति
दीर्घः।
]
]
28
→
[
[
६।
भिदादिपाठात्
‘षिद्
भिदादिभ्यः--’
(
३-३-१०४
)
इत्यङ्।
इयङादेशः।
]
]
29
→
[
[
७।
‘क्षियः’
(
६-४-५९
)
इति
ल्यपि
दीर्घः।
]
]
1
{@“ग्रह
उपादाने”@}
2
ग्रह्यादिः।
उपादानम्
=
स्वीकारः।
‘ण्यन्तस्य
ग्रहणे
गृहेर्गृहयते,
तत्रानदन्ताद्
गृहेः
भूवादेः
शपि
गर्हते,
श्नि
तु
पदे
गृह्णात्यगृह्णीत
च।
3
गर्हेर्वा
णिचि
निन्दनार्थविषये
गर्हेत्
तथा,
गर्हयेद्
भूवादेः
शपि
कुत्सनार्थविषये
गर्हेर्भवेद्
गर्हते।।’
4
इति
देवः।
ग्राहकः-हिका,
ग्राहकः-हिका,
5
जिघृक्षकः-क्षिका,
6
जरीगृहकः-हिका
7
ग्रहीता-त्री,
ग्राहयिता-त्री,
जिघृक्षिता-त्री,
8
जरीगृहिता-त्री
9
गृह्णन्-ती,
विगृह्णन्,
ग्राहयन्-न्ती,
जिघृक्षन्-न्ती
--
ग्रहीष्यन्-न्ती-ती,
ग्राहयिष्यन्-न्ती-ती,
जिघृक्षिष्यन्-न्ती-ती
--
गृह्णानः,
ग्राहयमाणः,
जिघृक्षमाणः,
जरीगृह्यमाणः
ग्रहीष्यमाणः,
ग्राहयिष्यमाणः,
जिघृक्षिष्यमाणः,
जरीगृहिष्यमाणः
10
विघृट्-विघृड्-विगृहौ-विगृहः
--
--
11
गृहीतम्-तः,
12
पाणिगृहीती-पाणिगृहीता,
ग्राहितः,
जिघृक्षितः,
जरीगृहितः-तवान्
13
14
ग्राही,
15
गुणग्राही,
16
ग्राहः-
17
ग्रहः,
18
गृहम्-गृहाः,
19
शक्तिग्रहः,
लाङ्गलग्रहः,
अङ्कुशग्रहः,
यष्टिग्रहः,
तोमरग्रहः,
घटग्रहः,
घटी
ग्रहः
घनुर्ग्रहः,
20
सूत्रग्रहः,
21
फलेग्रहिः
22,
ग्राहः,
23
जिघृक्षुः,
24
विजिग्राहयिषुः,
जरीगृहः
ग्रहीतव्यम्,
ग्राहयितव्यम्,
जिघृक्षितव्यम्,
जरीगृहितव्यम्
ग्रहणीयम्,
ग्राहणीयम्,
जिघृक्षणीयम्,
जरीगृहणीयम्
ग्राह्यम्,
25
प्रतिगृह्यम्-अपिगृह्यम्,
26
प्रगृह्यम्
27
28,
गृह्यकाः
29
30,
अगृह्या,
ग्रामगृह्या
नगरगृह्या,
31,
ग्रामग्राह्यः,
वासुदेवगृह्या,
अर्जुनगृह्या-देवगृह्या,
32,
ग्राह्यम्,
जिघृक्ष्यम्,
जरीगृह्यम्
ईषद्-ग्रहः-दुर्ग्रहः-सुग्रहः
--
--
गृह्यमाणः,
ग्राह्यमाणः,
जिघृक्ष्यमाणः,
जरीगृह्यमाणः
33
ग्रहः,
34
उद्ग्राहः
35,
36
सङ्ग्राहः
37,
सङ्ग्रहः,
38
अवग्राहः-निग्राहः,
अवग्रहः
39,
निग्रहः
40,
41
प्रग्राहः,
42
परिग्राहः,
परिग्रहः
43,
44
अवग्राहः-अवग्रहः,
45
46
तुलाप्रग्राहः-
47
तुलाप्रग्रहः,
48
49
प्रग्राहः-प्रग्रहो
वा,
50
51
ग्लहः,
52
ग्राहः,
जिघृक्षः,
जरीगृहः
53
ग्रहीतुम्,
ग्राहयितुम्,
जिघृक्षितुम्,
जरीगृहितुम्
54
निगृहीतिः,
ग्राहणा,
जिघृक्षा,
जरीगृहा
ग्रहणम्,
ग्राहणम्,
जिघृक्षणम्,
जरीगृहणम्
55
गृहीत्वा,
ग्राहयित्वा,
जिघृक्षित्वा,
जरीगृहित्वा
विगृह्य,
विग्राह्य,
विजिघृक्ष्य,
विजरीगृह्य
56
जीवग्राहं,
57
58,
59
नामग्राहं,
60
61
62
हस्तग्राहं,
63,
64
यष्टिग्राहं
65,
66
केशग्राहं
युध्यन्ति
ग्राहम्
२,
गृहीत्वा
२,
ग्राहम्
२,
जिघृक्षम्
२,
जरीगृहम्
२
ग्राहयित्वा
२,
जिघृक्षित्वा
२,
जरीग्र्हित्वा
२।
67
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
४४१
)
02
→
(
९-क्र्यादिः-१५३३।
सक।
सेट्।
उभ।
)
03
→
[
पृष्ठम्०४३६+
२५
]
04
→
(
श्लो।
१९४
)
05
→
[
[
१।
‘सन्यङोः’
(
६-१-९
)
इति
द्वित्वे,
अभ्यासकार्ये,
‘सनि
ग्रहगुहोश्च’
(
७-२-१२
)
इतीण्णिषेधः।
‘रुदविदमुषग्रहिस्वपिप्रच्छः
संश्च’
(
१-२-८
)
इति
कित्त्वे
‘ग्रहि-
ज्या--’
(
६-१-१६
)
इति
सम्प्रसारणे,
उत्तरखण्डे
हकारस्य
ढत्वे,
भष्भावे
च
कृते,
‘षढोः
कः
सि’
(
८-२-४१
)
इति
कत्वे
षत्वे
च
रूपम्।
एवं
सन्नन्ते
सर्वत्र
प्रक्रिया
बोध्या।
]
]
06
→
[
[
२।
यङ्निमित्तके
सम्प्रसारणे
द्वित्वे,
अभ्यासस्य
‘रीगृत्वत
इति
वक्तव्यम्’
(
वा।
७-४-९०
)
इति
रीगागमे
यलोपाल्लोपयोः
रूपम्।
एवं
यङन्ते
सर्वत्रापि
ज्ञेयम्।
]
]
07
→
[
[
३।
‘ग्रहोऽलिटि
दीर्घः’
(
७-२-३७
)
इतीटो
दीर्घः।
एवं
इडागमे
सर्वत्र
दीर्घो
बोध्यः।
]
]
08
→
[
[
४।
‘ग्रहोऽलिटि
दीर्घः’
(
७-२-३७
)
इति
दीर्घः
नात्र
प्रवर्तते।
अल्लोपस्य
स्थानिवद्भा-
वात्।
एवं
सर्वत्र
यङन्तस्थले
बोध्यम्।
]
]
09
→
[
[
५।
‘क्र्यादिभ्यः--’
(
३-१-८१
)
इति
श्नाप्रत्यये,
‘सार्वधातुकमपित्’
(
१-२-४
)
इत्यनेन
श्नाप्रत्ययस्य
ङिद्वद्भावात्
‘ग्रहिज्यावयि--’
(
६-१-१६
)
इत्यादिना
सम्प्र-
सारणे,
‘श्नाऽभ्यस्तयोरातः’
(
६-४-११२
)
इत्याकारलोपे,
‘ऋवर्णान्नस्य--’
(
वा।
८-४-१
)
इति
णत्वे
च
रूपम्।
एवं
शानजन्तेऽपि
ज्ञेयम्।
]
]
10
→
[
[
६।
क्विपि,
‘ग्रहिज्या--’
(
६-१-१६
)
इत्यादिना
सम्प्रसारणे
पूर्वरूपे
च,
हस्य
ढत्वे
भष्भावे,
चर्त्वविकल्पे
च
रूपम्।
]
]
11
→
[
[
७।
सम्प्रसारणे
पूर्वरूपे,
इटो
दीर्घे
चं
रूपम्।
]
]
12
→
[
[
८।
‘पाणिगृहीती
भार्यायाम्’
(
वा।
४-१-५२
)
इति
ङीषन्तो
निपात्यते।
भार्याया
अन्यत्र
पाणिगृहीता।
]
]
13
→
[
पृष्ठम्०४३७+
३४
]
14
→
[
[
१।
‘नन्दिग्रहिपचादिभ्यो
ल्युणिन्यचः’
(
३-१-१३४
)
इत्यनेन
ग्रह्यादित्वात्
णिनिः।
]
]
15
→
[
[
२।
‘सुप्यजातौ--’
(
३-२-७८
)
इति
ताच्छील्ये
णिनिः।
]
]
16
→
[
[
३।
‘विभाषा
ग्रहः’
(
३-१-१४३
)
इति
कर्तरि
णो
वा।
पक्षे
पचाद्यच्
(
३-१-१३४
)।
अत्र
व्यवस्थितविभाषाश्रयणात्
जलचरे
जन्तौ
ग्राहः
इत्येव।
ज्योतिषि
बाच्ये
ग्रहः
इति
बोध्यम्।
‘देवत्रातो
गलो
ग्राह
इतियोगे
च
सद्विधिः।
मिथस्ते
न
विभाष्यन्ते
गवाक्षः
संशितव्रतः।।’
(
भाष्यम्-७-४-४१
)
इति
व्यवस्थितविभाषा।
]
]
17
→
[
[
आ।
‘समाविष्टं
ग्रहेणेव
ग्राहेणेवोत्तमार्णवे।
दृष्ट्वा
गृहान्
स्मरस्येव
वनान्तान्मम
मानसम्।।’
भ।
का।
६-८३।
]
]
18
→
[
[
४।
‘गेहे
कः’
(
३-१-१४४
)
इति
कर्तरि
कः।
कित्त्वात्
सम्प्रसारणम्।
गृहाः
=
गृहिणी।
तात्स्थ्यात्
ताच्छब्द्यम्।’
गृहाः
पुंसि
च
भूम्न्येव--’
इत्यमरः।
]
]
19
→
[
[
५।
‘शक्तिलाङ्गलाङ्कुशयष्टितोमरघटधटीधनुःषु
ग्रहेरुपसंख्यानम्’
(
वा।
३-२-९
)
इति
कर्मण्युपपदेऽच्
प्रत्ययः।
कर्मण्यणोऽपवादः।
]
]
20
→
[
[
६।
‘सूत्रे
च
धार्येऽर्थे’
(
वा।
३-२-९
)
इति
अच्।
कर्मण्यणोऽपवादः।
]
]
21
→
[
[
७।
‘फलेग्रहिरात्मम्भरिश्च’
(
३-२-२६
)
इति
इन्प्रत्ययान्तो
निपात्यते।
उपपदस्य
एदन्तत्वं
निपातनाद्भवति।
फलानि
गृह्णातीति
फलेग्रहिः
‘रजोग्रहिः
मलग्राहिरिति
केचित्।’
इति
प्रक्रियाकौमुदी।
]
]
22
→
[
[
B।
‘आत्मम्भरिस्त्वं
पिशितैर्नराणां
फलेग्रहीन्
हंसि
वनस्पतीनाम्।
शौवस्तिकत्वं
विभवा
न
येषां
व्रजन्ति
तेषां
दयसे
न
कस्मात्।।’
भ।
का।
२-३३।
]
]
23
→
[
[
C।
‘विदित्वा
शक्तिमात्मीयां
रावणं
विजिघृक्षवः।
उक्तं
पिपृच्छिषूणां
वो
मा
स्म
भूत
सुषुप्सवः।।’
भ।
का।
७-९८।
]
]
24
→
[
[
ड्।
‘खरदूषणयोर्भ्रात्रोः
पर्यदेविष्ट
सा
पुरः।
विजिग्राहयिषू
रामं
दण्डकारण्यवासिनोः।।’
भ।
का।
४-३४।
]
]
25
→
[
[
८।
‘प्रत्यपिभ्यां
ग्रहेः’
(
३-१-११८
)
इति
क्यपू।
‘छन्दसीति
वक्तव्यम्’
(
वा।
३-१-११८
)
इति
वचनात्
छन्दसि
विषये
प्रतिगृह्यम्-अपिगृह्यम्
इति
रूपे
ज्ञेये।
‘भाषायां
वा’
इति
केचित्
--
इति
प्रक्रियाकौमुदी।
]
]
26
→
[
[
९।
‘पदास्वैरिबाह्यापक्ष्येषु
च’
(
३-१-११९
)
इति
क्यपू।
‘बाह्या’
इति
स्त्रीलिङ्ग-
निर्देशात्
लिङ्गान्तरे
मा
भूदिति,
तेन
‘ग्रामग्राह्यश्चण्डालः’
इत्यत्र
ण्यदेव
भवतीति
मा।
धा।
वृत्तिः।
]
]
27
→
[
[
E।
‘प्रगृह्यपदवत्
साध्वीं
स्पष्टरूपामविक्रियाम्।
