Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
भावः (bhAvaH)
This feature is only for logged in users. Please login to have full access to Kosha.
भावः
bhAvaH
Feminine
situation
भावः
bhAvaH
Feminine
constellation
भावः
[
bhāvḥ
],
[
भू-भावे
घञ्
]
Being,
existing,
existence
नासतो
विद्यते
भावः
Bhagavadgîtâ (Bombay).
2.16.
Becoming,
occurring,
taking
place.
State,
condition,
state
of
being
लताभावेन
परिणतमस्या
रूपम्
Vikramorvasîyam (Bombay).
4
Uttararàmacharita.
6.23
so
कातरभावः,
विवर्णभावः
Et cætera.
Manner,
mode.
Rank,
station,
position,
capacity
देवीभावं
गमिता
Kávyaprakâsa.
1
so
प्रेष्यभावम्,
किंकरभावम्
Et cætera.
(
a
)
True
condition
or
state,
truth,
reality
परं
भावमजानन्तः
Bhagavadgîtâ (Bombay).
7.24
इति
मत्वा
भजन्ते
मां
बुधा
भावसम-
न्विताः
1.8.
(
b
)
Sincerity,
devotion
त्वयि
मे
भावनिबन्धना
रतिः
Raghuvamsa (Bombay).
8.52
2.26.
Innate
property,
disposition,
nature,
temperament
स
तस्य
स्वो
भावः
प्रकृतिनियतत्वादकृतकः
Uttararàmacharita.
6.14.
Inclination
or
disposition
of
mind,
idea,
thought,
opinion,
supposition
हृदयनिहितभावा
गूढमन्त्रप्रचाराः
किमपि
विगणयन्तो
बुद्धिमन्तः
सहन्ते
Panchatantra (Bombay).
3.43
Manusmṛiti.
8.25
4.65
निकृष्टोत्कृष्टयोर्भावं
यास्तु
गृह्णन्ति
ताः
स्त्रियः
Bu.
Ch.4.23.
Feeling,
emotion,
sentiment
एको
भावः
Panchatantra (Bombay).
3.66
Kumârasambhava (Bombay).
6.
95
निर्विकारात्मके
चित्ते
भावः
प्रथमविक्रिया
S.
D.
(
In
the
dramatic
science
or
in
poetic
compositions
generally,
Bhāvas
are
either
स्थायिन्
primary,
or
व्यभिचारिन्
subordinate.
The
former
are
eight
or
nine,
according
as
the
Rasas
are
taken
to
be
8
or
9,
each
rasa
having
its
own
स्थायिभाव.
The
latter
are
thirty-three
of
thirty
four
in
number,
and
serve
to
develop
and
strengthen
the
prevailing
sentiment
for
definition
and
enumeration
of
the
several
kinds,
see
R.
G.
first
ānana,
or
Kávyaprakâsa.
4
).
Love,
affection
attachment
द्वन्द्वानि
भावं
क्रियया
विवव्रुः
Kumârasambhava (Bombay).
3.35
कुमुद्वती
भानुमतीव
भावं
(
बबन्ध
)
Raghuvamsa (Bombay).
6.36.
Purport,
drift,
gist,
substance
इति
भावः
(
Often times.
en
used
by
commentators
)
जनको$प्युत्स्मयन्
राजा
भावमस्या
विशेषयन्
।
प्रतिजग्राह
भावेन
भावमस्या
नृपोत्तम
Mahâbhârata (Bombay).
*
12,
32.18.
Meaning,
intention,
sense,
import
अन्योन्यभावचतुरेण
सखीजनेन
मुक्तास्तदा
स्मितसुधामधुराः
कटाक्षाः
Mâlatîmâdhava (Bombay).
1.25.
Resolution,
determination.
The
heart,
soul,
mind
तयोर्विवृतभावत्वात्
Mâlatîmâdhava (Bombay).
1.12
भावसंशुद्धिरित्येतत्
तपो
मानसमुच्यते
Bhagavadgîtâ (Bombay).
17.16
स्व
एव
भावे
विनिगृह्य
मन्मथम्
Bu.
Ch.4.11.
Any
existing
thing,
an
object,
a
thing,
substance
पश्यन्ती
विविधान्
भावान्
Rāmāyana
2.94.18
जगति
जयिनस्ते
ते
भावा
नवेन्दुकलादयः
Mâlatîmâdhava (Bombay).
1.17,
36
Raghuvamsa (Bombay).
3.41
Uttararàmacharita.
3.32.
A
being,
living
creature.
Abstract
meditation,
contemplation
(
Equal or equivalent to, same as.
भावना
quod vide, which see.
).
Conduct,
movement.
(
a
)
Gesture,
behaviour
अहिंसा
समता...
भवन्ति
भावा
भूतानाम्
Bhagavadgîtâ (Bombay).
1.5.
(
b
)
Amorous
gesture
or
expression
of
sentiment
gesture
of
love
कामं
प्रिया
न
सुलभा
मनस्तु
तद्भावदर्शनाश्वासि
Sakuntalâ (Bombay).
2.1.
Birth
तवाहं
पूर्वके
भावे
पुत्रः
परपुरंजय
Rāmāyana
7.14.2.
The
world,
universe.
The
womb.
Will
घोरैर्विव्यधतुर्बाणैः
कृतभावावुभौ
जये
Rāmāyana
6.9.38.
Superhuman
power
मिथो
घ्नतं
न
पश्यन्ति
भावैर्भावं
पृथग्दृशः
Bhágavata (Bombay).
1.4.27.
Advice,
instruction.
(
In
dramas
)
A
learned
or
venerable
man,
worthy
man,
(
a
term
of
address
)
भाव
अयमस्मि
Vikramorvasîyam (Bombay).
1
तां
खलु
भावेन
तथैव
सर्वे
वर्ग्याः
पाठिताः
)
Mâlatîmâdhava (Bombay).
1.
(
In
Grammar.
)
The
sense
of
an
abstract
noun,
abstract
idea
conveyed
by
a
word
भावे
क्तः.
A
term
for
an
impersonal
passive
or
neuter
verb.
(
In
Astronomy.
)
An
astronomical
house.
A
lunar
mansion.
An
organ
of
sense.
Welfare
(
कल्याण
)
भावमिच्छति
सर्वस्य
नाभावे
कुरुते
मनः
Mahâbhârata (Bombay).
*
5.36.16.
Protection
द्रोणस्याभावभावे
तु
प्रसक्तानां
यथा$भवत्
Mahâbhârata (Bombay).
*
7.25.64.
Fate,
destiny
(
प्रारब्ध
)
नातिप्रहीणरश्मिः
स्यात्तथा
भावविपर्यये
Mahâbhârata (Bombay).
*
5.77.14.
Consciousness
of
past
perceptions
(
वासना
)
येभ्यः
सृजति
भूतानि
काले
भावप्रचोदितः
।
महाभूतानि
पञ्चेति
तान्याहुर्भूतचिन्तिकाः
॥
Mahâbhârata (Bombay).
*
12.275.4.
Lordship
(
प्रभुत्व
)
ते$पि
भावाय
कल्पन्ते
राजदण्डनिपीडिताः
Rāmāyana
2.67.
32.
The
six
states
(
अवस्थाषट्क
)
A,
Rāmāyana
1.7.31.Comp.
-अनुग
Adjective.
not
forced,
natural.
(
-गा
)
a
shadow.
-अन्तरम्
a
different
state.
अद्वैतम्
a
natural
cause.
material
cause
(
as
thread
of
a
cloth
).
identity
of
conception,
oneness
of
view.
अर्थः
the
obvious
meaning
or
import
(
of
a
word,
phrase
Et cætera.
).
the
subject
matter
सर्वेषामपि
वस्तूनां
भावार्थो
भवति
स्थितः
Bhágavata (Bombay).
1.14.57.
-आकूतम्
(
secret
)
thoughts
of
the
mind
हृदयनिहितं
भावाकूतं
वमद्भिरिवेक्षणैः
Amarusataka.
4.
-आख्यः
One
of
the
two
types
of
creation
according
to
the
Sāṅkhya
philosophy
लिङ्गाख्यो
भावाख्यस्तस्माद्
द्विविधः
प्रवर्तते
सर्गः
Sāṅ.
Kâdambarî (Bombay).
52.
-आत्मक
Adjective.
real,
actual.
-आभासः
simulation
of
a
feeling,
a
feigned
or
false
emotion.
-आलीना
a
shadow.
-एकरस
Adjective.
influenced
solely
by
the
sentiment
of
(
sincere
)
love
ममात्र
भावैकरसं
मनः
स्थितम्
Kumârasambhava (Bombay).
5.82.
-कर्तृकः
an
impersonal
verb
Kāśi.
on
Parasmaipada.
II.3.54.
-गतिः
Feminine.
power
to
convey
human
feelings
भावगतिराकृतीनाम्
Pratimā
3.
-गम्भीरम्
Indeclinable.
heartily,
from
the
bottom
of
the
heart.
deeply,
gravely.-गम्य
Adjective.
conceived
by
the
mind
ममत्सादृश्यं
विरहतनु
वा
भावगम्यं
लिखन्ती
Meghadūta (Bombay).
87.
-ग्राहिन्
Adjective.
understanding
the
sense.
appreciating
the
sentiment.
-ग्राह्य
Adjective.
to
be
conceived
with
the
heart
भावग्राह्यमनीडाख्यं
भावाभावकरं
शिवम्
Śvet.
Upanishad.
5.14.
-चेष्टितम्
amorous
gesture.
जः
love.
the
god
of
love.
-ज्ञ,
-विद्
Adjective.
knowing
the
heart.
-दर्शिन्
Adjective.
see
भालदर्शिन्.
-निर्वृत्तिः
the
material
creation
(
Sāṅ.
Philosophy.
)
न
विना
लिङ्गेन
भावनिर्वृत्तिः
Sāṅ.
Kâdambarî (Bombay).
52.-नेरिः
a
kind
of
dance.