अगृह्यां
वीतकामत्वात्
देवगृह्यामनिन्दिताम्।।’
भ।
का।
६-६१।
]
]
28
→
[
पदम्
]
29
→
[
पृष्ठम्०४३८+
३०
]
30
→
(
परतन्त्राः
शुकाः
)
31
→
[
ग्रामात्
नगराद्वा
बाह्या
सेना
]
32
→
[
तत्पक्षाश्रिता
]
33
→
[
[
१।
‘ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च’
(
३-३-५८
)
इत्यप्।
घञ्पवादः।
]
]
34
→
[
[
२।
‘उदि
ग्रहः’
(
३-३-३५
)
इति
घञ्।
अबपवादः।
]
]
35
→
[
मल्लस्य
]
36
→
[
[
३।
‘समि
मुष्टौ’
(
३-३-३६
)
इति
घञ्।
अबपवादः।
अन्यत्र
‘द्रव्यस्य
सङ्ग्रहः’
इत्येव।
]
]
37
→
[
द्रव्यस्य
]
38
→
[
[
४।
‘आक्रोशेऽवन्योर्ग्रहः’
(
३-३-४५
)
इति
घञ्।
आक्रोशादन्यत्र,
‘अवग्रहः
पदस्य,
निग्रहः
चोरस्य’
इत्यत्र
अबेव।
]
]
39
→
[
पदस्य
]
40
→
[
चोरस्य
]
41
→
[
[
५।
‘प्रे
लिप्सायाम्’
(
३-३-४६
)
इति
घञ्।
‘पात्रप्रग्राहेण
चरति
भिक्षुः’
इत्यत्र
लिप्सा
गम्यते।
]
]
42
→
[
[
६।
‘परौ
यज्ञे’
(
३-३-४७
)
इति
घञ्।
‘उत्तरं
परिग्राहं
परिगृह्णाति’
इति
श्रुतिः।
यज्ञविषयादन्यत्र
परिग्रहः
इत्येव।
‘पत्नीपरिजनादानमूलशापाः
परिग्रहाः।’
इति
अमरः।
]
]
43
→
[
धान्यस्य
]
44
→
[
[
७।
‘अवे
ग्रहो
वर्षप्रतिबन्धे’
(
३-३-५१
)
इति
वा
घञ्।
पक्षेऽप्।
]
]
45
→
[
[
आ।
‘रावणावग्रहक्लान्तम्
इति
वागमृतेन
सः।
अभिवृष्य
मरुत्सस्यं
कृष्णमेघस्तिरोदधे।।’
रघुवंशे
१०-४८।
]
]
46
→
[
[
८।
‘प्रे
वणिजाम्’
(
३-३-५२
)
इति
वा
घञ्।
तुलाप्रग्राहेण
चरति
वणिक्।
]
]
47
→
[
[
B।
‘वणिक्
प्रग्राहवान्
यद्वत्
काले
चरति
सिद्धये।
देशापेक्षास्तथा
यूयं
यातादायाङ्गुलीयकम्।।’
भ।
का।
७-४९।
]
]
48
→
[
अश्वस्य
]
49
→
[
[
९।
‘रश्मौ
च’
(
३-३-५३
)
इति
वा
घञ्।
‘प्रग्राहः
=
खलीसूत्रम्।’
इति
प्रक्रियाकौमुदीव्याख्यायाम्।
]
]
50
→
[
अक्षः
]
51
→
[
[
१०।
‘अक्षेषु
ग्लहः’
(
३-३-७०
)
इत्यनेन
ग्रहेः
अप्प्रत्ययसन्नियोगेन
रेफस्य
लत्वं
निपात्यते।
यत्
पणरूपेण
ग्राह्यं
तत्
ग्लहः
इति
बोध्यम्।
]
]
52
→
[
[
C।
‘मुग्धत्वादविदितकैतवप्रयोगा
गच्छन्त्यः
सपदि
पराजयं
तरुण्यः।
ताः
कान्तैः
सह
करपुष्करेरिताम्बु
व्यात्युक्षीमभिसरणग्लहामदीव्यन्।।’
शिशुपालवधे
८-३२।
]
]
53
→
[
पृष्ठम्०४३९+
२२
]
54
→
[
[
१।
‘तितुत्रेष्वग्रहादीनामिति
वक्तव्यम्’
(
वा।
७-२-९
)
इति
वचनात्
इण्णिषेधो
न।
दीर्घः,
सम्प्रसारणम्।
]
]
55
→
[
[
२।
‘रुदविदमुषग्रहिस्वपिप्रच्छः
संश्च’
(
१-२-८
)
इति
कित्त्वम्।
‘न
क्त्वा
सेट्’
(
१-२-१८
)
इत्यस्यापवादः।
सम्प्रसारणादिकं
ज्ञेयम्।
]
]
56
→
[
[
३।
‘समूलाकृतजीवेषु
हङ्कृञ्ग्रहः’
(
३-४-३६
)
इति
णमुल्।
‘कषादिषु
यथा-
विधि--’
(
३-४-४६
)
इत्यनुप्रयोगः।
जीवन्तं
गृह्णातीत्यर्थः।
]
]
57
→
[
[
आ।
‘भिन्नानस्त्रैर्मोहभाजोऽभिजातान्
हन्तुं
लोलं
वारयन्तः
स्ववर्गम्।
जीवग्राहं
ग्राहयामासुरन्ये
योग्येनार्थः
कस्य
न
स्याज्जनेन।।’
शिशुपालवधै
१८-६६।
]
]
58
→
[
गृह्णाति
]
59
→
[
[
४।
‘नाम्न्यादिशिग्रहोः’
(
३-४-५८
)
इति
द्वितीयान्ते
उपपदे
णमुल्।
]
]
60
→
[
[
B।
‘सम्प्राप्य
राक्षससभं
चक्रन्द
क्रोधविह्वला।
नामग्राहमरोदीत्
सा
भ्रातरौ
रावणान्तिके।।’
भ।
का।
५-५।
]
]
61
→
[
आह्वयति
]
62
→
[
[
५।
‘हस्ते
वर्तिग्रहोः’
(
३-४-३९
)
इति
करणे
उपपदे
णमुल्।
हस्तेन
गृह्णातीत्यर्थः।
हस्तशब्दः
अर्थग्रहणार्थः।
तेन
करग्राहं
गृह्णातीत्यपि
उदाहार्यम्।
कषादित्वात्
(
३-४-४६
)
पूर्ववत्
यथाविध्यनुप्रयोगः।
]
]
63
→
[
गृह्णाति
]
64
→
[
[
६।
‘द्वितीयायां
च’
(
३-४-५३
)
इति
परीप्सायां
गम्यमानायां
णमुल्।
एवं
नाम
त्वरन्ते,
यदायुधग्रहणमपि
नाद्रियन्ते,
यष्ट्यादिकं
यत्किञ्चिदासन्नं
तद्गृहीत्वा
युष्यन्तीत्यर्थः।
]
]
65
→
[
युध्यन्ति
]
66
→
[
[
७।
‘समासत्तौ’
(
३-४-५०
)
इति
सप्तम्यां
तृतीयायां
चोपपदे
समासत्तौ
गम्यमानायां
णमुल्।
]
]
67
→
[
पृष्ठम्०४४०+
२५
]
1
{@“पश
बन्धने”@}
2
3
‘पष
बन्धने’
इति
पुरुषकारसंमतः
पाठः।
यदाह--
“पाषण्डादिस्तु
‘पष
अनुपसर्गात्’
इत्यस्य
कथादेर्भविष्यति।
‘पष
बन्धने’
इत्यस्यैव
वा
युजादेः।’
4”
इति।
]
]
पाशकः-शिका,
पिपाशयिषकः-षिका
इत्यादीनि
सर्वाण्यपि
रूपाणि
चौरादिकजासयतिवत्
5
ज्ञेयानि।
अस्य
धातोर्णिज्विकल्पो
नास्तीति
विशेषः।
6
पाशितवान्।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
९८४
)
02
→
(
१०-चुरादिः-१७२०।
सक।
सेट्।
उभ।
)
03
→
[
[
[
अ
]
04
→
(
श्लो।
१६७
दैवव्याख्याने
)
05
→
(
५९६
)
06
→
[
[
आ।
‘मल्लो
जिजम्भिषुरसूदितवीर्यमीशं
मुष्ट्या
जजास
बहु
पाशितवांश्च
दोष्णा।।’
धा।
का।
३।
३८।
]
]
1
{@“भू
सत्तायाम्”@}
2
‘सत्तायां
भवति,
प्राप्तौ
णिचि
भावयते
तङि।
भवते
शपि
तत्रैव,
भावयत्यवकल्कने।।’
3
इति
देवः।
भावकः-भाविका,
भावकः-विका,
4
बुभूषकः-षिका,
बोभूयकः-यिका
भविता-त्री,
भावयिता-त्री,
बुभूषिता-त्री,
बोभूयिता-त्री
परिभवन्-न्ती,
5
सुखमनुभवन्
वर्धस्व,
शुश्रूषुर्भवन्
विद्यामधिकरोति,
6
शयनमनुभवन्
भुङ्क्ते,
मा
7
भवन्,
भावयन्-न्ती,
बुभूषन्-न्ती
--
8
व्यतिभवमानः,
भावयमानः,
9
व्यतिबुभूषमाणः,
बोभूयमानः
व्यतिभविष्यमाणः,
भावयिष्यमाणः,
व्यतिबुभूषिष्यमाणः,
बोभूयिष्यमाणः
10
गान्दिनीभूः-
11
गान्दिनीभुवौ-गान्दिनीभुवः
--
--
12
भूतम्,
भूतवान्,
भावितः,
बुभूषितः,
बोभूयितः-तवान्
13
भवः,
भावः,
14
भव्यः
15,
16
अभिभावी,
17
परिभावी
18
परिभवी,
19
अभावी,
20
21
भावी,
22
अभिभावकः-अभिभविता,
23
भविता,
24
आढ्यम्भविष्णुः
25
-
सुभगम्भविष्णुः-स्थूलम्भविष्णुः-पलितम्भविष्णुः-नग्नम्भविष्णुः-अन्धम्भविष्णुः-
प्रियम्भविष्णुः,
आढ्यम्भावुकः-
26
सुभगम्भावुकः-स्थूलम्भावुकः-पलितम्भावुकः-
नग्नम्भावुकः-अन्धम्भावुकः-प्रियम्भावुकः,
27
मषीभावुकः,
28
भविष्णुः,
29
भूष्णुः,
30
भावुकः,
31
परिभवी,
32
33
विभूः,
34
स्वयम्भूः-अग्निभूः-कच्छभूः-मित्रभूः-
पवनभूः,
35
विभुः-प्रभुः-संभुः,
36तद्रु--आदिभ्य
उपसंख्यानम्--’
37
इति
डुप्रत्ययः।
शं
भावयतीति
शम्भुः।
अन्तर्भावितण्यर्थोऽत्र
भवतिरिति
ज्ञेयम्।
]
]
शम्भुः,
38
भवकः,
39
धेनुम्भव्या,
40
बभूवान्,
41
भवभूतिः-भूतः,
भावः,
42
भावनः,
43
बुभूषुः-
44
बिभावयिषुः,
बोभुवः
भवितव्यम्,
भावयितव्यम्,
बुभूषितव्यम्,
बोभूयितव्यम्
45
प्रभवनीयम्,
46
प्रभावनीयम्,
बुभूषणीयम्,
बोभूयनीयम्
47
भव्यम्,
48
अवश्यभाव्यम्,
49
ब्रह्मभूयं
50
मित्रभूयं
वा
गतः,
भाव्यः,
भाव्यम्,
बुभूष्यम्,
बोभूय्यम्
ईषद्भवः-दुर्भवः-सुभवः,
51
ईषदाढ्यम्भवं-दुराढ्यंभवं-स्वाढ्यम्भवम्,
52
सुरा-
जम्भवः,
वा
भवता
--
--
--
भूयमानः-अनुभूयमानम्,
भाव्यमानः,
बुभूष्यमाणः,
बोभूय्यमानः
53
भवः,
54
भावः,
प्रभवः,
55
परिभावः
56
-परीभावः-परिभवः,
भावः,
बुभूषः-बोभूयः
57
भवितुम्,
भावयितुम्,
बुभूषितुम्,
बोभूयितुम्
58
भूतिः,
59
भूः,
वर्षाभूः,
दृन्भूः-करभूः-कारभूः-पुनर्भूः,
भावना,
बभूषा-बिभावयिषा,
बोभूया
भवनम्,
60
भुवनम्,
आशितभवनम्,
आशितभवनः,
61
आशितम्भवः
62
63,
भावनम्,
बुभूषणम्,
बोभूयनम्
भूत्वा,
64
अग्रे
भूत्वा-प्रथमं
भूत्वा-पूर्वं
भूत्वा,
65
मुखतो
भूत्वा-मुखतोभूय
वा
तिष्ठति।
66
नाना
भूत्वा-नानाभूय