-बन्धन
Adjective.
enchanting
or
fettering
the
heart,
linking
together
the
hearts
रथाङ्गनाम्नोरिव
भावबन्धनं
बभूव
यत्प्रेम
परस्पराश्रयम्
Raghuvamsa (Bombay).
3.24.
-बोधक
Adjective.
indicating
or
revealing
any
feeling.
-मिश्रः
a
worthy
person,
a
gentleman
(
used
in
dramas
)
प्रसीदन्तु
भावमिश्राः
Sakuntalâ (Bombay).
6.
-रूप
Adjective.
real,
actual.
-वचनम्
denoting
an
abstract
idea,
conveying
the
abstract
notion
of
a
verb.
-वाचकम्
an
abstract
noun.
-विकारः
a
property
of
a
being
षड्
भावविकारा
भवन्तीति
वार्ष्यायणिः
।
जायते$स्ति
विपरिणमते
वर्धते$पक्षीयते
नश्यति
।
-वृत्तः
an
epithet
of
Brahman.
-शबलत्वम्
a
mixture
of
various
emotions
(
भावानां
बाध्यबाधकभावमापन्नानामुदासीनानां
वा
व्यामिश्रणम्
R.
G.,
vide
examples
given
ad
Locative.
).
-शुद्धिः
Feminine.
purity
of
mind,
honesty,
sincerity.
-शून्य
Adjective.
devoid
of
real
love
उपचारविधिर्मनस्विनीनां
न
तु
पूर्वाभ्यधिको$पि
भावशून्यः
Mâlavikâgnimitra (Bombay).
3.3.-संधिः
the
union
or
co-existence
of
two
emotions
(
भावसंधिरन्योन्यानभिभूतयोरन्योन्याभिभावनयोग्ययोः
सामानाधिकरण्यम्
R.
G.,
see
the
examples
there
given
).
-समाहित
Adjective.
abstracted
in
mind,
devout.
-सर्गः
the
mental
or
intellectual
creation
id est, that is.
the
creation
of
the
faculties
of
the
human
mind
and
their
affections
(
Opposite of.
भौतिकसर्ग
or
material
creation
).
-स्थ
Adjective.
attached
devoted
(
to
one
)
न
वेत्सि
भावस्थमिमं
कथं
जनम्
Kumârasambhava (Bombay).
5.58.
-स्थिर
Adjective.
firmly
rooted
in
the
heart
Sakuntalâ (Bombay).
5.2.
-स्निग्ध
Adjective.
affectionately
disposed,
sincerely
attached
भावस्निग्धैरुपकृतमपि
द्वेष्यतां
याति
किंचित्
Panchatantra (Bombay).
1.285.
-भावंगम
Adjective.
charming,
lovely.
भावः
[
भू-भावे
घञ्
]
1
Being,
existing,
existence
नासतो
विद्यते
भावः
Bg.
2.
16.
2
Becoming,
occurring,
taking
place.
3
State,
condition,
state
of
being
लताभावेन
परिणतमस्या
रूपं
V.
4
U.
6.
23
so
कातरभावः,
विवर्णभावः
&c.
4
Manner,
mode.
5
Rank,
station,
position,
capacity
देवीभावं
गमिता
K.
P.
10
so
प्रेष्यभावं
किंकरभावं
&c.
6
(
a
)
True
condition
or
state,
truth,
reality
Bg.
10.
8.
(
b
)
Sincerity,
devotion
त्वयि
भे
भावनिबंधना
रतिः
R.
8.
52
2.
26.
7
Innate
property,
disposition,
nature,
temperament
U.
6.
14.
8
Inclination
or
disposition
of
mind,
idea,
thought,
opinion,
supposition
Pt.
3.
43
Ms.
8.
25
4.
65.
9
Feeling,
emotion,
sentiment
एको
भावः
Pt.
3.
66
Ku.
6.
95.
(
In
the
dramatic
science
or
in
poetic
compositions
generally,
Bhāvas
are
either
स्थायिन्
primary,
or
व्यभिचारिन्
subordinate.
The
former
are
eight
or
nine,
according
as
the
Rasas
are
taken
to
be
8
or
9,
each
rasa
having
its
own
स्थायिभाव.
The
latter
are
thirty-three
or
thirty
four
in
number,
and
serve
to
develop
and
strengthen
the
prevailing
sentiment
for
definition
and
enumeration
of
the
several
kinds,
see
R.
G
first
ānana,
or
K.
P.
4.
).
10
Love,
affection,
attachment
द्वंद्वानि
भावं
क्रि
यया
विवव्रुः
Ku.
3.
35
कुमुद्वती
भानुमतीव
भावं
(
बबंध
)
R.
6.
36.
11
Purport,
drift,
gist,
substance
इति
भावः
(
often
used
by
commentators
).
12
Meaning,
intention,
sense,
import
Māl.
1.
25.
13
Resolution,
determination.
14
The
heart,
soul,
mind
तयोर्विवृतभावत्वत्
Māl.
1.
12
Bg.
17.
16.
15
Any
existing
thing,
an
object,
a
thing,
substance
जगति
जयिनस्ते
ते
भावा
नवेंदुकलादयः
Māl.
1.
17,
36
R.
3.
41,
U.
3.
32.
16
A
being,
living
creature.
17
Abstract
meditation,
contemplation
(
=
भावना
q.
v.
).
18
Conduct,
movement.
19
(
a
)
Gesture,
behaviour.
(
b
)
Amorous
gesture
or
expression
of
sentiment,
gesture
of
love
Ś.
2.
1.
20
Birth.
21
The
world,
universe.
22
The
womb.
23
Will.
24
Superhuman
power.
25
Advice,
instruction.
26
(
In
dramas
)
A
learned
or
venerable
man,
worthy
man,
(
a
term
of
address
)
भाव
अयमस्मि
V.
1
तां
खलु
भावेन
तथैव
सर्वे
वर्ग्याः
पाठिताः
Māl.
1.
27
(
In
gram
)
The
sense
of
an
abstract
noun,
abstract
idea
conveyed
by
a
word
भावे
क्तः.
28
A
term
for
an
impersonal
passive
or
neuter
verb.
29
(
In
astr.
)
An
astronomical
house.
30
A
lunar
mansion.
31
An
organ
of
sense.
Comp.
अनुग
a.
not
forced,
natural.
(
गा
)
a
shadow.
अंतरं
a
different
state.
अद्वैतं
{1}
a
natural
cause.
{2}
material
cause
(
as
thread
of
a
cloth
).
{3}
identity
of
conception,
oneness
of
view.
अर्थः
{1}
the
obvious
meaning
or
import
(
of
a
word.
phrase
&c
).
{2}
the
subjectmatter.
आकूतं
(
secret
)
thoughts
of
the
mind
Amaru.
4.
आत्मक
a.
real,
actual.
आभासः
simulation
of
a
feeling,
a
feigned
or
false
emotion.
आलीना
a
shadow.
एकरस
a.
influenced
solely
by
the
sentiment
of
(
sincere
)
love
Ku.
5.
82.
गंभीरं
ind.
{1}
heartily,
from
the
bottom
of
the
heart.
{2}
deeply,
gravely.
गम्य
a.
conceived
by
the
mind
Me.
85.
ग्राहिन्
a.
{1}
understanding
the
sense.
{2}
appreciating
the
sentiment.
जः
{1}
love.
{2}
the
god
of
love.
ज्ञ,
विद्
a.
knowing
the
heart.
दर्शिन्
a.
see
भालदर्शिन्.
बधन
a.
enchanting
or
fettering
the
heart,
linking
together
the
hearts
R.
3.
24.
बोधक
a.
indicating
or
revealing
any
feeling.
मिश्रः
a
worthy
person,
a
gentleman
(
used
in
dramas
)
प्रसीदंतु
भावमिश्राः
Ś.
6.
रूप
a.
real,
actual.
वचनं
denoting
an
abstract
idea,
conveying
the
abstract
notion
of
a
verb.
वाचकं
an
abstract
noun.
वृत्तः
an
epithet
of
Brahman.
शबलत्वं
a
mixture
of
various
emotions
(
भावानां
बाध्यबाधकभावमापन्नानामुदासीनानां
वा
व्यामिश्रणं
R.
G.,
vide
examples
given
ad
loc.
).
शुद्धिः
f.
purity
of
mind,
honesty,
sincerity.
शून्य
a.
devoid
of
real
love
M.
3.
3.
संधिः
the
union
or
co-existence
of
two
emotions
(
भावसंधिरन्योन्यानभिभूतयोरन्योन्याभिभावनयोग्ययोः
सामानाधिकरण्यं
R.
G.,
see
the
examples
there
given
).
समाहित
a.
abstracted
in
mind,
devout.
सर्गः
the
mental
or
intellectual
creation
i.
e.
the
creation
of
the
faculties
of
the
human
mind
and
their
affections
(
opp.
भौतिकसर्ग
or
material
creation
).
स्थ
a.
attached
devoted
(
to
one
)
Ku.
5.
58.
स्थिर
a.
firmly
rooted
in
the
heart
Ś.
5.
2.
स्निग्ध
a.
affectionately
disposed,
sincerely
attached
Pt.
1.
285.
(
मीटर
)
भावना
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"स्थिति,
अवस्था,
होने
की
अवस्था"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"रीति,
ढंग"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"दर्जा,
स्थिति,
पद,
हैसियत"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"(
क
)यथार्थ
दशा
या
स्थिति,
यथार्थता,
वास्तविकता
(
ख
)
निष्कपटता,
भक्ति"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"सहजगुण,
चित्तवृत्ति,
प्रकृति,
स्वभाव"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"झुकाव
या
मनोवृत्ति,
भावना,
विचार,
मत,
कल्पना"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"भावना,
संवेग,
रस
या
मनोवृत्ति,
भावना,
विचार,
मत,
कल्पना"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"प्रेम
स्नेह,
अनुराग"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"अर्थ,
आशय,
तात्पर्य,
व्यञ्जना"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"प्रस्ताव,
संकल्प"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"हृदय,
आत्मा,
मन"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"विद्यमान,
पदार्थ,
वस्तु,
चीज,
तत्त्वार्थ"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
प्राणी
जीवधारीजन्तु
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"भावमय,
चिन्तन"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"आचरण,
गतिविधि,
हावभाव"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"प्रीतिद्योतक
हावभाव
या
रस
की
अभिव्यक्ति,
प्रेमसंकेत"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
जन्म
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"
संसार,
विश्व"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
गर्भाशय
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
इच्छाशक्ति
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
अतिमानवशक्ति
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"उपदेश,
अनुदेश"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"विद्वान
और
सम्माननीय
व्यक्ति,
योग्य
पुरुष"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
"भाववाचकसंज्ञा
का
आशय,
भावात्मक
विचार"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
भाववाच्य
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
जन्मकुण्डली
का
स्थान
भावः
पुंलिङ्गम्
-
-
नक्षत्र
भावः
पुंलिङ्गम्
-
भू+घञ्
"सत्ता,
अस्तित्व"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
भू+घञ्
कल्याण
भावः
पुंलिङ्गम्
-
भू+घञ्
प्ररक्षण
भावः
पुंलिङ्गम्
-
भू+घञ्
भाग्य
भावः
पुंलिङ्गम्
-
भू+घञ्
"वासना,
अतीत
संकल्पनाओं
की
सुध"
भावः
पुंलिङ्गम्
-
भू+घञ्
"छः
अवस्था
-
अस्ति,
वर्धते,
विपरिणमति
आदि"
Synonyms
वृत्तिः,
भावः,
संस्थितिः
(Noun)
कार्ये
प्रवर्तयितुं
कार्यात्
दूरीकर्तुं
वा
मनसि
वर्तमाना
स्थितिः।
"चीनदेशस्य
वृत्तिम्
अनुसृत्य
एव
भारतदेशेन
आचरणं
कृतम्।"
Synonyms
अवस्था,
परिस्थितिः,
पदवी,
दशा,
स्थानं,
संस्थानं,
भावः,
वृत्तिः,
पदं,
गति,
भूमिः
(Noun)
एका
विशेषस्थितिः।
"मम
परिस्थित्यां
भवान्
किं
कुर्यात्।"
Synonyms
प्रेम,
प्रीतिः,
अभिलाषः,
स्नेहः,
रागः,
कामः,
अनङ्गरागः,
शृङ्गारः,
शृंगारभावः,
रति,
अनुरागः
प्रणयः,
भावः,
प्रेमबन्धः
(Noun)
स्त्रियाः
पुरुषस्य
च
प्राणिनां
मध्ये
पारस्परिकस्नेहः
यः
रूपस्य
गुणस्य
सान्निध्यस्य
कामवासनायाः
वा
कारणात्
भवति।
"हीरराँझा
इत्येतयोः,
शिरीफरहाद
इत्येतयोः,
ढोलामारू
इत्येतयोः
प्रेम
अमरं
जातम्।"
Synonyms
भावः,
अवस्था
(Noun)
कस्यामपि
क्रियायां
शरीरावयवानां
स्थितिः।
"भवान्
सुप्तः
अस्ति
इति
सूचयति
अस्मिन्
छायाचित्रे
भवतः
भावः।"
Synonyms
मतम्,
अभिप्रायः,
सम्मतिः,
दृष्टिः,
बुद्धिः,
पक्षः,
भावः,
मनः,
धी,
मतिः,
आकुतम्,
आशयः,
छन्दः
(Noun)
केषुचित्
विषयादिषु
प्रकटीकृतः
स्वविचारः।
"सर्वेषां
मतेन
इदं
कार्यं
सम्यक्
प्रचलति।"
Synonyms
शरीरम्,
शरीरप्रकृतिः,
देहप्रकृतिः,
अवयवसंस्था,
भावः
(Noun)
कस्य
अपि
सचेतनजीवस्य
अवयवानाम्
अन्योन्याश्रया
कार्यप्रणालिः।
"शरीरप्रकृतेः
सुचारुतया
संञ्चलनार्थं
प्रतिदिनं
योगसाधना
कर्तव्या।"
Synonyms
वस्तुः,
भूतम्,
अभिभूतम्,
सत्त्वम्,
सत्ता,
भावः
(Noun)
वास्तविकी
सत्ता।
"वायुः
इति
अमूर्तं
वस्तु।
/
किं
वस्तु
विद्वन्
गुरवे
प्रदेयम्।"
Synonyms
दशा,
अवस्था,
स्थितिः,
संस्थितिः,
भावः,
वृत्तिः
(Noun)
कस्यापि
विषये
प्रसङ्गे
वा
स्थितिः।
"क्रोधस्य
दशायां
कृतं
कर्म
न
सम्यग्
भवति।"
Synonyms
भावः
(Noun)
प्रकृतिजन्यबोधे
यः
विशेषणतया
भासते।
"सौन्दर्य
इति
शब्दे
सुन्दरस्य
भावः
अस्ति।"
பா4வ:
:
இருப்பு,
நிலை,
உண்மை,
எண்ணம்,
மனம்,
காதல்,
ஆசை,
பற்று,
சிந்தனை,
தியானம்.
भावः,
पुंलिङ्गम्
(
भावयति
चिन्तयति
पदार्थानिति
।भू
+
णिच्
+
पचाद्यच्
।
भवतीति
।
भू
+
“भव-तेश्चेति
वक्तव्यम्
।”
इति
काशिकोक्तेर्णो
वा
।
)नाट्योक्तौ
विद्वान्
।
मानसविकारः
।
सत्ता
।(
यथा,
श्रीमद्भगवद्गीतायाम्
।
२
।
१६
।“नासतो
विद्यते
भावो
नाभावो
विद्यते
सतः
।उभयोरपि
दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः
॥
”
)स्वभावः
।
अभिप्रायः
।
(
यथा,
रामायणे
।२
।
२
।
१९
।“तस्य
धर्म्मार्थविदुषो
भावमाज्ञाय
सर्व्वशः
।ब्राह्मणा
बलमुख्याश्च
पौरजानपदैः
सह
॥
”
)चेष्टा
।
आत्मा
।
जन्म
।
इत्यमरः
।
३
।
३
।
२०६
॥
(
चित्तम्
।
यथा,
मनुः
।
४
।
२२७
।“दानधर्म्मं
निषेवेत
नित्यमैष्टिकपौर्त्तिकम्
।परितुष्टेन
भावेन
पात्रमासाद्य
भक्तितः
॥
”
)क्रिया
।
लीला
।
पदार्थः
।
(
यथा,
रघुः
।
३
।
४१
।“अतीन्द्रियेष्वप्युपपन्नदर्शनोबभूव
भावेषु
दिलीपनन्दनः
॥
”
)विभूतिः
।
बुधः
।
जन्तुः
।
रत्यादिः
।
इति
मेदिनी
।वे,
२१
॥
गौरवितः
।
अभिनयान्तरम्
।
इतित्रिकाण्डशेषः
॥
(
विषयः