वा
गतः।
विना
भूत्वा-विनाभूय
वा
गतः।
द्विधा
भूत्वा-द्वैधंभूय-वा
गतः।
67
तूष्णींभूत्वा,
तूष्णींभूय
68
वा
गतः।
69
70
अन्वग्
भूत्वा-अन्वग्भूय
वा
गतः।
अनुभूय,
अनुभाव्य,
अनुबुभूष्य,
अनुबोभूय्य
अग्रेभावम्-प्रथमंभावम्-पूर्वम्भावम्,
मुखतोभावम्
वा
गतः।
नानाभावं-विना-
भावम्
वा
गतः।
द्वैधंभावं-द्विधाभावं
वा
गतः।
तूष्णीं
भावम्
अन्वग्भावं
वा
गतः।
भावम्
२
भूत्वा
२
भावम्
२
भावयित्वा
बुभूषम्
२
बुभूषित्वा
२
बोभूयम्
२
बोभूयित्वा
२
71
भूमिः,
72
भूरिः,
73
अद्भुतम्,
74
भावित्रम्।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
११६५
)
02
→
(
१-भ्वादिः-१।
अक।
सेट्।
पर।
)
03
→
(
श्लो।
३
)
04
→
[
[
३।
‘सनि
ग्रहगुहोश्च’
(
७-२-१२
)
इतीण्निषेधः।
अभ्यासे
ह्रस्वः।
एवं
सन्नन्ते
सर्वत्र
प्रक्रिया
ज्ञेया।
]
]
05
→
[
[
४।
सुखमनुभवन्,
शुश्रूषुर्भवन्
इत्यत्र
क्रमेण
लक्षणार्थे
हेत्वर्थे
च,
‘लक्षणहेत्वोः
क्रियायाः’
(
३-२-१२६
)
इति
शता।
]
]
06
→
[
पृष्ठम्०९६२+
२८
]
07
→
[
[
१।
‘माङ्याक्रोशे’
(
वा
३-२-१२४
)
इति
शता।
यद्यपि
लुङोऽपि
माङ्येव
विधानम्
\n\n
तथापि
वार्तिककारवचनप्रामाण्यात्
लटः
शत्राऽत्र
लुङः
समावेश
इति
ज्ञेयम्।
]
]
08
→
[
[
२।
‘कर्तरि
कर्मव्यतीहारे,
(
१-३-१४
)
इति
कर्मव्यतिहारे
शानच्।
]
]
09
→
[
[
३।
‘पूर्ववत्सनः’
(
१-३-६२
)
इति
सन्नन्तात्
कर्मव्यतीहारे
गम्ये
शानच्।
]
]
10
→
[
[
४।
गान्दिन्याः
भवति
=
उत्पद्यते
इति
गान्दिनीभूः।
‘क्विप्
च’
(
३-२-७६
)
इति
कर्तरि
क्विप्।
]
]
11
→
[
[
आ।
‘स
गान्दिनीभूरथ
गोकुलैधितं
स्पर्धालुधीगाधितकार्यबाधिनम्।’
धा।
का।
१-२।
]
]
12
→
[
[
५।
‘श्र्युकः
क्किति’
(
७-२-११
)
इतीण्निषेधोऽत्र।
एवमेव
क्त्वा-क्तिनोरपि
इण्निषेधो
ज्ञेयः।
]
]
13
→
[
[
६।
‘अज्विधिः
सर्वधातुभ्यः--’
(
का।
३-१-१३४
)
इति
वचनादस्माद्धातोः
पचाद्यचि,
गुणावादेशयो
रूपमेवम्।
स्त्रियाम्
‘इन्द्रवरुणभव-’
(
४-१-४९
)
इत्यादिना
ङीषानुगौ।
‘भवतेश्चेति
वक्तव्यम्’
(
का।
३-१-१४३
)
इति
वाक्यं
काशिकायां
कर्तरि
विकल्पेन
णप्रत्ययविधानप्रकरणे
दृश्यते।
तेन
पक्षे
कर्तरि
भावः
इत्यपि
ज्ञेयम्।
परं
तु
वाक्यमिदं
भाष्ये
न
दृश्यते।
]
]
14
→
[
[
७।
‘भव्यगेयप्रवचनीय--’
(
३-४-६८
)
इत्यादिना
कर्तरि
यत्प्रत्ययान्तो
निपातितः।
भवत्यसौ,
भव्यमनेनेति
वा
भव्यः।
]
]
15
→
(
देवदत्तः
)
16
→
[
[
८।
‘अभिभावी
भूते’
(
ग।
सू।
३-१-१३४
)
इति
वचनात्
भूतार्थे
ग्रह्यादित्वाण्णिनि-
प्रत्ययः।
]
]
17
→
[
[
९।
ग्रह्यादिष्वेव
(
३-१-१३४
)
‘परिभवी-परिभावी’
इति
निपातनात्
णिनिप्रत्यये,
तस्य
पाक्षिके
वृद्ध्यभावे
च
रूपे
एते
सिद्ध्यतः।
]
]
18
→
[
[
B।
‘परिभावीणि
ताराणां
पश्य
मन्थीनि
चेतसाम्।’
भ।
का।
६-७५।
अत्र
नपुंसकलिङ्गे
नुमि,
‘प्रातिपदिकान्तनुम्--’
(
८-४-११
)
इति
णत्वम्।
]
]
19
→
[
[
१०।
‘अचामचित्तकर्तृकाणाम्’
(
ग।
सू।
३-१-१३४
)
इत्यत्र
पूर्वस्मात्
गणसूत्रात्
‘--
प्रतिषिद्धानाम्’
(
ग।
सू।
३-१-१३४
)
इत्यनुवर्तते।
तेनात्र
णिनिप्रत्यये
रूपमेवम्।
प्रकृतगणसूत्रस्यायमर्थः--अचेतनकर्तृकाणाम्
अजन्तानां
धातूनां
नञ्युक्तानां
(
नञुपपदकानाम्
)
णिनिर्भवति--इति।
तेनात्र
ग्रह्यादित्वात्
णिनिः।
]
]
20
→
[
पृष्ठम्०९६३+
२८
]
21
→
[
[
१।
‘भविष्यति
गम्यादयः’
(
३-३-३
)
इत्यत्र
गणे
भावी
इति
पाठात्
भविष्यत्यर्थे
णिनिप्रत्ययः।
]
]
22
→
[
[
२।
वाऽसरूपन्यायेन
‘ण्वुल्तृचौ’
(
३-१-१३३
)
इति
यथाक्रमं
ण्वुलि,
तृचि
च
रूप-
मेवमिति
ज्ञेयम्।
]
]
23
→
[
[
३।
तच्छीलादिषु
कर्तृषु
‘तृन्’
(
३-२-१३५
)
इति
तृन्प्रत्यये
रूपमेवम्।
]
]
24
→
[
[
४।
आढ्यसुभगस्थूलपलितनग्नान्धप्रियपदेषूपपदेषु
सत्सु
च्वर्थेषु
गम्येषु
अच्व्यन्तेषु
‘कर्तरि
भुवः
खिष्णुच्खुकञौ’
(
३-२-५७
)
इत्यनेन
खिष्णुच्
खुकञ्
च
प्रत्ययः
क्रमेणात्रेति
ज्ञेयम्।
प्रत्यययोः
खित्त्वात्,
‘अरुर्द्विषदजन्तस्य
मुम्’
(
६-३-६७
)
इति
मुमागमः।
]
]
25
→
[
[
आ।
‘आढ्यम्भविष्णुर्यशसा
कुमारः
प्रियम्भविष्णुर्न
स
यस्य
नासीत्।।’
भ।
का।
३।
१।
]
]
26
→
[
[
B।
‘हृदयङ्गममूर्तिस्त्वं
सुभगम्भावुकं
वनम्।’
भ।
का।
५।
६७।
]
]
27
→
[
[
C।
‘दलोदरे
काञ्चनकैतकस्य
क्षणन्मषीभावुकवर्णरेखम्।’
नैषधे।
६।
६३।
]
]
28
→
[
[
५।
‘भुवश्च’
(
३-२-१३८
)
इतीष्णुच्प्रत्ययस्तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिष्वर्थेषु
भवति।
अत्र
पूर्वंसूत्रात्
‘--छन्दसि’
(
३-२-१३७
)
इत्यनुवृत्तेः
छन्दस्येवायं
प्रत्यय
इति
ज्ञेयम्।
चान्द्रास्तु
भाषायामप्यस्य
प्रयोगमिच्छन्ति।
]
]
29
→
[
[
६।
‘ग्लाजिस्थश्च
ग्स्नुः’
(
३-२-१३९
)
इति
सूत्रे
चकारेण
तत्पूर्वसूत्रगतभूधातोरप्यनु-
षङ्गात्
अत्र
ग्स्नुप्रत्ययः।
प्रत्ययस्य
गित्त्वात्
‘क्ङिति
च’
(
१-१-५
)
इत्यत्र
गकारस्यापि
प्रश्लेषात्
गुणो
नेति
ज्ञेयम्।
एवं
‘श्र्युकः
क्किति’
(
७-२-११
)
इत्यत्रापि
गकारप्रश्लेषणात्
इण्निषेधोऽत्रेत्यपि
ज्ञेयम्।
]
]
30
→
[
[
७।
‘लषपतपदस्थाभू-’
(
३-२-१५४
)
इत्यनेन
ताच्छीलिके
उकञ्प्रत्यये
रूपमेवम्।
ताच्छीलिकेषु
वाऽसरूपविधिर्नास्तीति
भाष्यादिषु
स्पष्टम्।
तेन
उत्सर्गेण
समावेश
एवेतरेषां
प्रत्ययानामिति
ज्ञेयम्।
]
]
31
→
[
[
८।
‘जिदृक्षिविश्रीण्वमाव्यथाभ्यमपरिभूप्रसूभ्यश्च’
(
३-२-१५७
)
इत्यनेन
ताच्छीलिके
इनिप्रत्यये
रूपमेवम्।
अत्र
सूत्रे
परिभू
इत्युक्तेः
अन्योपसर्गे
उपपदे
प्रत्ययोऽयं
न
भवतीति
ज्ञेयम्।
]
]
32
→
[
पृष्ठम्०९६४+
२८
]
33
→
[
[
१।
‘भुवः
संज्ञाऽन्तरयोः’
(
३-२-१७९
)
इति
क्विप्प्रत्ययः।
विभूः
इति
कस्यचित्
संज्ञा।
अत्र
सूत्रे
अन्तरशब्देन
धनिकाधमर्णयोरन्तरालवर्ती
उच्यते।
प्रतिभूः
=
क्रयविक्रयादिषु
ऋणादानप्रत्यर्पणादिषु
च
मध्यवर्ती
साक्षी।
]
]
34
→
[
[
२।
उपसर्गे,
पदान्तरे
च
उपपदे
धातुसामान्यविहितः
क्विप्प्रत्ययोऽत्रेति
यथासम्भवमूह्यम्।
]
]
35
→
[
[
३।
‘बिप्रसंभ्यो
ड्वसंज्ञायाम्’
(
३-२-१८०
)
इति
भूधातोरस्य
वि-प्र-सं-पूर्वकस्य
डुप्रत्ययः।
प्रत्ययस्य
डित्त्वात्
टेर्लोपः।
]
]
36
→
[
[
४।
‘डुप्रकरणे--मि[
त्र
]
37
→
(
वा।
३-२-१८०
)
38
→
[
[
५।
भवतात्
इति
भवकः।
आशिषि
गम्यमानायाम्,
‘आशिषि
च’
(
३-१-१५०
)
इति
वुन्।
]
]
39
→
[
[
६।
‘धेनोर्भव्यायां
मुम्--’
(
वा।
६-३-७०
)
इति
मुमागमः।
धेनुर्भविष्यतीत्यर्थः।
बाहुलकादत्र
भविष्यत्यर्थे
भुवो
यत्प्रत्ययः
इति
ज्ञेयम्।
]
]
40
→
[
[
७।
लिटः
क्वसौ
रूपमेवम्।
‘वस्वेकाजाद्घसाम्’
(
७-२-६७
)
इति
सूत्रोपात्तनिदानस्यात्र
लक्ष्येऽभावादिडागमो
न।
माधवधातुवृत्तौ
तु
क्वसोर्भाषायां
प्रयोगाभावः
साग्रहं
साधितः।
‘विभाषा
पूर्वाह्णापराह्णाभ्याम्’
(
४-३-२४
)
इत्यत्र
भाष्ये,
‘पपुष
आगतं
पपिवद्रूप्यम्--’
इति
प्रयुक्तत्वात्
भाषायामपि
क्वसुप्रयोगो
नाप्रामाणिक
इति
ज्ञेयम्।
]
]
41
→
[
[
८।
‘क्तिच्क्तौ
च
संज्ञायाम्’
(
३-३-१७४
)
इति
संज्ञायां
क्तिच्।
पुंल्लिङ्गोऽयं
शब्दः।
एवं
भूतः
इत्यत्रापि
संज्ञायां
क्तप्रत्ययो
ज्ञेयः।
]
]
42
→
[
[
९।
नन्द्यादेः
(
३-१-१३४
)
आकृतिगणत्वात्
ण्यन्तात्
कर्तरि
ल्युप्रत्ययोऽत्रेति