।
यथा,
हितोपदेशे
।“अवश्यम्भाविनो
भावा
भवन्ति
महतामपि
।नग्नत्वं
नीलकण्ठस्य
महाहिशयनं
हरेः
॥
”पर्य्यालोचना
।
यथा
मनुः
।
६
।
८०
।“यदा
भावेन
भवति
सर्व्वभावेषु
निस्पृहः
।तदा
सुखमवाप्नोति
प्रेत्य
चेह
च
शाश्वतम्
॥
”प्रेम
।
यथा,
गीतायाम्
।
१०
।
८
।“इति
मत्वा
भजन्ते
मां
बुधा
भावसमन्विताः
॥
”
)धात्वर्थः
।
(
यथा,
सुग्धबोधे
वोपदेवः
।“देशाध्वकालभावं
वाटैः
।”
क्रियान्तरापेक्षि-क्रियाविशिष्टः
तत्र
सप्तमी
विहिता
तथा
चमुग्धबोधटीकायां
रामतर्कवागीशः
।
“यस्यक्रियया
क्रियान्तरमपेक्ष्यते
स
इह
भावः
॥
”
)योनिः
।
उपदेशः
।
इति
धरणिः
॥
संसारः
।इत्यनेकार्थकोषः
॥
नवग्रहाणां
शयनादिद्बादश-चेष्टाः
।
यथा,
--“शयनञ्चोपदेशश्च
नेत्रपाणिः
प्रकाशनम्
।गमनं
गमनेच्छा
च
सभायां
वसतिस्तथा
॥
आगमनं
भोजनञ्च
नृत्यलिप्सा
च
कौतुकम्
।निद्रा
ग्रहाणां
भावाश्च
द्वादशैते
प्रकीर्त्तिताः
॥
”भावानयनक्रमो
यथा,
--“यद्राशौ
विद्यते
खेटस्तेन
तं
परिपूरयेत्
।पुनरंशेन
संपूर्य्य
स्वर्क्षं
तत्र
नियोजयेत्
॥
जातदण्डं
तथा
लग्नमेकीक्वत्य
सदा
बुधैः
।रविणा
भागहारेण
शेषं
कार्य्ये
नियोजयेत्
॥
अंशेन
नवसंख्यया
।
खर्क्षं
ग्रहाणां
जन्म-नक्षत्रम्
।
तद्यथा,
--“विशाखानलतोयानि
वैष्णवं
भगदैवतम्
।पुष्या
पौष्णोयमः
सर्पो
जन्मभान्यर्कतः
क्रमात्
॥
”ऋक्षो
राशिः
।
यदा
मेषे
ग्रहस्तदा
१
एक-पूरितग्रहसंख्याङ्कः
।
यदा
वृषे
ग्रहस्तदा
२द्विपूरितो
ग्रहसंख्याङ्कः
कार्य्यः
॥
*
॥
जाया-सुतमृत्युतुङ्गस्वगृहत्रिकोणस्थानस्थितपापग्रहाणांनिद्राशयनभावयोः
फलम्
।“निद्रायाञ्च
यदा
पापो
जायास्थाने
शुभं
वदेत्
।यदि
पापः
शुभैर्दृष्टो
नाशुभैश्च
कदाचन
॥
यदि
वा
शत्रुगेही
स्याच्छयने
यदि
वेक्षितः
।तदा
नारीसमं
तस्य
नाशो
भवति
निश्चितम्
॥
शुभाशुभैर्यदा
दृष्टः
शुभग्रहसमन्वितः
।नारी
च
म्रियते
तस्य
प्रथमा
च
विशेषतः
॥
सुतस्थाने
स्थितः
पापो
निद्रायां
शयनेऽपि
वा
।तदाशुभं
भवेत्तस्य
नात्र
कार्य्या
विचारणा
॥
तुङ्गस्थाने
स्वगृहे
वा
त्रिकोणे
वा
यदा
भवेत्
।अपत्यस्य
तदा
नाशो
जायते
नात्र
संशयः
॥
शुभग्रहो
यदा
तत्र
क्रूरो
वा
यदि
वेक्षितः
।तदा
प्रथमापत्यस्य
नाशो
भवति
निश्चितम्
॥
मृत्युस्थाने
स्थितः
पापो
निद्रायां
शयनेऽपि
वा
।तदात्मनोऽपमृत्युः
स्याद्राजतोऽपरतोऽपि
वा
॥
शुभग्रहो
यदा
तत्र
मृत्युस्थानेऽपि
संस्थितः
।तदा
च
मरणं
तस्य
मृत्युस्थाने
विशेषतः
॥
पापग्रहैर्यदा
दृष्टः
शुभो
वा
शत्रुवीक्षितः
।तदा
तस्य
शिरश्छेदो
मुनिना
परिकीर्त्तितः
॥
एवं
क्रमेण
बोद्धव्यं
ग्रहभावे
सुबुद्धिना
।बलाबलविचारेण
जायते
च
शुभाशुभम्
॥
ज्योतिर्वित्सु
च
सर्व्वेषु
परिहारः
कृतो
मया
।शयनादिकभावेषु
ज्ञातव्यञ्चोपदेशतः
॥
एकादशे
वा
दशमालये
वाधनालये
वा
यदि
वा
विलग्ने
।पापेन
युक्तो
न
शुभग्रहश्चे-त्तथापि
सिद्धिं
महतीं
वदन्ति
॥
”फलं
यथा,
--“मन्दाग्निः
पित्तशूली
च
जायते
शयने
नरः
।
१
।उपवेशे
भवेच्छिल्पी
श्यामवर्णस्तथा
नरः
॥
२
॥
नेत्रपाणौ
भवेत्
क्रूरो
जलदोषो
भवेन्नरः
।
३
।पुण्यवान्
धार्म्मिकश्चैव
धनवांश्च
प्रकाशने
॥
४
॥
गमने
च
रवेर्जातः
कृपणो
धनसंयुतः
।बहुभाषी
क्षमी
क्रोधी
लुब्धचित्तः
सदाभवेत्
॥
५
॥
अल्पभोक्ता
शीघ्रगामी
दीर्घायुर्नृपवल्लभः
।शूरः
श्रीमान्
सुशीलश्च
गमनेच्छाभवो
नरः
॥
६
॥
सभायाञ्च
रवेर्जातः
खलो
दाता
क्षमी
भवेत्
।दयालुः
पण्डितो
धीमान्
गुणवान्
पण्डित-प्रियः
॥
७
॥
आगमने
भवेन्मूर्खः
कुरूपो
धनवान्
भवेत्
।
८
।भोजने
भक्षको
मांसलुब्धो
महावपुर्बली
॥
९
॥
नृत्यलिप्सौ
सुन्दरो
वाग्मी
पण्डितस्य
गृहा-धिपः
।
१०
।उत्साही
च
महाभोगी
कोतुके
च
दिवाकरे
॥
११
॥
दाता
भोक्ता
प्रियः
पुत्त्रकलत्राणां
न
संशयः
।लिङ्गे
देहे
करे
चैव
गुदे
रोगी
तथैव
च
।निद्रायाञ्च
भवेद्भानोः
क्रोधनो
रक्तनेत्रकः
॥
१२
॥
इति
रवेस्तुङ्गातुङ्गे
बलाबले
वा
बोध्यम्
॥
*
॥
“शयने
च
विधौ
क्रोधी
दरिद्रो
बहुलम्पटः
।
१
।उपवेशे
महारोगी
धनवांश्च
भवेन्नरः
॥
२
॥
नेत्रपाणौ
नेत्ररोगी
श्लीपदी
बहुभाषकः
।क्रूरः
खलोऽतिशूरश्च
जायते
च
विधौ
तदा
॥
३
॥
प्रकाशने
निशानाथे
धनवांश्च
भवेन्नरः
।दक्षो
बुद्धिमान्
दाता
च
परदारेषु
लम्पटः
॥
४
॥
अरोगी
वित्तहा
चैव
क्रूरकर्म्मा
धनान्वितः
।शिरोरोगी
दन्तशूली
जायते
गमने
विधौ
॥
५
॥
नानामतिर्महाक्रोधी
सम्पदी
च
भवेन्नरः
।गमनेच्छुविधौ
जातो
धनहीनो
भवेत्तदा
॥
६
॥
दाता
च
धार्म्मिकश्चैव
राजपात्रो
भवेत्
सदा
।सभायाञ्च
विधौ
नित्यं
जायते
पुरुषोत्तमः
॥
७
॥
नित्यक्रोधी
महादुःखी
भवेदागमने
विधौ
।
८
।भोजने
च
भवेल्लुब्धो
भक्षकश्च
महासुरः
॥
९
॥
यो
जातो
नृत्यलिप्सायां
गुणवान्
धार्म्मिकोभवेत्
।बहुपात्रो
घनी
दाता
जायते
नात्र
संशयः
॥
१०
॥
कौतुके
च
भवेद्रोगी
नानाविद्यासु
तत्परः
।उत्साही
च
महाक्रोधी
जायते
च
सुनिश्चि-तम्
॥
११
॥
निद्रायां
दद्रुरोगी
स्यात्
क्लेशपापरुजान्वितः
।पुत्त्रशोकमहादुःखी
नित्यं
भ्रमति
मेदिनीम्
॥
१२इति
चन्द्रस्य
॥
*
॥
शयने
च
कुजे
जातो
लक्ष्मीबहुकुरङ्गकः
।क्षणक्रोधी
महादक्षः
कृपणो
जायते
नरः
॥
१
॥
उपवेशे
यदा
भौमे
जायते
च
नराधमः
।धनवान्
क्रूरकर्म्मा
च
निष्ठुरो
जातिवर्ज्जितः
॥
२
॥
नेत्रपाणौ
च
यो
जातः
अक्षिरोगी
भवेन्नरः
।पुत्त्रदारधनैर्युक्तो
दारिद्र्येणैव
दह्यते
॥
३
॥
प्रकाशने
कुजे
जातो
धनवान्
पण्डितः
सुधीः
।नारी
च
म्रियते
तस्य
प्रथमा
च
विशेषतः
॥
४
॥
गमने
च
यदा
जातः
प्रवासी
नित्यदुःखितः
।शरीरे
च
भवेद्रोगः
कण्ड्वादिकुष्ठदद्रुकः
॥
५
॥
प्रवासी
गमनेच्छायां
गुदरोगी
भवेच्च
सः
।धनहीनः
कुकर्म्मा
च
जायते
क्षितिजस्य
च
॥
६सभायाञ्च
यदा
जातो
धार्म्मिको
बहुसम्पदः
।गुणवांश्च
महादाता
शिरोरोगी
भवेद्धुवम्
॥
७कुजस्यागमने
नित्यं
खञ्जो
भवति
नान्यथा
।कर्णरोगी
पित्तशूली
जायते
च
नराधमः
॥
८
॥
भोजने
भूमिजस्यापि
यो
जातो
मांसलुब्धकः
।बृहत्कायो
महाक्रोधी
नित्योत्साही
धना-न्वितः
॥
९
॥
कुजस्य
नृत्यलिप्सायां
यो
जातो
धनवान्
भवेत्
।दाता
भोक्ता
सदा
मानी
राजपात्रो
भवेच्चसः
॥
१०
॥
कौतुके
क्षितिजस्यापि
जातो
भवति
पण्डितः
।नानाधनेन
संयुक्तो
बहुपुत्त्रो
द्विभार्य्यकः
॥
११
॥
निद्रायां
भूमिपुत्त्रस्य
यो
जातो
भूर्ख
एव
सः
।कलहो
बान्धवैः
सार्द्धं
शोकक्लेशरुजान्वितः
॥
१२इति
मङ्गलस्य
॥
“बुधस्य
शयने
जातो
धनवान्
क्षुधितः
सदा
।अङ्गच्छेदो
भवेद्वापि
खञ्जो
भवति
नान्यथा
॥
१
॥
उपवेशे
च
यो
जातः
प्रवासी
जायते
ध्रुवम्
।कवितागुणधीयुक्तो
गौरवर्णो
महाशयः
॥
२
॥
नेत्रपाणौ
च
यो
जातः
श्लीपदादिरुजान्वितः
।चक्षूरोगी
विशेषात्
स्यात्
पुत्त्रनाशी
भवेद्-ध्रुवम्
॥
३
॥
प्रकाशने
भवेज्जातो
राजपात्री
धनान्वितः
।नानाधनेन
संयुक्तो
जायते
वेदपारगः
॥
४
॥
गमने
यो
नरो
जातः
प्रवासी
नित्यदुःखितःशरीरे
क्षतमाप्नोति
नित्यमृणी
भवेच्च
सः
॥
५
॥
यो
जातो
गमनेच्छायां
लम्पटो
दुष्टचित्तकः
।स्त्रीवशो
दुष्टभार्य्यश्च
कामुको
बहुभाषकः
॥
६
॥
सभायाञ्च
बुधे
जातो
मूर्खो
भवति
पण्डितः
।धनवान्
धार्म्मिकश्चैव
चिररोगी
भवेत्तु
सः
॥
७
॥
क्रूरः
खलो
हतमूर्खः
पापशीलो
भवेन्नरः
।बुधस्यागमने
नित्यं
जायते
च
नराधमः
॥
८
॥
भोजने
च
भवेत्
सौख्य
धनहीनो
भवेन्नरः
।परद्बेषी
प्रवासी
च
शोषगात्रव्यथान्वितः
॥
९
॥
यो
जातो
नृत्यलिप्सायां
धनवान्
पण्डितः
कविः
।उत्साही
च
महाहृष्टो
भुनक्ति
सुख-मद्भुतम्
॥
१०
॥
कौतुके
च
यदा
जातो
भवेत्
सर्व्वजनप्रियः
।अर्शोरोगी
दद्रुयुक्तो
धनवानल्प
शस्यकः
॥
११
॥
निद्रायाञ्च
यदा
जातः
सर्व्वदुःखैकपात्रताम्
।नानाक्लेशमवाप्नोति
रोगशोकयमक्षयम्
॥
१२
॥
”इति
बुधस्य
॥
*
॥
“धनवान्
लम्पटः
श्यामः
स्थूलो
व्रणरुजान्वितः
।जीवस्य
शयने
जातो
मानवो
नात्र
संशयः
॥
१
॥
उपवेशे
गुरोर्जातो
बहुभाषी
च
रोगवान्
।पशुघाती
महाशिल्पी
श्लीपदी
रोगसंयुतः
॥
२
॥
नेत्रपाणौ
गुरोर्जातः
काशरोगी
धनी
भवेत्
।क्षतादिश्चरणे
नित्यं
जायते
नात्र
संशयः
॥
३
॥
गुरोः
प्रकाशे
धनवान्
लिङ्गगुह्ये
रुजान्वितः
।दक्षो
लम्पटपापी
च
श्यामवर्णो
रुजान्वितः
॥
४
॥
सर्पभीतो
गूढकर्म्मा
साहसी
गमनोन्मुखे
।परवित्तेन
धनवान्
पुमान्
भवति
वाक्पतौ
॥
५
॥
गुरोश्च
गमनेच्छायां
जातो
भवति
मानवः
।शूली
धनी
प्रवासी
च
सेवाकर्म्मणि
तत्परः
॥
६
॥
बक्ता
दाता
च
धनवान्
राजसेवान्वितो
नरः
।शूलरोगी
भवेन्नित्यं
सभायां
वाक्पतौ
स्थिते
॥
७
॥
धार्म्मिकस्तीर्थविन्मानी
धनी
चागमने
गुरोः
।परदारेषु
संलुब्धो
जायते
नात्र
संशयः
॥
८
॥
भोजने
बहुसौख्याढ्यो
मांसलुब्धो
महासुरः
।कामुकः
प्रियवाक्यश्च
जायते
नात्र
संशयः
॥
९
॥
नृत्यलिप्से
शठो
वाग्मी
धनवान्
सात्विकस्तथा
।महदैश्वर्य्यसंयुक्तो
जीवस्य
च
भवेन्नरः
॥
१०
॥
कौतुके
च
गुरोर्जातो
धनवान्
धार्म्मिकः
सदा
।नृत्योत्साही
महत्सङ्गो
भुनक्ति
सुखमद्-भुतम्
॥
११
॥
निद्रायाञ्चैव
यो
जातश्चक्षूरोगी
भवेच्च
सः
।कृपणो
बहुभाषी
च
दुःखितो
भ्रमतेमहीम्
॥
११
॥
”इति
गुरोः
॥
*
॥
“शुक्रस्य
शयने
जातो
लम्पटो
बहुभाषकः
।दन्तरोगी
महाक्रोधी
नीचो
भवति
नित्यशः
॥
१
॥
उपवेगे
तथा
जातो
बलवान्
दाम्भिकः
सदा
।नित्यप्रवासी
रोगी
च
जायते
नीचसंस्थिते
॥
२
॥
नेत्रपाणौ
भृगोर्दुःखी
रोगशोकसमन्वितः
।धनहीनो
महारोगी
मानवः
स्यान्न
संशयः
॥
३
॥
भृगोः
प्रकाशने
जातो
विद्याधनसमन्वितः
।दाता
च
धार्म्मिकश्चैव
कोर्त्तिमान्
जायते
नरः
॥
४
॥
शुक्रम्य
गमने
जातः
पादमूले
रुजान्वितः
।नित्योत्साही
महाशिल्पी
भवेत्तीर्थगतौरतः
॥
५
॥
गमनेच्छौ
यदा
जातो
भ्रातृनाशो
भवेद्ध्रुवम्
।माता
च
म्रियते
तस्य
शैशवे
व्याधिसंयुतः
॥
६
॥
सभायाञ्च
भृगोर्जातो
राजपात्रो
महाधनी
।कुलशीली
महादक्षः
केवलं
शूलरोगवान्
॥
७
॥
भृगोरागमने
जातो
दुःखितो
बहुलम्पटः
।दद्रुरोगी
पुत्त्रशोकी
जायते
च
नराधमः
॥
८
॥
शुक्रस्य
भोजने
जातो
बलवान्
दाम्भिकः
सदा
।महाधनी
भवेन्नित्यं
बाणिज्येन
विशेषतः
॥
९
॥
यो
जातो
नृत्यलिप्सायां
स
वाग्मी
जायते
ध्रुवम्
।पाण्डित्यं
कविता
चैव
वर्द्धते
च
दिने
दिने
॥
यदि
चैव
भवेन्नीचे
मूर्खो
भवति
निश्चितम्
।तुङ्गस्थाने
विशेषेण
राजपात्रो
महाधनी
॥
कामुको
बहुकान्तश्च
परयोषित्प्रियः
सदा
।श्यामवर्णस्तथा
मानी
याज्ञिको
बहुभा-षकः
॥
१०
॥
शुक्रस्य
कौतुके
जातो
धनवान्
सात्विकः
सदा
।महाहृष्टो
महावन्धुः
कौतुकी
च
भवेत्
सदा
॥
बहुपुत्त्रकलत्रश्च
नानासुखसमन्वितः
।नीचे
तद्विपरीतः
स्यात्
दुःखशोकसम-न्वितः
॥
११
॥
निद्रायाञ्च
भृगोर्जातो
भवेद्रोगी
स
निश्चितम्
।नित्यक्लेशी
महादुःखी
जायते
नात्र
संशयः
॥
जायायाञ्च
सुतस्थाने
यति
निद्रा
भृगोर्भवेत्
।तदा
सर्व्वविनाशः
स्याद्विष्णुना
परिकी-र्त्तितः
॥
१२
॥
”इति
शुक्रस्य
॥
*
॥
“शयने
च
शनेर्जातो
लम्पटो
बहुभाषकः
।गुह्यस्थाने
भवेद्रोगी
कोषवृद्धिश्च
जायते
॥
लग्नात्
सप्ताष्टमे
चैव
शयनस्थः
शनैश्चरः
।तदा
नित्यप्रवासी
स्याच्छत्रुक्षयी
भवेच्च
सः
॥
१
॥
उपवेशे
यदा
जातः
श्लीपदी
दद्रुसंयुतः
।धनहीनो
भवेत्तस्य
पीडा
भवति
नित्यशः
॥
२
॥
नेत्रपाणौ
यदा
जातो
मूर्खो
भवति
पण्डितः
।धनवान्
धार्म्मिकश्चैव
द्विभार्य्यो
बहुभाषकः
॥
३
॥
प्रकाशने
च
यो
जातो
राजपात्रो
भवेच्च
सः
।नानागुणेन
गुणवान्
धार्म्मिकः
पण्डितः
शुचिः
॥
”मतान्तरे
।जायास्थाने
च
लग्ने
च
प्रकाशने
यदा
शनिः
।तदा
सर्व्वविनाशः
स्याज्जातिध्वंसो
भवेद्ध्रुवम्
॥
४
॥
गमने
च
यदा
जातः
पादमूले
रुजान्वितः
।तीर्थे
च
गतिमान्नित्यं
पुत्त्रदारैर्विवर्ज्जितः
॥
५
॥
यो
जातो
गमनेच्छायां
श्लीपदी
रोगसंयुतः
।दन्ताघाती
महाक्रोधी
कृपणः
परनिन्दकः
॥
६
॥
सभायाञ्च
शनेर्जातः
पुत्त्रदारधनैर्युतः
।सर्व्वत्र
लभते
वित्तं
नानारत्नसमन्वितम्
॥
७
॥
आगमने
यदा
जातो
महाक्रोधी
रुजान्वितः
।सर्पादिभिश्च
संदष्टो
भ्रातृनाशी
भवेद्ध्रुवम्
॥
८
॥
भोजने
चैव
यो
जातो
मन्दाग्निश्च
महानपि
।अर्शोरोगी
तथा
शूली
चक्षूरोगी
भवेच्च
सः
॥
९
॥
यो
जातो
नृत्यलिप्सायां
नर्त्तको
बहुभाषकः
।जीवतो
दुःखितश्चैव
प्रवासी
परसेवकः
॥
१०
॥
कौतुके
च
शनेर्जातो
राजपुत्त्रो
महाशयः
।दाता
भोक्ता
महादक्षो
धार्म्मिकः
पण्डितःशुचिः
॥
११
॥
निद्रायाञ्च
शनेर्जातो
धनवान्
पण्डितः
शुचिः
।चक्षूरोगी
पित्तशूली
द्विभार्य्या
बहुपुत्त्रकः
॥
विशेषतश्च
धर्म्मस्थे
कर्म्मस्थे
च
कदाचन
।यदि
दैवाद्भवेन्निद्रा
नाशो
भवति
निश्चितम्
॥
कर्म्मनाशो
धर्म्मनाशः
क्षुधार्त्तो