ज्ञेयम्।
]
]
43
→
[
[
आ।
‘प्रभुर्बुभूषुर्भुवनत्रयस्य
यः
शिरोधिरागाद्दशमं
चिकर्तिषुः।’
शि।
व।
१।
४९।
]
]
44
→
[
[
१०।
ण्यन्तात्
सनि,
‘ओः
पुयण्ज्यपरे’
(
७-४-८०
)
इत्यभ्यासे
इकारः।
]
]
45
→
[
[
११।
‘न
भाभूपू--’
(
८-४-३४
)
इत्यादिना
उपसर्गस्थान्निमित्तात्
परस्य
कृत्स्थस्य
नकारस्य
णत्वनिषेधः।
]
]
46
→
[
[
१२।
‘ण्यन्तभादीनामुपसंख्यानम्’
(
वा।
८-४-३४
)
इति
उपसर्गस्थान्निमित्तात्
परस्य
नकारस्य
णत्वनिषेधः।
]
]
47
→
[
पृष्ठम्०९६५+
३३
]
48
→
[
[
१।
‘ओरावश्यके’
(
३-१-१२५
)
इत्यावश्यकार्थे
ण्यत्।
‘लुम्पेदवश्यमः
कृत्ये…’
(
का।
६-१-१४४
)
इति
अवश्यमो
मकारस्य
लोपः।
आवश्यकार्थे
ण्यदत्रेति
प्रदर्श-
नार्थमत्र
‘अवश्यम्’
इति
पदमुपात्तम्
\n\n
न
तु
उपपदत्वेन
\n\n
विनैवावश्यपदमपि
प्रयोगः
साधुरेव।
तथा
च
प्रयुक्तम्--
‘विप्रेण
शुचिना
भाव्यम्--’
(
प्र।
कौमुद्यु-
पात्तोऽयं
श्लोकः
)
इति।
]
]
49
→
[
[
२।
‘भुवो
भावे’
(
३-१-१०७
)
इति
भावार्थे
क्यप्।
ब्रह्मभूयं
गतः
=
ब्रह्मभावं
गत
इत्यर्थंः।
]
]
50
→
[
[
आ।
‘मित्रभूयं
गतस्तस्य
रिपुहत्यां
करिष्यसि।।’
भ।
का।
६।
५५।
]
]
51
→
[
[
३।
ईषदाद्युपपदेषु
कर्तंरि
कर्मणि
चोपपदयोः
सत्योः
च्व्यर्थे
गम्ये
‘कर्तृकर्मणोश्च
भूकृञोः’
(
३-३-१२७
)
इति
खल्प्रत्ययः।
उपपदद्वयविधानात्
भाष्यकारप्रयोगाच्च
कर्तृवाचकस्य
चोपपदस्य
धातोरव्यवहितपूर्वप्रयोग
इति
ज्ञेयम्।
‘अकर्मत्वाद्
भुवो
भावे
कृञः
कर्मार्थ
एव
तत्।
च्व्यर्थयोगश्च
वाच्योऽत्र
भवतेषत्पटुम्भवम्।।
अपटोस्ते
पटुत्वेन
भवनं
लध्वितीर्यते।
एवं
स्वाढ्यम्भवं
तेन,
तया
दुस्सुन्दरिम्भवम्।।’
इति
प्र।
सर्वस्व-
श्लोकोऽत्रानुसन्धेयः।
]
]
52
→
[
[
B।
‘सैन्यान्न
यातः
समयापि
विव्यथे
कथं
सुराजम्भवमन्यथाऽथवा।।’
शि।
व।
१२-५२।
]
]
53
→
[
[
४।
‘ॠदोरप्’
(
३-३-५७
)
इति
भावेऽप्प्रत्ययः।
]
]
54
→
[
[
५।
‘नपुंसके
भावे
क्तः’
(
३-३-११४
),
‘भावे’
(
३-३-१८
),
‘--भाववचनात्’
(
२-३-१५
)
‘भाववचनाश्च’
(
३-३-११
)
इत्यादिनिर्देशप्रामाण्यात्
उवर्णान्तत्वेन
प्राप्तो-
ऽप्प्रत्ययः
पाक्षिकः
\n\n
तेन,
‘अबाधकान्यपि
निपातनानि’
(
परि।
१२१
)
इति
न्यायेन
घञ्प्रत्ययोऽपि
भवतीति
केचित्।
भाष्ये
‘बाधकान्येव
हि
निपातनानि
भवन्ति’
(
भाष्यम्
१-१-२७
)
इत्युक्तत्वात्
घञ्प्रत्यय
एव
भावार्थे
न्याय्यः,
न
तु
ओरप्प्रत्यय
इति
परे
वदन्ति।
सर्वंथा
रूपमेतदपि
साध्विति
ज्ञेयम्।
]
]
55
→
[
[
६।
‘परौ
भुवोऽवज्ञाने’
(
३-३-५५
)
इति
विकल्पेन
घञ्प्रत्ययोऽत्रावज्ञाने
गम्ये।
पक्षे
औत्सर्गिकोऽप्प्रत्यय
इति
ज्ञेयम्।
परीभावः
इत्यत्र
‘उपसर्गस्य
घञ्यमनुष्ये
बहुलम्’
(
६-३-१२२
)
इति
दीर्घविकल्पः।
]
]
56
→
[
[
C।
‘परिभावं
मृगेन्द्राणां
कुर्वन्तो
नगमूर्धसु।’
भ।
का।
७-५४।
]
]
57
→
[
पृष्ठम्०९६६+
३२
]
58
→
[
[
१।
‘स्त्रियां
क्तिन्’
(
३-३-९४
)
इति
क्तिनि,
इण्निषेधे
च
रूपमेवम्।
‘मन्त्रे
वृषेष-
पचमनविदभूवीरा
उदात्तः’
(
३-३-९६
)
इत्यत्र
भू
इत्युपादानात्
मन्त्र
एव
भूति-
शब्दः
प्रयोगार्ह
इति
न
मन्तव्यम्
\n\n
प्रत्ययस्य
नित्त्वेनाद्युदात्तत्वे
प्राप्ते
उदात्तत्वार्थं
सूत्रमिति
समाधिः।
स्पष्टं
चैतत्
मा।
धा।
वृत्तौ।
]
]
59
→
[
[
२।
भवत्यस्यां
सर्वंमिति
भूः।
बाहुलकेन
सम्पदादित्वात्
(
३-३-९४
)
अधिकरणे
स्त्रियां
क्विप्।
]
]
60
→
[
[
३।
ल्युटि
रूपमेवम्।
बाहुलकाद्
गुणाभावोऽत्रेति
ज्ञेयम्।
भट्टिकाव्यव्याख्याने
(
१-१
)
प्राचीनैर्व्याख्याकारैरेवमेव
समर्थितम्।
]
]
61
→
[
[
४।
‘आशिते
भुवः
करणभावयोः’
(
३-२-४५
)
इति
करणे
भावे
चार्थे
आशित-
शब्दे
उपपदे
खच्प्रत्ययः।
‘अरुर्द्विषदजन्तस्य--’
(
६-३-६७
)
इति
मुम्।
आशितो
भवत्यनेनेति
आशितम्भवः
=
ओदनः।
करणेऽत्र
प्रत्ययः।
आशितस्य
भवनम्-आशितम्भवं
वर्तते।
भावेऽत्र
प्रत्ययः।
]
]
62
→
[
[
आ।
‘आशितम्भवमुत्क्रुष्टं
वल्गितं
शयितं
स्थितम्।’
भ।
का।
६-१०७।
]
]
63
→
[
ओदनः
]
64
→
[
[
५।
‘विभाषाऽग्रेप्रथमपूर्वेषु’
(
३-४-२४
)
इत्यनेन
क्त्वाप्रत्ययोऽत्र
विकल्पेन
भवतीति
ज्ञेयम्।
एवं
णमुलप्युत्तरत्रानेनैव
सूत्रेणेति
ज्ञेयम्।
]
]
65
→
[
[
६।
तस्प्रत्यये
स्वाङ्गवाचिन्युपपदे
धातोरस्य,
‘स्वाङ्गे
तस्प्रत्यये
कृभ्वोः’
(
३-४-६१
)
इति
क्त्वाप्रत्ययोऽत्रेति
ज्ञेयम्।
‘तृतीयाप्रभृतीनि--’
(
२-२-२१
)
इति
समास-
विकल्पः।
तेन
समासेऽत्र
ल्यबपीति
ज्ञेयम्।
णमुलप्यनेनैव
भवतीत्यपि
बोध्यम्।
]
]
66
→
[
[
७।
‘नाधार्थप्रत्यये
च्व्यर्थे’
(
३-४-६२
)
इति
क्त्वाणमुलौ
भवतः।
च्व्यर्थकत्वात्
अनाना
नाना
भूत्वा
=
नानाभूत्वा
गतः,
इति
वृत्तिरत्र
ज्ञेया।
तृतीया-
प्रभृतित्वात्
(
२-२-२१
)
समासविकल्पः।
धार्थप्रत्ययाः
‘संख्यायाः
विधार्थे
धा’
(
५-३-४२
),
‘द्विव्योश्च
धमुञ्’
(
५-३-४५
)
इति
सूत्रविहिताः
प्रत्ययाः।
]
]
67
→
[
[
८।
‘तूष्णीमि
भुवः’
(
३-४-६३
)
इति
क्त्वाणमुलौ
भवतः।
अत्रापि
समास-
विकल्पः।
तेन
ल्यबन्तप्रयोगोऽप्युपपन्नः।
]
]
68
→
[
[
B।
‘तूष्णीम्भूय
भयादासाञ्चक्रिरे
मृगपक्षिणः।।’
भ।
का।
५।
९५।
]
]
69
→
[
पृष्ठम्०९६७+
२९
]
70
→
[
[
१।
‘अन्वच्यानुलोम्ये’
(
३-४-६४
)
इत्यनेनान्वक्छब्द
उपपदे
धातोरस्यानुलोम्ये
द्योत्ये
क्त्वाणमुलौ
भवतः।
तृतीयाप्रभृतित्वात्
(
२-२-२१
)
समासविकल्पः।
आनु-
लोम्यम्
=
अनुकूलता।
]
]
71
→
[
[
२।
‘भुवः
कित्’
(
द।
उ।
१-१६
)
इति
मिप्रत्ययः,
स
च
कित्।
तेन
गुणो
न।
भवन्त्यस्यां
भावा
इति
भूमिः।
]
]
72
→
[
[
३।
‘अदिशदिभू--’
(
द।
उ।
१।
३४
)
इति
क्रिन्प्रत्ययः।
भवतीति
भूरिः
=
बहुः,
सुवर्णं
च।
]
]
73
→
[
[
४।
‘अदि
भुवो
डुतच्’
(
द।
उ।
६-२२
)
इति
डुतच्प्रत्ययः।
]
]
74
→
[
[
५।
‘भूवादि--’
(
द।
उ।
८-९१
)
इत्यादिना
णित्रन्प्रत्ययः।
भावित्रम्
=
विधानम्।
]
]
1
{@“लूञ्
छेदने”@}
2
प्वादिः,
ल्वादिश्च।
लावकः-विका,
लावकः-विका,
लुलूषकः-षिका,
लोलूयकः-यिका
लविता-त्री,
लावयिता-त्री,
लुलूषिता-त्री,
लोलूयिता-त्री
लुनन्-ती,
लावयन्-न्ती,
लुलूषन्-न्ती
--
लविष्यन्-न्ती-ती,
लावयिष्यन्-न्ती-ती,
लुलूषिष्यन्-न्ती-ती
--
लुनानः,
लावयमानः,
लुलूषमाणः,
लोलूयमानः
लविष्यमाणः,
लावयिष्यमाणः,
लुलूषिष्यमाणः,
लोलूयिष्यमाणः
कंसलूः-ल्वौ-ल्वः
--
--
--
3
विपक्षलावः,
4
5
सकृल्लूः,
6
लुलुवुषः
पश्य,
लुलविवान्,
7
शत्रुलावो
व्रजति,
8
लोलूया
9,
10
लवकः,
11
12
लूत्वा,
13
लूनः,
14
लूनिः,
15
अभिलावः,
16
17
खङ्गलावं
18
19
खङ्गेन
लावं
वा,
20
लवित्रम्
21
22
लवः,
23
लवणः,
24
लिलावयिषुः,
लिलावयिषा,
25
लवाणकम्,
26
लुवा,
27
लोम,
28
त्रप्रत्यये
रूपमेवम्
छन्दसि
विषये।
लुनाति
लूयते
वा
लोत्रम्
=
शरीरम्।
]
]
लोत्रम्,
इत्यादीनि
सर्वाण्यपि
रूपाणि
क्रैयादिकपुनातिवत्
29
ज्ञेयानि।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१५१६
)
02
→
(
९-क्र्यादिः-१४८३।
सक।
सेट्।
उभ।
)
03
→
[
[
आ।
‘विपक्षलावस्य
निजस्य
शत्रोः
अह्नाय
भूत्वा
लवको
बहूनि।’
वा।
वि।
२-३९।
]
]
04
→
[
[
१।
‘कर्मण्यण्’
(
३-२-१
)
इत्यण्प्रत्ययः।
]
]
05
→
[
[
२।
‘क्विप्
च’
(
३-२-७६
)
इति
सोपपदात्
कर्तरि
क्विप्।
]
]
06
→
[
[
३।
कर्तरि
क्वसुप्रत्ययः।
काशिकायां
(
६-४-२२
)
प्रत्युदाहृतत्वात्
भाषायामपि
धातोरस्मात्
क्वसुरिति
ज्ञेयम्।
अत्र
‘न
शसदद--’
(
६-४-१२६
)
इत्यादिना
एत्वाभ्यासलोपौ
न।
]
]
07
→
[
[
४।
क्रियार्थक्रियायामुपपदे
‘अण्
कर्मणि
च’
(
३-३-१२
)
इति
भविष्यत्यर्थेऽण्प्रत्ययः।
]
]
08
→
[
[
B।
‘तस्याः
सासद्यमानाया
लोलूयावान्
रघूत्तमः।’
भ।
का।
४-३१।
]
]
09
→
[
[
५।
यङन्तात्
‘अ
प्रत्ययात्’
(
३-३-१०२
)
इत्यकारप्रत्ययः।
स्त्रियां
टाप्
भवति।
]
]
10
→
[
[
६।
‘प्रुसृल्वः
समभिहारे
वुन्’
(
३-१-१४९
)
इति
कर्तरि
वुन्प्रत्ययः।
समभिहारो
नाम
(
लक्षणया
)
साधुकारित्वम्
\n\n
अतश्च
यः
सकृदपि
सुष्ठु
करोति
स
उच्यते
लवक
इति।
]
]
11
→
[
[
C।
‘लवकौ
शत्रुशक्त्रीनामृष्यमूकमगच्छताम्।।’
भ।
का।
६-८६।
]
]
12
→
[
[
७।
‘श्रयुकः
क्किति’
(
७-२-११
)
इतीण्निषेधः।
एवमेव
क्तक्तिन्प्रभृतिष्वपि
इण्निषेधो
बोध्यः।
]
]
13
→
[
[
८।
‘ल्वादिभ्यः’
(
८-२-४४
)
इति
निष्ठातकारस्य
नकारः।
]
]
14
→
[
[
९।
‘ॠल्वादिभ्यः
क्तिन्
निष्ठावद्
वक्तव्यः’
(
वा।
३-३-१०८
)
इति
तकारस्य
नकारः।
]
]
15
→
[
[
१०।
‘निरभ्योः
पूल्वोः’
(
३-३-२८
)
इति
अभिपूर्वकात्
भावे
घञ्।
अप्प्रत्ययापवादः।
]
]
16
→
[
[
ड्।
‘वनाभिलावान्
कुर्वन्तः
स्वेच्छया
चारुविक्रमाः।।’
भ।
का।
३-७७।
]
]
17
→
[
[
११।
‘हिंसार्थानां
च
समानकर्मकाणाम्’
(
३-४-४८
)
इति
तृतीयान्त
उपपदे
णमुल्।
]
]
18
→
[
पृष्ठम्११७७+
३३
]
19
→
(
रिपुं
मारयति
)
20
→
[
[
१।
‘अर्तिलूधू--’
(
३-२-१८४
)
इति
करणे
इत्रप्रत्ययः।
केचित्तु
लुवित्रमिति
रूपमाहुः।
तन्मते
गुणाभावश्चिन्त्यः।
कल्पसूत्रप्रयोगास्तु
छान्दसत्वेन
साधवः।
]
]
21
→
[
[
आ।
‘वयं
शत्रुलवित्रेषोर्दूता
रामस्य
भूपतेः।।’
भ।
का।
७-८७।
]
]
22
→
[
[
२।
‘ऋदोरप्’
(
३-३-५७
)
इति
अप्प्रत्ययः।
घञोऽपवादः।
]
]
23
→
[
[
३।
नन्द्यादित्वात्
शुद्धादपि
धातोः
कर्तरि
ल्युप्रत्यये,
तत्रैव
(
३-१-१३४
)
गणे
पाठात्
णत्वमिति
ज्ञेयम्।
लवणः--एतन्नामकोऽसुरः।
लवणम्
इति
तु
अविवक्षित-
प्रकृतिप्रत्ययार्थः
शब्दः
रसविशेषे
रूढो
लुडन्तः।
]
]
24
→
[
[
B।
‘दुर्जयो
लवणः
शूली
विशूलः
प्रार्थ्यतामिति।।’
रघुवंशे
१५-५।
]
]
25
→
[
[
४।
‘आणको
लूञ्--’
(
द।
उ।
३-२७
)
इति
आणकप्रत्ययः।
लवाणकम्
=
दात्रम्।
]
]
26
→
[
[
५।
औणादिके
(
द।
उ।
६-५१
)
कनिन्प्रत्यये
रूपमेवम्।
]
]
27
→
[
[
६।
औणादिके
(
द।
उ।
६-७९
)
मनिन्प्रत्यये
लकारस्य
रत्वं
विकल्पेन
निपात्यते
\n\n
लो(
रो
)म
=
केशाः।
‘रुहे
रुचेश्च
रौतेश्च
रुदिरुध्यो
रुषेरपि।
षण्णामेव
च
धातूनां
रोमशब्दं
निपातयेत्।।’
इति
(
क्वाचित्कः
)
श्वेतवनवासिग्रन्थः।
]
]
28
→
[
[
७।
औणादिके
[
द।
उ।
८-९०
]
29
→
(
१०३५
)
1
{@“वद
व्यक्तायां
वाचि”@}
2
यजादिः।
‘व्यक्तवाचि
वदेद्वा
णौ
वादयेद्
वदते
वदेत्।’
3
इति
देवः।
वादकः-दिका,
वादकः-परिवादकः-दिका,
विवदिषकः-षिका,
वावदकः-दिका
वदिता-त्री,
वादयिता-त्री,
विवदिषिता-त्री,
वावदिता-त्री
वदन्-न्ती,
4
5
वादयन्-न्ती,
विवदिषन्-न्ती
--
वदिष्यन्-न्ती-ती,
वादयिष्यन्-न्ती-ती,
विवदिषिष्यन्-न्ती-ती
--
6
शास्त्रे
7
वदमानः,
8
कर्मकरान्
उपवदमानः,
9
न्यायम्
अपवदमानः,
क्षेत्रे
विवद-
मानः,
10
विप्रवदन्तः-विप्रवदमाना
वा
मौहूर्तिकाः
वैद्याः
वा,
कुलभार्यामुपवदमानः,
11
अनुवदमानः
कठः
कालापस्य,
12
सम्प्रवदमानः,
गेहे
विवदमानः,
वादयमानः,
13
अभिवादयमानो
गुरुं
देवदत्तं
देवदत्तेन
वा,
14
वादयमानो
वीणाम्,
विप्रविवदिषमाणः,
वावद्यमानः
शास्त्रे
वदिष्यमाणः,
वादयिष्यमाणः,
विवदिषिष्यमाणः,
वावदिष्यमाणः
15
उदितम्-
16
तः-तवान्,
वादितः,
विवदिषितः,
वावदितः-तवान्
मधुरोद्-मधुरोदौ-मधुरोदः
--
--
--
17
वदः,
18
अवादी,
19
वदावदः,
20
वावदूकः,
प्रवावदूकः,
21
कद्वदः
22,
23
साधुवादी,
24
परिवादिनी,
25
प्रियंवदः-प्रियंवदा
26,
वशंवदः
27,
28
प्रवादी,
29
ब्रह्मवादी,
30
परि-
वादकः,
वादः,
विवदिषुः,
वावदः
वदितव्यम्,
वादयितव्यम्,
विवदिषितव्यम्,
वावदितव्यम्
वदनीयम्,
वादनीयम्,
विवदिषणीयम्,
वावदनीयम्
31
अवद्यम्,
32
ब्रह्मोद्यम्-ब्रह्मवद्यम्,
33
मृषोद्यम्,
सत्यवद्यः
34,
अनृतोद्यम्,
35
36
वाद्यम्-प्रवाद्यम्,
वाद्यम्,
विवदिष्यम्,
वावद्यम्
उद्यमानः,
वाद्यमानः,
विवदिष्यमाणः,
वावद्यमानः
ईषद्वदः-दुर्वदः-सुवदः
--
--
--
वादः,
वादः,
विवदिषः,
वावदः
वदितुम्,
वादयितुम्,
विवदिषितुम्,
वावदितुम्
37
उदितिः,
उत्तिः,
वादना,
विवदिषा,
वावदा
वदनम्,
वादनम्,
विवदिषणम्,
वावदनम्
38
उदित्वा
39,
वादयित्वा,
विवदिषित्वा,
वावदित्वा
प्रोद्य,
40
अच्छोद्य,
अनुवाद्य,
प्रविवदिष्य,
प्रवावद्य
वादम्
२,
उदित्वा
२,
वादम्
२,
वादयित्वा
२,
विवदिषम्
२,
विवदिषित्वा
२,
वावदम्
२
वावदित्वा
२
41
इतीञ्प्रत्ययः।
वदति
तस्यामिति
वादिः
वीणा।
]
]
वादिः,
42
इत्यान्यप्रत्ययः।
वदान्यो
दाता।
]
]
वदान्यः,
43
44
इति
णिजन्तात्
णित्रन्प्रत्ययः।
वाद्यते
इति
वादित्रम्
मृदङ्गपणवादिकम्।
]
]
वादित्रम्,
45
इति
सप्रत्ययः।
‘तितुत्रस--’
46
इतीण्निषेधः।
वत्सः
=
कुमारः,
गोबालश्च।
]
]
वत्सः
47
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१५४७
)
02
→
(
१-भ्वादिः-१००९।
सक।
सेट्।
पर।
)
03
→
(
श्लो।
१०९
)
04
→
[
[
आ।
‘मृषोद्यं
प्रवदन्तीं
तां
सत्यवद्यो
रघूत्तमः।’
भ।
का।
५
६०।
]
]
05
→
[
[
B।
‘…
शैलस्य
दर्दुरपुटानिव
वादयन्तः।’
शि।
व।
५।
९।
]
]
06
→
[
पृष्ठम्११९०+
२८
]
07
→
[
[
१।
अत्र
‘भासनोपसम्भाषाज्ञानयत्नविमत्युपमन्त्रणेषु
वदः’
(
१-३-४७
)
इति
वदतेस्तङ्।
औत्सर्गिकस्य
परस्मैपदस्यापवादः।
अत्र
भासनम्
=
दीप्तिः।
शास्त्रे
वदमानः,
दीप्यमानः
सन्
पदार्थान्
व्यक्तीकरोतीत्यर्थः।
उपसम्भाषणम्
=
उपसान्त्वनम्।
कर्मकरान्
उपवदमानः
उपसान्त्वयन्
इत्यर्थः।
ज्ञानम्
=
सम्यक्
अवबोधः।
वदमानश्चार्वी
लोकायते
इत्युदाहरणम्।
सम्यग्वक्तुं
जानातीत्यर्थः।
यत्नः
=
उत्साहः।
क्षेत्रे
वदमानः।
क्षेत्रविषयकमुत्साहमाविष्करोतीत्यर्थः।
विमतिः
=
नानामतिः।
गेहे
विवदमानः।
विमतिपतिताः
विचित्रं
भाषन्ते
इत्यर्थः।
उपमन्त्रणम्
=
रहसि
उपच्छन्दनम्।
कुलभार्यामुपवदमानः।
उपच्छन्दय-
तीत्यर्थः।
]
]
08
→
[
[
आ।
‘मासे
सुतं
वैजननेऽथ
सूतम्
आदाय
शौरिः
वदमानमद्यौत्।’
वा।
वि।
२-१४।
]
]
09
→
[
[
२।
‘अपाद्
वदः’
(
१-३-७३
)
इति
तङ्।
न्यायापवादेन
धनाद्यार्जनं
करोति
इत्यर्थः।
]
]
10
→
[
[
३।
‘विभाषा
विप्रलापे’
(
१-३-५०
)
इति
व्यक्तवाचां
समुच्चारणेऽपि
वदते-
स्तङ्विकल्पः।
]
]
11
→
[
[
४।
‘अनोरकर्मकात्’
(
१-३-४९
)
इति
तङ्।
एतदपि
व्यक्तवाग्विषयकमेव।
]
]
12
→
[
[
५।
‘व्यक्तवाचां
समुच्चारणे’
(
१-३-४८
)
इति
तङ्।
व्यक्तवाचो
मनुष्याः।
तेन
‘वरतनु
संप्रवदन्ति
कुक्कुटाः’
इत्यत्र
न
तङ्।
]
]
13
→
[
[
६।
‘अभिवादिदृशोः--’
(
वा।
१-४-५३
)
इति
वचनात्
आत्मनेपदे
प्रयोज्यस्य
पाक्षिकं
कर्मत्वम्।
]
]
14
→
[
[
७।
‘न
पादम्याङ्यमाङ्यसपरिमुहरुचिनृतिवद-’
(
१-३-८९
)
इति
परस्मैपदनिषेधः।
‘अणावकर्मकात्--’
(
१-३-८८
)
इत्यस्यापवादोऽयम्।
]
]
15