दुःखितः
सदा
।नित्यप्रवासी
रोगी
च
कार्य्यनाशः
पदे
पदे
॥
स्वमित्रगेहे
षष्ठे
वा
केन्द्रे
वा
स्वगृहे
पुनः
।तदा
सर्व्वं
विचार्य्यञ्च
वैपरीत्येन
चिन्तनम्
॥
जायायाञ्च
सुतस्याने
यदि
निद्रा
भवेत्
पुनः
।तदा
सर्व्वं
शुभं
विद्याद्विष्णुना
परि-कीर्त्तितम्
॥
१२
॥
इति
शनेः
॥
*
॥
शयने
च
यदा
राहोर्जन्म
यस्य
भवेत्
पुनः
।तस्य
क्लेशो
महादुःखं
जायते
च
न
संशयः
॥
१
॥
उपवेशे
च
यो
जातः
श्लीपदी
रोगसंयुतः
।बहुहानिर्नरेन्द्रस्य
पीडा
भवति
नित्यशः
॥
२
॥
नेत्रपाणौ
यदा
जातश्चक्षूरोगी
भवेद्ध्रुवम्
।सर्पाघातो
महाभीतिर्द्बिभार्य्यो
बहुभाषकः
॥
३
॥
प्रकाशने
च
यो
जातो
धनवान्
धार्म्मिकः
पुनः
।नित्यप्रवासी
चोत्साही
सात्त्विको
धार्म्मिकःशुचिः
॥
४
॥
गमने
चैव
यो
जातो
नानारोगैर्धनक्षयः
।दन्ताघाती
महाक्रोधी
पिशुनः
परनिन्दकः
॥
५
॥
यो
जातो
गमनेच्छायां
बहुपुत्त्रो
महाधनः
।पण्डितो
गुणवान्
दाता
जायते
च
नरोत्तमः
॥
६
॥
सभायाञ्च
यदा
जातः
कृपणो
धनसंयुतः
।नानागुणेन
गुणवान्
धार्म्मिकः
पण्डितःशुचिः
॥
७
॥
आगमने
च
यो
जातो
लम्पटो
बहुभाषकः
।सुहृद्बन्धुविनाशः
स्यान्नानाक्लेशश्च
जायते
॥
८
॥
भोजने
च
महादुष्टो
मन्दाग्निश्च
रुजान्वितः
।कृपणः
कलहाढ्यश्च
दुःखितो
नित्यसेवकः
॥
९
॥
यो
जातो
नृत्यलिप्सायां
खञ्जो
भवति
नान्यथा
।पुत्त्रनाशो
भवेत्तस्य
जायानाशो
भवेद्ध्रुवम्
॥
१०
॥
कौतुके
च
यदा
जातो
गुणैः
सर्व्वैः
समन्वितः
।नानाधनेन्
धनवान्
राजसेवासु
तत्परः
॥
यदि
दैवाद्भवेत्तुङ्गी
स्वगृही
वा
कदाचन
।तदा
सर्व्वं
वैपरीत्यं
जायते
च
न
संशयः
॥
११
॥
यो
जातो
राहुनिद्रायां
दुःखितः
सर्व्वतस्तथा
।नानास्थाने
गतो
वापि
धनपुत्त्रविवर्ज्जितः
॥
जायायाञ्च
सुतस्थाने
यदि
निद्रां
विधुन्तुदः
।तदा
सर्व्वं
वैपरीत्यं
शतजायासमन्वितः
॥
१२
॥
नानाशास्त्रं
समालोक्य
क्रियते
ग्रन्थसंग्रहः
।बलाबलविचारेण
युक्त्या
सञ्चिन्तयेद्बुधः
॥
”इति
ग्रहाणां
शयनादिद्बादशभावविवेकःसमाप्तः
॥
इति
जातरत्नः
कोष्ठीप्रदीपश्च
॥
अथ
तन्वादिद्वादशभावाः
।ते
च
नराणां
जन्मलग्नावधिकद्बादशस्थानानि
।यथा,
--“सामर्थ्यं
तनु
कल्यते
समुदये
वित्तं
कुटुम्बं
ततोविक्रान्तिं
सहजं
तृतीयभवने
योधञ्च
सञ्चि-न्तयेत्
।बन्धुं
वाह्यसुखालयानपि
ततो
धीमन्त्रपुत्त्रांस्ततःषष्ठेऽथ
क्षतविद्विषौ
मदगृहे
कामं
स्त्रियं
वर्त्म
च
॥
रन्ध्रायुर्मृतयोऽष्टमे
गुरुतपो
भाग्यानि
चित्तन्ततोमानाज्ञास्पदकर्म्मणां
दशमभे
कुर्य्यात्ततश्चिन्त-नम्
।प्राप्त्यायावथ
चिन्तयेद्भवगृहे
ऋप्फे
तु
मन्त्रि-व्ययौसौम्यस्वामियुतीक्षणैरुपचयस्तेषां
क्षतिस्त्वन्यथा
॥
इति
द्वादशभावविवेकः
॥
अरातिव्रणयोः
षष्ठे
चाष्टमे
मृत्युरन्ध्रयोः
।अयस्य
द्वादशस्थाने
वैपरीत्येन
चिन्तनम्
॥
”अरात्यादिभावापवादः
॥
अथ
तन्वादिद्वादशभावस्थग्रहफलम्
।“लग्ने
सूर्य्येऽक्षिरोगी
शशिनि
बलयुतो
रूप-वान्
वित्तयुक्तोभौमे
व्यङ्गः
सुवाग्मी
शशधरतनये
सर्व्व-शास्त्रार्थवेत्ता
।जीवे
दाता
पवित्रः
सुकविरथ
गते
भार्गवेमण्डलेशःशौरौ
कण्डूतिगात्रस्तमसि
च
नियतं
वञ्चितोधर्म्महीनः
॥
१
॥
वित्तेऽर्के
चैव
रोगी
सततगदयुतो
रात्रिनाथेघनाढ्योभौमे
नित्यं
प्रवासी
कृषिसुतधनवान्
सोमपुत्त्रेप्रधानः
।जीवे
लक्ष्मीप्रमोदी
विलसति
भृगुजे
दर्पितःस्त्रीनिकेतःसौरौ
दीनोऽति
नित्यं
तमसि
च
नियतं
चौरि-कावित्तिजीवी
॥
२
॥
भ्रातर्य्यर्के
सधर्म्मः
स
भवति
नियतं
भ्रातृहारात्रिनाथेहिस्रो
भौमेऽनुजानां
सपदि
वधकरो
भूमिका-वृत्तिजीवी
।सौम्ये
सत्यस्य
हन्ता
भवति
सुरगुरौ
कामदेव-स्वरूपःशुक्रे
राज्याधिकारी
रविजदनुजयोर्भ्रातृहन्ताधनाढ्यः
॥
३
॥
अर्के
बन्धौ
सुदुःखी
स्वजनपरिवृतः
शीतगौजानुरोगीभौमे
कुग्रामवासी
भवति
शशिसुते
भ्रातृपुत्त्रा-न्बितोऽपि
।जीवे
रत्नोपभोगी
त्रिदशरिपुगुरौ
सर्व्वसोख्या-धिकारीसौरौ
गेहे
निवासी
भवति
शशिरिपौ
मन्द-कर्म्मा
कुचेलः
॥
४
॥
पुत्त्रस्थेऽर्के
नरोऽसौ
प्रथमसुतहतः
सिंहराशौसुपुत्त्रःस्रोमे
सर्व्वाधिकारी
भवति
धरणिजे
पुत्त्रशोका-कुलोऽसौ
।सौम्ये
सुस्थः
सुदेहः
प्रचुरधनयुतो
देवपूज्येसुपुत्त्रःकन्यायुक्तो
हि
शुक्रे
रविजदनुजयोः
पुत्त्रपौत्त्रै-र्विहीनः
॥
५
॥
षष्ठेऽर्के
शत्रुहन्ता
रिपुगणरहितः
क्षीणचन्द्रेगतायुःपूर्णे
शत्रुञ्च
हन्याद्भवति
धरणिजे
हीनदेहो-ऽतिदीनः
।सौम्ये
शास्त्रार्थयुक्तस्त्रिदशपतिगुरौ
राज्य-सौख्योपभोगीदैत्याचार्य्येऽतिरोगी
रविजदनुजयोः
पापभुङ्-नित्यदुःखी
॥
६
॥
पत्न्यामर्के
च
जायापतिरतिविमुखी
शीतरश्मौसुपुत्त्रःसुस्थो
भूयान्नरोऽसौ
भवति
धरणिजे
हीन-भार्य्यश्च
नूनम्
।सौम्ये
सुस्थः
सुदेहस्त्रिदशपतिगुरौ
शास्त्रवेत्ताशतायुः
।शुक्रे
पुत्त्रप्रमोदी
रविजदनुजयोर्हीनभार्य्यश्चनूनम्
॥
७
॥
मृत्यौ
चार्के
समृत्युर्भवति
च
नियतं
शीतरश्मौगतायु-र्भूमेः
पुत्त्रे
सुरोगी
शशधरतनये
शूलरोगीविकर्म्मा
।जीवे
तीर्थे
च
मृत्युर्भवति
भृगुसुते
धार्म्मिक-स्तीर्थगोऽसौसौरौ
शूली
गतायुर्भवति
विधुरिपौ
वेदमुक्तोगतायुः
॥
८
॥
धर्म्मे
चार्के
नरोऽसौ
विविधधनयुतः
शीतगौपुण्यकर्म्मालक्ष्मीवान्
पुण्यचेता
भवति
धरणिजे
देव-वित्तापहारी
।सौम्पे
धर्म्म्यः
मुशीलस्त्रिदशपतिगुरौ
राज-तुल्यः
सुकर्म्माशुक्रे
तीर्थानुरागी
रविजदनुजयोः
पापशीलःसुदुःखी
॥
९
॥
कर्म्मण्यर्के
प्रतापी
प्रचुरधनयुतः
श्लीपदीक्रोधदृष्टिःसोमे
श्लेष्मान्वितोऽसौ
विविधधनयुतो
भूमिजेबन्धुहीनः
।नित्योत्साही
च
सौम्ये
प्रचुरधनयुतो
देव-पूज्यऽभिमानीदिव्यस्त्रीशोऽपि
शुक्रे
नृपतिसमधनः
सौरिदैत्येसुखी
च
॥
१०
॥
आये
चार्के
नरोऽसौ
पितृधनसहितः
शीतगौचारुशीलोभौमे
नित्यं
स
रोगी
शशधरतनये
सर्व्वदाक्रोधयुक्तः
।जीवे
श्रीमान्
प्रदाता
करितुरगपतिर्भार्गवेशास्त्रविज्ञःछत्री
रत्नादियुक्तो
रविजदनुजयोः
क्रूरकर्म्माकुचेलः
॥
११
॥
अर्के
संस्थे
व्ययेऽसौ
पुरधनरहितः
सर्व्वरोगीसुदुःखीसोमे
खेदान्वितोऽसौ
भवति
धरणिजे
द्यूतरक्तोविबुद्धिः
।सौम्ये
धर्म्मार्थकारी
दिनकररहिते
देवपूज्ये-ऽभिमानीशुक्रे
शास्त्रानुरागी
रविजदनुजयोः
क्रूरकर्म्माकुचेलः
॥
१२
॥
इति
ज्योतिस्तत्त्वम्
॥
*
॥
स्त्रीणां
यौवनकाले