→
[
[
८।
निष्ठायाम्,
‘वचिस्वपियजादीनाम्-’
(
६-१-१५
)
इति
सम्प्रसारणम्।
तेन
पूर्वरूपम्।
]
]
16
→
[
[
B।
‘सकलैः
सकलैः
परितः
करुणैरुदितैः
रुदितैरिव
खं
निचितम्।।’
भ।
का।
१०।
४।
]
]
17
→
[
पृष्ठम्११९१+
२९
]
18
→
[
[
१।
‘याचिव्याहृसंव्याहृव्रजवदवसां
प्रतिषिद्धानाम्’
(
ग।
सू।
३-१-१३४
)
इति
नञि
उपपदे
ग्रह्यादित्वात्
कर्तरि
णिनिः।
]
]
19
→
[
[
२।
‘चरिचलिपतिवदीनां
द्वित्वम्
अचि
आक्
च
अभ्यासस्य’
(
वा।
६-१-१२
)
इति
वचनेन
पचाद्यचि
द्वित्वम्,
अभ्यासस्य
आक्
च
भवतः।
]
]
20
→
[
[
३।
‘कुर्वादिभ्यो
ण्यः’
(
४-१-१५१
)
इत्यत्र
वावदूकशब्दपाठात्
वदतेरपि
यङन्तात्
ऊकप्रत्ययः
इति
माधवाचार्याः।
एवं
प्रवावदूकादयोऽपि
शब्दा
बोध्याः।
]
]
21
→
[
[
४।
पचाद्यचि
‘रथवदयोश्च’
(
६-३-१०२
)
इति
वदशब्दे
परे
कोः
कत्
आदेशः।
]
]
22
→
[
[
आ।
‘येन
जातं
प्रियापाये
कद्वदं
हंसकोकिलम्।’
भ।
का।
६-७६।
]
]
23
→
[
[
५।
अताच्छील्येऽपि
‘साधुकारिण्युपसंख्यानम्’
(
वा।
३-२-७८
)
इति
णिनिः।
]
]
24
→
[
[
६।
‘सुप्यजातौ
णिनिः--’
(
३-२-७८
)
इति
णिनिः।
तद्धर्मेऽयं
प्रत्ययः।
‘सप्तभिः
परिवादिनी’
इति
वीणाविशेषः।
]
]
25
→
[
[
७।
‘प्रियवशे
वदः
खच्’
(
३-२-३८
)
इति
खच्।
खित्त्वात्
मुम्।
]
]
26
→
[
[
B।
‘अनुका
प्रार्थयांचक्रे
प्रियाकर्तु
प्रियंवदा।’
भ।
का।
४-१९।
]
]
27
→
[
[
C।
‘सौमित्रे
मामुपायंस्थाः
कम्रामिच्छुर्वशंवदाम्।’
भ।
का।
४।
२०।
]
]
28
→
[
[
८।
तच्छीलादिषु
कर्तृषु
‘प्रे
लपसृद्रुमथवदवसः’
(
३-२-१४५
)
इति
घिनुण्प्रत्ययः।
]
]
29
→
[
[
९।
‘ब्रह्मणि
वदः’
(
वा।
३-२-७८
)
इति
णिनिप्रत्ययः।
अताच्छीलिकोऽयम्।
]
]
30
→
[
[
१०।
तच्छीलादिषु
कर्तृषु
‘निन्दहिंसक्लिशखादविनाशपरिक्षिपपरिरटपरिवादि--’
(
३-२-१४६
)
इत्यादिना
वुञ्प्रत्ययः।
]
]
31
→
[
[
११।
गर्ह्यमित्यर्थे
‘अवद्यपण्यवर्याः--’
(
३-१-१०१
)
इत्यनेन
वदतेर्नञ्युपपदे
यत्
निपात्यते।
अन्यत्र
अनुद्यम्
इत्येव।
अत्र
नञ्युपपदे
वदतेः
क्यप्।
कित्त्वात्
सम्प्रसारणम्।
]
]
32
→
[
[
१२।
‘वदः
सुपि
क्यप्
च’
(
३-१-१०६
)
इति
अनुपसर्गे
सुपि
उपपदे
क्यव्विकल्पः।
पक्षे
यत्।
क्यपि
ब्रह्मोद्यम्।
यति
ब्रह्मवद्यम्।
]
]
33
→
[
[
१३।
अत्र
‘राजसूयसूर्यमृषोद्य--’
(
३-१-११४
)
इति
निपातनात्
नित्यं
क्यप्।
]
]
34
→
[
[
ड्।
‘अनृतोद्यं
न
तत्रास्ति
सत्यवद्यं
ब्रवीम्यहम्।’
भ।
का।
६-५५।
]
]
35
→
[
पृष्ठम्११९२+
२५
]
36
→
[
[
१।
‘वदः
सुपि--’
(
३-१-१०६
)
इत्यत्र
‘सुपि’
इत्युक्तत्वात्
सोपसर्गात्,
निरुपसृष्टाच्च
ण्यदेव।
तेन
वाद्यम्,
प्रवाद्यम्
इति
सिद्ध्यतः।
]
]
37
→
[
[
२।
स्त्रियां
क्तिनि
‘तितुत्रेष्वग्रहादीनाम्--’
(
वा।
७-२-९
)
इति
वचनादिटि
उदिति।
क्षीरस्वामी
तु
उत्तिः
इतीडागमाभावपक्षे
मुख्यं
रूपं
साधयित्वा
‘इडपीष्यते
उदितिः’
इत्याह।
]
]
38
→
[
[
३।
‘मृडमृदगुधकुषक्लिशवदवसः
क्त्वा’
(
१-२-७
)
इति
सेटः
क्त्वायाः
कित्त्वात्
सम्प्रसारणम्।
]
]
39
→
[
[
आ।
‘उदित्वाऽलं
चिरं
यत्नात्
सैका
धात्रा
विनिर्मिता।।’
भ।
का।
७।
८६।
]
]
40
→
[
[
४।
‘अच्छ
गत्यर्थवदेषु’
(
१-४-६९
)
इति
अच्छशब्दस्य
गतिसंज्ञा।
तेन
‘कुगतिप्रादयः’
(
२-२-१८
)
इति
समासे
ल्यप्।
कित्त्वात्
प्रसारणम्।
]
]
41
→
[
[
५।
‘वसिवपिवदि--’
[
द।
उ।
१-५३
]
42
→
[
[
६।
‘वदेरान्यः’
[
द।
उ।
८-९
]
43
→
[
[
B।
‘वदान्यो
नान्योऽस्ति
त्रिजगति
समो
रुद्रनृपतेः…।’
प्रतापरुद्रीयं,
ना।
प्र।
१६।
श्लो।
]
]
44
→
[
[
७।
‘भूवादि--’
[
द।
उ।
८-९१
]
45
→
[
[
८।
‘वृतॄवदि--’
[
द।
उ।
९-२१
]
46
→
(
७-२-९
)
47
→
[
पृष्ठम्११९३+
२५
]
1
{@“वस
आच्छादने”@}
2
‘वस्यति
स्तम्भने
वस्ते
छादने
वसयेत्
वसेत्।।’
3
इति
देवः।
‘--
स्मृतौ’
इति
वोपदेवः।
वासकः-सिका,
वासकः-सिका,
विवसिषकः-षिका,
वावसकः-सिका
वसिता-त्री,
वासयिता-त्री,
विवसिषिता-त्री,
वावसिता-त्री
--
वासयन्-न्ती,
वासयन्
वासयमानो
वा
वस्त्रं
देवदत्तेन,
वासयिष्यन्-न्ती-ती,
4
5
वसानः,
वासयमानः,
विवसिषमाणः,
वावस्यमानः
वसिष्यमाणः,
वासयिष्यमाणः
विवसिषिष्यमाणः,
वावसिष्यमाणः
6
चर्मवः-चर्मवसौ-चर्मवसः
--
--
--
वसितम्-तः,
वासितम्,
विवसिषितः,
वावसितः-तवान्
वसः,
7
वसा,
सुवासी,
8
वसनः,
9
वसिता,
वासः,
विवसिषुः,
वावसः
वसितव्यम्,
वासयितव्यम्,
विवसिषितव्यम्,
वावसितव्यम्
वसनीयम्,
वासनीयम्,
विवसिषणीयम्,
वावसनीयम्
वास्यम्,
वास्यम्,
विवसिष्यम्,
वावस्यम्
वस्यमानः,
वास्यमानः,
विवसिष्यमाणः,
वावस्यमानः
ईषद्वसः-दुर्वसः-सुवसः
--
--
--
वासः,
आवासः,
10
कृत्तिवासाः,
वासः,
विवसिषः,
वावसः
वसितुम्,
वासयितुम्,
विवसिषितुम्,
वावसितुम्
वस्तिः,
11
वसा,
वासना,
विवसिषा,
वावसा
वसनम्,
वासनम्,
विवसिषणम्,
वावसनम्
वसित्वा,
वासयित्वा,
विवसिषित्वा,
वावसित्वा
प्रवस्य,
प्रवास्य,
प्रविवसिष्य,
प्रवावस्य
वासम्
२,
वसित्वा
२,
वासम्
२
वासयित्वा
२
विवसिषम्
२
विवसिषित्वा
२
वावसम्
२
वावसित्वा
२
12
13
वसु,
14
नप्रत्यये
रूपम्।
वस्तेऽनेनेति
वस्नम्
=
वासः।
]
]
वस्नम्,
15
सरन्प्रत्ययः।
संवत्सरः
=
क्षण-
लवमुहूर्त्ताहोरात्रपक्षमासायनानि
च
इत्यर्थः।
एवं
परिवत्सरः,
विवत्सरः,
इद्वत्सरः,
इडावत्सरः,
उद्वत्सरः
इत्यादिषु
बोध्यम्।
वस्त्रेण
समाच्छादयति
इत्यर्थे
संवस्त्रयन्
इत्यत्र
‘मुण्डमिश्र--’
16
इत्यादिनाणिच्।
‘वस्त्रात्स-
माच्छादने’
इति
काशिकावृत्तिः।
]
]
संवत्सरः,
17
ष्ट्रन्प्रत्यये
वस्त्रमिति
रूपम्।
वस्ते
शरीरमिति
वस्त्रम्।
]
]
वस्त्रम्।
18
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१५७७
)
02
→
(
२-अदादिः-१०२३।
अक।
सेट्।
आत्म।
)
03
→
(
श्लो।
१८७
)
04
→
[
पृष्ठम्१२१५+
२५
]
05
→
[
[
आ।
‘पिशङ्गमौञ्जीयुजमर्जुनच्छविं
वसानमेणाजिनमञ्जनद्युति।’
शि।
व।
१-६।
]
]
06
→
[
[
१।
चर्म
वस्ते
इति
चर्मवः
इति
क्विप्प्रत्यये
रूपमेवम्।
‘अत्वसन्तस्य
चाधातोः’
(
६-४-१४
)
इत्यत्र
काशिकायां
प्रत्युदाहरणत्वेन
प्रदर्शितम्।
]
]
07
→
[
[
२।
पचाद्यजन्तात
स्त्रियां
टाप्।
वसा
=
शरीरान्तर्गतस्नेहद्रव्यम्।
]
]
08
→
[
[
३।
वस्ते
आच्छादयति
इत्यर्थे
‘अनुदात्तेतश्च--’
(
३-२-१४९
)
इति
युचि
रूपमेवम्।
]
]
09
→
[
[
४।
‘तृन्’
(
३-२-१३५
)
इति
तच्छीलादिषु
कर्तृषु
तृन्प्रत्यये
रूपम्।
‘वसिता
वस्त्रमित्येवं
साधुकारिणि
कर्तरि।।’
इति
‘तृन्’
सूत्रे
प्रक्रियासर्वस्वश्लोकः।
]
]
10
→
[
[
५।
औणादिकेऽसुन्प्रत्यये
वासश्शब्दः।
कृत्तिर्वासोऽस्येति
‘अत्वसन्तस्य--’
(
६-४-१४
)
इति
असंबुद्धौ
सौ
परतः
दीर्घो
भवति।
तेन
रूपमेवम्।
]
]
11
→
[
[
६।
भिदादिपाठात्
(
३-३-१०४
)
अङ्प्रत्ययः।
]
]
12
→
[
पृष्ठम्१२१६+
२७
]
13
→
[
[
१।
‘शॄस्वृस्निहित्रप्यसिवसि--’
(
द।
उ।
१-९५
)
इति
उप्रत्यये
रूपमेवम्।
वस्ते
भाग्यवतो
जनानिति
वसु
=
धनम्।
]
]
14
→
[
[
२।
औणादिके
[
द।
उ।
५-३९
]
15
→
[
[
३।
संपूर्वात्
वसधातोः
औणादिकः
[
द।
उ।
८-५२
]
16
→
(
३-१-२१
)
17
→
[
[
४।
औणादिके
[
द।
उ।
८-७९
]
18
→
[
[
आ।
‘वैतानवेदिजनितं
पवमानबन्धुं
वस्त्रेण
बद्धुमविनीत
कथं
यतेथाः।।’
चम्पूरामायणे
५-४८
]
]
1
{@“वा
गतिगन्धनयोः”@}