स्वभावजाष्टाविंशत्यलङ्का-रान्तर्गताङ्गजप्रथमालङ्कारः
।
यथा,
--“यौवने
सत्त्वजास्तासामष्टाविंशतिसंख्यकाः
।अलङ्कारास्तत्र
भावहावहेलास्त्रयोऽङ्गजाः
॥
”तत्र
भावः
।“निर्व्विकारात्मके
चित्ते
भावः
प्रथमविक्रिया
॥
”जन्मतः
प्रभृति
निर्विकारे
मनसि
उद्बुद्धमात्रोविकारो
भावः
।
यथा,
--“स
एव
सुरभिः
कालः
स
एव
मलयानिलः
।सैवेयमवला
किन्तु
मनोऽन्यदिव
दृश्यते
॥
”इति
साहित्यदर्पणे
तृतीयपरिच्छेदः
॥
*
॥
भावस्य
लक्षणान्तरं
यथा,
--“शरीरेन्द्रियवर्गस्य
विकाराणां
विधायकाः
।भावा
विभावजनिताश्चित्तवृत्तय
ईरिताः
॥
पुराणे
नाट्यशास्त्रे
च
द्वयोस्तु
रतिभावयोः
।समानार्थतया
चात्र
द्बयमैक्येन
लक्ष्यते
॥
”
*
॥
पूर्व्वोक्तमानसविकाररूपभावस्य
विवरणं
यथा,
रजःसत्त्वतमोमयश्चित्तविकारो
भावः
।
चित्त-वृत्तिविशेषो
भाव
इत्यन्ये
।
अतएव
मनो-विकारो
रत्यादिर्भाव
उक्तः
।
भावयति
जनयतिरसान्
भावः
अन्
।
तथा
च
भरतः
।“नानाभिनयसम्बन्धान्
भावयन्ति
रसानिमान्
।यस्मात्तस्मादमी
भावा
विज्ञेया
नाटकोक्तिषु
॥
”भावाश्च
त्रिविधाः
स्थायिनो
व्यभिचारिणःसात्त्विकाश्च
।
तत्र
स्थायिनो
यथा,
--“रतिर्हासश्च
शोकश्च
क्रोधोत्साहौ
भयन्तथा
।जुगुप्सा
विस्मयश्चेति
स्थायिभावाः
प्रकीर्त्तिताः
॥
व्यभिचारिणी
यथा,
--“निर्व्वेदग्लानिशङ्काख्यास्तथासूयामदम्रमाः
।आलस्यञ्चैव
दैन्यञ्च
चिन्ता
मोहो
धृतिः
स्मृतिः
॥
व्रीडा
चपलता
हर्ष
आवेगो
जडता
तथा
।गर्व्वो
विषाद
औत्सुक्यं
निद्रापस्मार
एव
च
॥
स्वप्नो
विबोधोऽमर्षश्चाप्यवहित्थमथोग्रता
।मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा
मरणमेव
च
॥
त्रासश्चैव
वितर्कश्च
विज्ञेया
व्यभिचारिणः
।त्रयस्त्रिंशदमी
भावाः
प्रयान्ति
रससंस्थितम्
॥
”सात्त्विका
यथा,
--“स्वेदः
स्तम्भोऽथ
रोमाञ्चः
स्वरभङ्गोऽथ
वेपथुः
।वैवर्ण्यमश्रु
प्रलय
इत्यष्टौ
सात्त्विका
मता
इति
॥
रत्यादयः
स्थायिनोऽष्टौ
निर्व्वेदाद्या
व्यभि-चारिणस्त्रयस्त्रिंशत्
स्वेदादयः
सात्त्विका
अष्टौचेति
ऊनपञ्चाशद्भावाः
पञ्चाशद्भावा
इत्यन्ये
।इत्यमरटीकायां
भरतः
॥
(
प्रधानव्यभिचारिप्रभृतयो
भावशब्देनोच्यन्ते
।यदुक्तं
साहित्यदर्पणे
तृतीयपरिच्छेदे
।“सञ्चारिणः
प्रधानानि
देवादिविषया
रतिः
।उद्बुद्धमात्रः
स्यायी
च
भाव
इत्यभिधीयते
॥
”
)भगवद्भावो
यथा,
--“शुद्धसत्त्वविशेषात्मा
प्रेमसूर्य्यांशुसाम्यभाक्
।रुचिभिश्चित्तमासृण्यकृदसौ
भाव
उच्यते
॥
”इति
भक्तिरसामृतसिन्धुः
॥
*
॥
1
{@“अस
भुवि”@}
2
‘असतेऽसति
गत्यादौ’
भुव्यस्ति,
क्षेपणेऽस्यति’
3
इति
देवः।
4
भावकः-विका,
भावकः-विका,
5
बुभूषकः-षिका,
6
बिभावयिषकः-षिका,
7
बोभूयकः-यिका
भविता,
भावयिता,
बुभूषिता,
बिभावयिषिता-बोभूयिता-त्री
8
सन्-सती,
भावयन्,
बुभूषन्,
बिभावयिषन्-न्ती
भविष्यन्,
भावयिष्यन्,
बुभूषिष्यन्,
बिभावयिषिष्यन्-न्ती-ती
9
व्यतिषाणः,
भावयमानः,
भावयिष्यमाणः,
बोभूयमानः,
बोभूयिष्यमाणः
भूः-भुवौ-भुवः
--
--
--
10
भूतः-तम्-तवान्,
भावितः,
बुभूषितः,
बिभावयिषितः-बोभूयितः-तवान्
भवः,
भावः,
बुभूषुः,
बिभावयिषुः,
बोभूयः
भवितव्यम्,
भावयितव्यम्,
बुभूषितव्यम्,
बिभावयिषितव्यम्,
बोभूयितव्यम्
भवनीयम्,
11
प्रभबनीयम्,
प्र
12
भावनीयम्,
बुभूषणीयम्,
बिभावयिषणीयम्,
बोभूयनीयम्
13
भव्यम्,
अवश्य
14
भाव्यम्,
भाव्यम्,
बुभूष्यम्,
बिभावयिष्यम्,
बोभूय्यम्
ईषद्भवम्,
दुर्भवम्,
सुभवम्
--
--
भूयमानः,
भाव्यमानः,
बुभूष्यमाणः,
बिभावयिष्यमाणः,
बोभूय्यमानः
15
16
भवः
भावः
17
भावः,
बुभूषः
बिभावयिषः,
बोभूयः
भवितुम्,
भावयितुम्,
बुभूषितुम्,
बिभावयिषितुम्,
बोभूयितुम्
भूतिः,
भावना,
बुभूषा,
बिभावयिषा,
बोभूया
भवनम्,
भावनम्,
बुभूषणम्,
बिभावयिषणम्,
बोभूयनम्
भूत्वा,
भावयित्वा,
बुभूषित्वा,
बिभावयिषित्वा,
बोभूयित्वा
अनुभूय,
अनुभाव्य,
अनुबुभूष्य,
अनुभावयिष्य,
अनुबोभूय्य
भावम्
२,
भूत्वा
२,
भावम्
२,
भावयित्वा
२,
बुभूषम्
२,
बुभूषित्वा
२,
बिभावयिषम्
२
बिभावयिषित्वा
२
बोभूयम्
२
बोभूयित्वा
२।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
५२
)
02
→
(
२-अदादिः-१०६५-अक।
सेट्।
पर।
)
03
→
(
१८४
)
04
→
[
[
१।
‘अस्तेर्भूः’
(
२-४-५२
)
इति
आर्ध-
धातुकविषये
‘भू’
आदेशः।
]
]
05
→
[
[
१।
आ।
‘सनि
ग्रहगुहोश्च’
(
७-२-१२
)
इति
इण्णिषेधः।
‘इको
झल्’
(
१-२-९
)
इति
सनः
कित्त्वम्।
]
]
06
→
[
[
२।
‘ओः
पुयण्ज्यपरे’
(
७-४-८०
)
इति
अभ्यासोकारस्येत्त्वम्।
]
]
07
→
[
[
२।
आ
आर्घधातुकविवक्षायां
भूभावः।
अतश्च
हलादित्वात्
यङ्प्रत्यय
उत्प-
द्यते--यथा
अजधातौ।
‘गुणो
यङ्लुकोः’
(
७-४-८२
)
इत्यभ्यासे
गुणः।
]
]
08
→
[
[
३।
‘श्नसोरल्लोपः’
(
६-४-१११
)
इति
धात्वकारस्य
लोपः।
शतुः
सार्वधा-
तुकत्वात्
भूभावो
न।
]
]
09
→
[
[
३।
आ
‘कर्तरि
कर्मव्यतीहारे’
(
१-३-१४
)
इति
शानच्’।
‘श्नसोरल्लोपः’
(
६-४-१११
)
इति
धात्वकारलोपः।
‘उपसर्गप्रादुर्भ्यामस्तिर्यच्परः’
(
८-३-८७
)
इति
षत्वम्।
]
]
10
→
[
[
४।
‘श्र्युकः
किति’
(
७-२-११
)
इतीण्-
णिषेधः।
]
]
11
→
[
[
५।
‘न
भाभू--’
(
८-४-३४
)
इति
णत्वं
न।
]
]
12
→
[
[
६।
‘ण्यन्तभादीनां--’
(
वा
८-४-३४
)
इति
णत्वं
न।
]
]
13
→
[
[
६।
आ
‘अचो
यत्’
(
३-१-९७
)
इति
यत्।
]
]
14
→
[
[
७।
‘ओरावश्यके’
(
३-१-१२५
)
इति
ण्यत्।
]
]
15
→
[
पृष्ठम्००५१+
३०
]
16
→
[
[
१।
‘ॠदोरप्’
(
३-३-५७
)
इत्यप्
भावे।
]
]
17
→
[
[
२।
‘एरच्’
(
३-३-५६
)
इत्यच्।
]
]
1
{@“भुवोऽवकल्कने”@}
2
“अवकल्कनम्
=
मिश्रीकरणम्।
भावयति
दध्नौदनम्।
अनित्यण्यन्तत्वार्था
पञ्चमी।
‘विकल्कने’
इति
नन्दी।
‘भावयेद्
ब्राह्मणं
तपः।’
--”
इति
क्षीरस्वामी।
“अवकल्कनं
=
चिन्तनम्।
इति
काश्यपः।
क्वचित्
स्वामिग्रन्थेऽनुकल्कनम्-इति
पठित्वा,
‘अनुकल्कनम्
=
मिश्रीकरणम्।’
इति
द्वश्यते।
…विकल्कनम्
=
विपाचनम्
3
उदाहृतम्।
तस्यान्न-
विशेष्यकत्वेन
विपक्वीकरणार्थे
वृत्तिरस्य
धातोः
इति
काशिकासम्मतमिति
ज्ञेयम्।
]
]
विपक्वी-
करणम्।
)
तथा
च
प्रयुज्यते--
‘तपो
भावितमात्मानम्--’
इति।
‘--
अवकल्पने’
इत्यपरे।
तथा
च
धनपालः…”
इति
मा।
धा।
वृत्तिः।
‘मूलशुद्धिस्त्वत्र
कीदृशी?