2
‘गतिगन्धनयोर्वाति
वायतीति
तु
शोषणे।
वयते
वयतीत्येवं
तन्तुसन्तान
इष्यते।।’
3
इति
देवः।
“…
हेमचन्द्रस्तु
‘वा
तण्’
इति
पठित्वा
‘सुखसेवनयोरित्येके’
इति
चोक्त्वा
‘वेत्येके’
इत्यप्याह”
इति
पुरुषकारवचनमत्रानुसन्धेयम्।
‘अर्दनं
हिंसनं
च
गन्धनम्
इति
लीलाशुकः’
इति
धातुकाव्ये
4।
‘गन्धनं--
सौरभ्यकरणम्’
इति
सहस्रनामभाष्ये।
‘--
गमनहिंसयोः’
इति
वोपदेवः।
‘--
गतिगन्धनयोः--चलने
दुर्गन्धे
च’
इति
काशकृत्स्नः।
वायकः-यिका,
5
वाजकः-जिका,
वापकः-पिका,
विवासकः-सिका,
वावायकः-यिका
वाता-त्री,
वापयिता-त्री,
वाजयिता-त्री,
विवासिता-त्री,
वावायिता-त्री
6
वान्-न्ती,
7
वापयन्-वाजयन्-न्ती,
विवासन्-न्ती
--
वास्यन्-न्ती-ती,
वापयिष्यन्-वाजयिष्यन्-न्ती-ती,
विवासिष्यन्-न्ती-ती
--
8
व्यतिवानः,
वापयमानः,
वाजयमानः,
--
वावायमानः
--
वापयिष्यमाणः-वाजयिष्यमाणः,
--
वावायिष्यमाणः
9
वातम्-तः,
10
निर्वाणः
11,
निर्वातो
12,
वापितः,
वाजितः,
विवासितः,
वावायितः-तवान्
वातः,
13
वानः,
वापः,
वाजः,
वातूलः,
14
विवासुः,
वावायः
15
प्रणिवातव्यम्,
वापयितव्यम्-वाजयितव्यम्,
विवासितव्यम्,
वावायितव्यम्
वानीयम्,
वापनीयम्-वाजनीयम्,
विवासनीयम्,
वावायनीयम्
वेयम्,
वाप्यम्-वाज्यम्,
विवास्यम्,
वावास्यम्
16
ईषद्वानः-दुर्वानः-सुवानः
--
--
वायमानः,
वाप्यमानः-वाज्यमानः,
विवास्यमानः,
वावाय्यमानः
वायः,
वापः-वाजः,
विवासः,
वावायः
वातुम्,
वापयितुम्-वाजयितुम्,
विवासितुम्,
वावायितुम्
वातिः,
वापना-वाजना,
विवासा,
वावाया
वानम्,
वापनम्-वाजनम्,
विवासनम्,
वावायनम्
वात्वा,
वापयित्वा-वाजयित्वा,
विवासित्वा,
वावायित्वा
प्रवाय,
प्रवाप्य-प्रवाज्य,
प्रविवास्य,
प्रवावाय्य
वायम्
२,
वात्वा
२,
वापम्
२
-वाजम्
२,
वापयित्वा
२
-वाजयित्वा
२,
विवासम्
२,
विवासित्वा
२,
वावायम्
२
वावायित्वा
२
17
वातिः,
वातिकम्,
वातकी,
वात्या
18,
19
वायुः,
20
वातः,
21
वामः।
22
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१५८४
)
02
→
(
२-अदादिः-१०५०।
सक।
अनि।
पर।
)
03
→
(
श्लो।
१०
)
04
→
(
२-४९
)
05
→
[
[
१।
ण्यन्तात्
ण्वुलि
‘वो
विधूनने
जुक्’
(
७-३-३८
)
इति
विधूननेऽर्थे
कम्पनार्थे
णौ
परतः
जुगागमो
भवति।
विधूननभिन्नार्थे
तु
आदन्तलक्षणे
पुगागमे
आवापकः
इत्यादीनि
रूपाणि।
ण्यन्ते
सर्वत्र
रूपद्वयमेवमूह्यम्।
]
]
06
→
[
[
आ।
‘आध्रायि
वान्
गन्धवहः
सुगन्धस्तेनारविन्दव्यतिषङ्गवांश्च।।’
भ।
का।
२-१०
]
]
07
→
[
[
२।
‘निगरणचलनार्थेभ्यश्च’
(
१-३-८७
)
इति
कर्त्रभिप्रायक्रियाफलविवक्षायां
ण्यन्ते
परस्मैपदमेव
भवति।
]
]
08
→
[
[
३।
‘कर्तरि
कर्मव्यतिहारे’
(
१-३-१४
)
इति
तङ्।
]
]
09
→
[
पृष्ठम्१२२२+
२७
]
10
→
[
[
१।
निष्ठायाम्
‘निर्वाणोऽवाते’
(
८-२-५०
)
इति
अवाताधिकरणत्वे
निष्ठातकारस्य
नकारादेशे,
णत्वे
च
रूपमेवम्।
वातार्थे
तु
निर्वातो
=
वायुः
इति।
]
]
11
→
[
अग्निः,
भिक्षुर्वा
]
12
→
[
वातः
]
13
→
[
[
२।
‘चलनशब्दार्थात्--’
(
३-२-१४८
)
इति
युच्प्रत्ययः।
]
]
14
→
[
[
आ।
‘वातूल
इव
तूलानां
वानराणां
रणाजिरे।’
च।
रा।
६-७२
]
]
15
→
[
[
३।
‘नेर्गदनदपतपदघुमास्यतिहन्तियातिवाति--’
(
८-४-१७
)
इति
उपसर्गस्थान्निमित्ता-
दुत्तरस्य
नेर्नकारस्य
णकारादेशो
भवति।
]
]
16
→
[
[
४।
ईषदाद्युपपदेषु
खलपवादे
आदन्तलक्षणे
युच्प्रत्यये
रूपमेवम्।
]
]
17
→
[
[
५।
‘वातेर्नित्’
(
द।
उ।
१-७८
)
इत्यतिप्रत्यये
नित्संज्ञके
च
रूपमेवम्।
वातीति
वातिः
=
गन्धमिश्रपवनः।
]
]
18
→
[
[
B।
‘मरुत्किमद्यापि
न
तासु
शिक्षते
वितत्य
वात्याभयचक्रचङ्क्रमान्।।’
नैषधे
१-७३
]
]
19
→
[
[
६।
‘कृवापा--’
(
द।
उ।
१-८६
)
इत्यादिना
उण्प्रत्ययः।
वाति
वायति
वा
द्रव्याणि
इति
वायुः।
]
]
20
→
[
[
७।
औणादिके
(
द।
उ।
६-७
)
तन्प्रत्यये
रूपमेवम्।
]
]
21
→
[
[
८।
औणदिके
(
द।
उ।
७-२६
)
मन्प्रत्यये
वामः
इति
रूपम्।
]
]
22
→
[
पृष्ठम्१२२३+
२४
]
1
{@“वा
गतिसुखसेवनयोः”@}
2
‘वात
सुखसेवनयोः’
इति
धातुवृत्तिबालमनोरमादिषु
दृश्यते।
‘सुखाप्ति-
गतिसेवासु’
इति
वोपदेवः।
‘वात
गतिसुखसेचनयोः--गतौ
सुख-
समाप्तौ’
इति
काशकृत्स्नः।
वापकः-पिका,
विवापयिषकः-षिका,
वापयिता-त्री,
विवापयिषिता-त्री
इत्यादिकानि
रूपाणि
सर्वाण्यपि
चौरादिककालयतिवत्
3
ज्ञेयानि।
आदन्तत्वात्
ण्यन्ते
सर्वत्रास्य
युगागमघटितरूपाणीति
ज्ञेयम्।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१५८५
)
02
→
(
१०-चुरादिः-१८८५।
सक।
सेट्।
उभ।
)
03
→
(
१७५
)
1
{@“शकॢ
शक्तौ”@}
2
‘शङ्कते
शकि
शङ्कायां
शक्तौ
शक्नोति
मर्षणे।’
3
इति
देवः।
‘शकॢञ्--’
इति
काशकृत्स्नः।
‘उभयपदी’
इति
कातन्त्रशाकटायन-
वोपदेवादयः।
शाककः-किका,
शाककः-किका,
शिशक्षकः-क्षिका,
शाशककः-शिका
शक्ता-त्री,
शाकयिता-त्री,
शिशक्षिता-त्री,
शाशकिता-त्री
शक्नुवन्-ती,
शाकयन्-न्ती,
शाकयमानः,
4
शिक्षमाणः,
शाशक्यमानः
शक्तम्-क्तः,
शक्तवान्,
शकितः,
हरिः
द्रष्टुं
शकितः,
शक्तो
वा,
शाकितः,
शिक्षितः,
शाशकितः-तवन्
5
इत्यादिकानि
रूपाणि
सर्वाण्यपि
दैवादिकशक्यतिवत्
6
ज्ञेयानि।
शक्यम्,
7
शक्नुवानः,
शक्तिः,
8
शका,
9
शेकिवान्,
10
शकः
11,
शक्तिः,
12
शाकः,
शकटम्,
शकृत्,
शक्वा-शक्वरी,
शक्या,
शक्रः,
शकलम्,
शक्लम्,
शकुनः-शकुनिः-शकुन्तः-शकुन्तिः,
इमानि
रूपाण्यधिकान्यत्रेति
विशेषः।
एतेषां
रूपाणां
निष्पत्तिप्रकारो
दैवादिकधातावेव
लिखितः।
तत्रैव
द्रष्टव्यः।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१६७२
)
02
→
(
५-स्वादिः-१२६१।
अक।
अनि।
पर।
)
03
→
(
श्लो।
४३
)
04
→
[
[
६।
‘शिक्षेर्जिज्ञासायाम्’
(
वा।
३-२-१
)
इति
सन्नन्तात्
जिज्ञासार्थे
तङेव।
‘पूर्ववत्
सनः’
(
१-३-६२
)
इत्यस्यापवादः।
अभ्यासलोपादिकं
शकधातुवत्
बोध्यम्।
]
]
05
→
[
पृष्ठम्१२८१+
२७
]
06
→
(
१६७०
)
07
→
[
[
१।
शतरि
स्वादित्वात्
श्नुप्रत्ययः।
उवङादेशः।
]
]
08
→
[
[
२।
स्त्रियां
भिदादिपाठात्
(
३-३-१०४
)
अङ्।
]
]
09
→
[
[
३।
लिटः
क्वसुप्रत्यये,
‘अत
एकहल्मध्ये--’
(
६-४-१२०
)
इति
एत्वाभ्यासलोपयोः,
‘वस्वेकाजाद्घसाम्’
(
७-२-६७
)
इतीडागमः।
छान्दसोऽपि
क्वसुः
लोके
बहुलं
प्रयुज्यते
इत्यसकृदधस्तात्
प्रतिपादितमस्माभिः।
काशिकायाम्
(
७-२-६७
)
उदाहृतोऽयं
शब्दः।
]
]
10
→
[
[
४।
पचाद्यचि
रूपमेवम्।
शकः
देशविशेषः।
राजविशेषो
वा।
]
]
11
→
[
देशः
]
12
→
[
[
५।
‘हलश्च’
(
३-३-१२१
)
इति
संज्ञायां
घञ्।
शाकः
=
वार्ताकादिः।
]
]
1
{@“ष्णै
वेष्टने”@}
2
‘शोभायां
च’
इत्येके।
‘स्नातीति
शौचे
स्नः
स्नायेदिति
चेच्छन्ति
केचन।’
3
इति
देवः।
‘ष्टै’
इत्येव
प्रायपाठः।
‘उष्णीषं
स्नायतेः’
4
इत्यत्र
स्कन्दस्वामिना
“उष्णीपं
शिरोवेष्टनम्,
स्नायतेः
शौचार्थस्य
वेष्टनार्थस्य
वा
उभयस्यापि
तत्र
सम्भवात्”
इति
विवृतम्।
तेन
धातुरयं
भ्वादावपीति
पुरुषकारे
5
सप्रमाणं
साधितम्।
रूपाणि
सर्वाण्यपि
पायतिवत्
6
बोध्यानि।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१८८६
)
02
→
(
१-भ्वादिः-९२३।
सक।
अनि।
पर।
)
03
→
(
श्लो।
१२
)
04
→
(
निरुक्तम्
७-१२
)
05
→
(
श्लो।
१२
)
06
→
(
१०६२
)
1.
वा
oder
beliebig,
arbiträr
(
g.
)
wie
(
=
इव
)
selbst,
sogar
jedoch,
indessen
wohl,
etwa
(
nach
einem
Pron.
interr.
0.
rel.
)
oft
nur
explet.
वा—वा
entweder
—oder
वा—न
वा
entweder—oder
nicht,
vielleicht—vielleicht
auch
nicht,
ob—oder
nicht
वा
न—वा
entweder
nicht—oder
यदि
वा—वा
ob—oder
यदि
वा—यदि
वा
न
ob—oder
auch
nicht.
न(
वा
)—वा
werder—noch.
Vgl.
u.
अथ,
अपि,
उत,
किम्
u.
यदि.
2.
वा,
व॑यति,
°ते
weben,
flechten,
zusammenfügen
(
auch
übertr.
).
p.
p.
उत
उ.
ऊत
geflochten,
gewoben.
आ
einweben,
einreihen.
परि
durchweben.
प्र
daran
weben,
anknüpfen.
p.
p.
प्रोति
gereiht
auf,
gesteck
o.
steckend
an
(
Loc.
o.
—°
),
durchzogen
von
(
Instr.
).
सम्
zusammenheften.
3.
वा,
वा॑ति,
वा॑यति,
°ते
wehen,
anwehen,
riechen
(
intr.
),
sich
verbreiten,
erschöpft,
müde
werden
(
meist
वायति,
°ते
)।
अति
heftig
wehen.
अभि
zu-,
herwehen.
उप
anwehen,
anblasen.
निस्
wehen,
verwehen,
erlöschen
p.
p.
निर्वाण
erloschen,
untergegenagen,
beruhigt
er-
löst
(
r.
).
parinis
ganz
erlöschen
o.
zu
Ende
gehen.
Caus.
निर्वापयति
aus-
löschen,
tilgen
stillen,
erquicken
.प्र
wehen
p.
p.
प्रवात
s.
bes.
वि
ausein-
anderwehen.
1.
√vā,
wehen
[
Cu.
〔587〕
],
insbesondere
1〉
etwas
[
A.
]
herbeiwehen.
Mit
ánu
1〉
anblasen,
heller
anfachen
[
A.
]
2〉
durch
die
Luft
fahren.
ápa
1〉
ausdunsten
2〉
hinwegwehen
[
A.
].
abhí
1〉
jemandem
[
D.
]
etwas
[
A.
]
zuwehen
2〉
etwas
[
A.
]
herbeiwehen.
áva
1〉
herabwehen
2〉
herabschnaufen
auf
[
L.
].
ā́
1〉
jemandem
[
D.
]
etwas
[
A.
]
herbeiwehen
2〉
auch
ohne
Dat.
3〉
herwehen
von
[
Ab.
].
nís
Caus.
anfächeln,
erquicken
[
A.
].
párā
hinwegwehen
[
A.
].
prá
wehen.
vi
1〉
auseinander
blasen,
durch
Blasen
zertheilen
[
A.
]
2〉
hinwegwehen,
durch
Blasen
zerstreuen
od.
entfernen.
Anmerkung.
Wo
nicht
andere
Subjekte
ausdrücklich
genannt
sind,
ist
überall
vā́tas
Subjekt.
Stamm
vā́:
-āmi
prá
vā́tas
iva
{951,
8}
(
vā́c
).
-ā́ti
anu
1〉
(
agnés
)
śocís
{303,
10}
{968,
4}.
—
apa
1〉
ū́vadhyam
udárasya
{162,
10}.
-āti
ánu
1〉
(
agnés
)
śocís
{148,
4}
{519,
2}.
—
2〉
parṇám
na
vés
{336,
3}.
—
áva
1〉
{886,
11}.
—
2〉
váne
ā́
vā́tacoditas
(
agnís
),
yūthé
ná
váṃsagas
{58,
5}.
ví
1〉
te
ágram
{28,
6}
míham
ná
{857,
9}.
-ātas
[
3.
du.
]
ā́
3〉
síndhos,
parāvátas
{963,
2}.
-ā́nti
prá
{437,
4}.
-āhi
ā́
1〉
bheṣajám
{963,
3}.
—
ví
2〉
yád
rápas
{963,
3}.
-ātu
1〉
nas
bheṣajám
{89,
4}.
—
abhí
1〉
śam
nas
{551,
4}.
—
2〉
mayobhū́s
usrā́s
{995,
1}.
—
ápa
2〉
srídhas
{638,
9}.
—
ā́
1〉
dákṣam
te
{963,
2}.
—
2〉
bheṣajám
{1012,
1}.
—
párā
yád
rápas
{963,
2}.
[
Page1247
]
Stamm
des
Caus.
vāpaya:
-ā
[
P.
-a
]
nís
{842,
13}
yám
tvám
agne
samádahas,
tám
u
〰
púnar.
Verbale
(
vā́
)
enthalten
in
pravā́,
upavā́
das
Wehen,
Anwehen
in
AV.
12,
1,
51
vā́tasya
pravā́m
upavā́m
ánu
vāti
arcís.
2.
√vā
(
Gramm.
vai
),
ursprünglich
dem
vorigen
gleich.
Aus
dem
Begriffe
„wehen“
haben
sich
die
Begriffe
„verwehen,
erlöschen,
ermatten“
entwickelt
1〉
müde
werden,
ermatten
namentlich
2〉
mit
dem
Particip
wo
im
Deutschen
der
Infinitiv
3〉
einer
Sache
[
G.
]
verlustig
gehen.
Stamm
vāya:
-ati
2〉
bápsat
agnís
ná
{663,
7}.
—
3〉
yuṣmā́dattasya
{667,
6}.
-atas
[
3.
du.
]
1〉
ná
tā́
vā́jeṣu
{651,
6}.
-anti
1〉
ná
deváyuktās
{583,
8}.
3.
√vā,
vi,
u
(
Gramm.
ve
)
[
vgl.
Cu.
〔593〕
],
weben.
Von
diesen
drei
Formen
hat
die
erste,
die
wol
als
die
ursprünglichere
aufzufassen
ist,
im
Veda
keine
Spur
hinterlassen
die
zweite
Form
liegt
auch
den
verwandten
Sprachen
zu
Grunde.
1〉
weben
2〉
weben
[
A.
]
3〉
ein
Lied
[
A.
]
weben
(
bildlich
).
Mit
ápa
aufhören
zu
weben.
prá
anfangen
zu
weben.
ví
1〉
weben
[
A.
]
2〉
einen
Weg
[
A.
]
bahnen.
sám
mit
farbigen
Stoffen
durchweben
[
A.
].
Stamm
váya
(
vgl.
vī
):
-anti
2〉
yám
(
tántum
)
{450,
2}.
vaya:
-anti
1〉
pitáras
{956,
1}.
—
2〉
vástrā
putrā́ya
{401,
6}
nirṇíjam
ásurāya
{811,
1}.
-a
ápa
{956,
1}.
—
prá
{956,
1}.
-ata
2〉
ápas
{879,
6}
(
bildlich
).
Perf.
schwach
ūv:
-vus
3〉
arkám
índrāya
{61,
8}.
Part.
váyat:
-atas
[
G.
]
3〉
mā́
tántus
chedi
〰
dhíyam
me
{219,
5}.
-antas
2〉
yaména
tatám
paridhím
{549,
9}.
-antī
[
N.
s.
f.
]
2〉
vítatam
{229,
4}.
-antī
[
du.
f.
]
sam
tántum
tatám
{194,
6}
(
uṣā́sānáktā
).
Part.
Fut.
vayiṣyát:
-án
2〉
yaména
tatám
paridhím
{549,
12}.
Part.
II.
uta:
-am
ví
1〉
átkam
{122,
2}.
-e
[
L.
]
ví
2〉
páthi
{288,
9}.
Inf.
ótu:
-um
1〉
ná‿ahám
tántum
ná
ví
janāmi
〰
{450,
2}
sá
íd
tántum
sá
ví
jānāti
〰
{450,
3}.
-ave
sā́māni
cakrus
tásarāṇi
〰
1〉
{956,
2}.
-avaí
u
1〉
{164,
5}.
4.
√vā,
oder
[
vgl.
Fi.
],
überall
enklitisch.
—
Die
Stellen
nicht
vollständig.
—
1〉
oder
einfach
gesetzt
und
zwar
hinter
ein
Wort
des
zweiten
Gliedes
átas,
divás
〰
rocanā́t
ádhi
{6,
9}
[
Page1248
]
brahmáṇi,
rā́jani
〰
{108,
7}
stenám
rāya
táskaram
〰
{571,
3}
so
auch
bei
Sätzen
{54,
7}
{71,
6}
{76,
1}
{664,
23}
dann
oft
hinter
das
Relativ
gestellt:
yā́bhis
{23,
17}
yé
{620,
9}
so
auch
bei
mehrfacher
Aufzählung
in
den
auf
das
erste
folgenden
Gliedern
{164,
23}
hinter
das
erste
Glied
gestellt
in
{196,
3}
dadhanvé
〰
yád
īm
ánu
vócat
bráhmāṇi.
—
2〉
entweder,
oder
itás
〰,
divás
〰
{6,
10}
śatám
〰,
sahásram
〰
{30,
2}
śáktī
〰,
vidā́
〰
{31,
18}
dūré
〰,
ánti
〰
{94,
9}
so
auch
wenn
die
Glieder
Nebensätze
sind
{23,
22}
und
{101,
8}
(
yád
〰,
yád
〰
)
{83,
6}
{8,
6}
{620,
14}
(
yádi
〰,
mógham
〰
).
Insbesondere,
wenn
Hauptsätze
die
Glieder
sind,
so
ist
das
Verb
im
ersten
Satze
betont
{6,
10}
(
s.
o.
)
áhaye
〰
tā́n
pradádātu
sómas,
ā́
〰
dadhātu
nírṛtes
upásthe
{620,
9}
úd
〰
siñcádhvam,
úpa
〰
pṛṇadhvam
{532,
11}
tásya
〰
tvám
mánas
ichā́,
sá
〰
táva
{836,
14}.
Dreimal
in
zwei
Gliedern
erscheint
vā
in
{456,
11}
yajñásya
〰
níśitim
〰
‿úditim
〰.
—
3〉
Die
Verbindungen
utá
vā,
vā
gha
siehe
unter
utá,
gha.
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.