इति
न
विद्मः।’
इति
पुरुषकारः।
‘सत्तायां
भवति,
प्राप्तौ
णिचि
भावयते
तङि।
भवते
शपि,
तत्रैव
भावयत्यवकल्कने।।’
4
इति
देवः।
भावकः-विका,
5
बिभावयिषकः-षिका,
भावयिता-त्री,
बिभावयिषिता-त्री
6
भावयन्-न्ती,
बिभावयिषन्-न्ती
भावयिष्यन्-न्ती-ती,
बिभावयिषिष्यन्-न्ती-ती
7
भावयमानः,
बिभावयिषमाणः
भावयिष्यमाणः,
बिभावयिषिष्यमाणः,
बिभावयिट्-यिषौ-यिषः
8
भावितम्-तः,
बिभावयिषितः-तवान्
भावः,
9
भावुकः,
10
भावनः,
बिभावयिषुः
भावयितव्यम्,
बिभावयिषितव्यम्
भावनीयम्,
बिभावयिषणीयम्
भाव्यम्,
बिभावयिष्यम्
ईषद्भावः-
दुर्भावः-सुभावः
ईषद्बिभावयिषः-दुर्बिभावयिषः-सुबिभावयिषः
भाव्यमानः,
बिभावयिष्यमाणः
भावः,
बिभावयिषः
भावयितुम्,
बिभावयिषितुम्
भावना,
बिभावयिषा
भावनम्,
बिभावयिषणम्
भावयित्वा,
बिभावयिषित्वा
प्रभाव्य,
प्रबिभावयिष्य
भावम्
२,
भावयित्वा
२,
बिभावयिषम्
२
बिभावयिषित्वा
२।
इति
रूपाण्यस्य
भवन्ति।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
११६४
)
02
→
(
१०-चुरादिः-१७४८।
सक।
सेट्।
उभ।
)
03
→
(
=
[
[
३।
‘प्रभावुकमन्नं
भवति।’
इति
काशिकायाम्
(
३-२-१५४
)
04
→
(
श्लो।
३
)
05
→
[
[
४।
ण्यन्तात्
सनि,
‘ओः
पुयण्ज्यपरे’
(
७-४-८०
)
इत्यभ्यासे
इकारः।
एवमुत्तरत्रापि
ज्ञेयम्।
]
]
06
→
[
[
५।
‘भू
अवकल्कने’
इति
पठितव्ये
सति,
‘भुवोऽवकल्कने’
इति
पाठः
‘अनित्य-
ण्यन्तत्वार्थं
पञ्चमी।’
इति
ज्ञापयतीत्याहुः।
तेन
णिजभावपक्षे,
धातोश्चिन्तनार्थकत्वे-
अकर्मकत्वेन,
चिन्तनस्य
च
चित्तवत्कर्तृकत्वेन
‘अणावकर्मकात्
चित्तवत्कर्तृकात्’
(
१-३-८७
)
इति
ण्यन्तात्
परस्मैपदमेव।
मिश्रीकरणाद्यर्थान्तरे
तु
यथासम्भवमात्म-
नेपदमपि
धातोरस्य
भवतीत्यपि
बोध्यम्।
]
]
07
→
[
पृष्ठम्०९६१+
२८
]
08
→
[
[
आ।
‘रोषान्ध्यभावितमसृग्भिरकल्पयत्
तं
कृष्णोऽपि
नाकिजनराकितलाग्यवीर्यः।।’
धा।
का।
३।
४१।
]
]
09
→
[
[
१।
तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिष्वर्थेषु
‘लषपतपदस्थाभूवृष--’
(
३-२-१५४
)
इत्यनेन
उकञ्प्रत्ययः।
‘णेरनिटि’
(
६-४-५१
)
इति
णिलोपः।
‘न
वाचमवमन्यन्ते
नर्तकीमिव
भावुकाः।।’
(
या।
अ।
१-७
)
इत्यत्र,
“भावुकाः
=
भावनाकृतो
भगवद्भक्ताः।
‘भुवोऽवकल्कने’
इति
भवतेर्णिजन्तात्
‘लषपत--’
(
३-२-१५४
)
इत्यादिना
उकञ्प्रत्ययः।
‘अवकल्कनम्
=
चिन्तनम्।’
इति
व्याख्यातम्।”
इति
अप्पय्यदी-
क्षितोक्तेः
धातोरस्यैवोकञ्विधायके
सूत्रे
ग्रहणमित्यपि
ज्ञायते।
]
]
10
→
[
[
२।
ण्यन्तादस्मात्
नन्द्यादेराकृतिगणत्वात्
कर्तरि
ल्युः।
भावनः
=
चिन्तकः।
(
अत्र
भावितम्
इति
मिश्रीकरणार्थे
धातोर्वृत्तिरिति
ज्ञेयम्
)
]
]
1
{@“भू
सत्तायाम्”@}
2
‘सत्तायां
भवति,
प्राप्तौ
णिचि
भावयते
तङि।
भवते
शपि
तत्रैव,
भावयत्यवकल्कने।।’
3
इति
देवः।
भावकः-भाविका,
भावकः-विका,
4
बुभूषकः-षिका,
बोभूयकः-यिका
भविता-त्री,
भावयिता-त्री,
बुभूषिता-त्री,
बोभूयिता-त्री
परिभवन्-न्ती,
5
सुखमनुभवन्
वर्धस्व,
शुश्रूषुर्भवन्
विद्यामधिकरोति,
6
शयनमनुभवन्
भुङ्क्ते,
मा
7
भवन्,
भावयन्-न्ती,
बुभूषन्-न्ती
--
8
व्यतिभवमानः,
भावयमानः,
9
व्यतिबुभूषमाणः,
बोभूयमानः
व्यतिभविष्यमाणः,
भावयिष्यमाणः,
व्यतिबुभूषिष्यमाणः,
बोभूयिष्यमाणः
10
गान्दिनीभूः-
11
गान्दिनीभुवौ-गान्दिनीभुवः
--
--
12
भूतम्,
भूतवान्,
भावितः,
बुभूषितः,
बोभूयितः-तवान्
13
भवः,
भावः,
14
भव्यः
15,
16
अभिभावी,
17
परिभावी
18
परिभवी,
19
अभावी,
20
21
भावी,
22
अभिभावकः-अभिभविता,
23
भविता,
24
आढ्यम्भविष्णुः
25
-
सुभगम्भविष्णुः-स्थूलम्भविष्णुः-पलितम्भविष्णुः-नग्नम्भविष्णुः-अन्धम्भविष्णुः-
प्रियम्भविष्णुः,
आढ्यम्भावुकः-
26
सुभगम्भावुकः-स्थूलम्भावुकः-पलितम्भावुकः-
नग्नम्भावुकः-अन्धम्भावुकः-प्रियम्भावुकः,
27
मषीभावुकः,
28
भविष्णुः,
29
भूष्णुः,
30
भावुकः,
31
परिभवी,
32
33
विभूः,
34
स्वयम्भूः-अग्निभूः-कच्छभूः-मित्रभूः-
पवनभूः,
35
विभुः-प्रभुः-संभुः,
36तद्रु--आदिभ्य
उपसंख्यानम्--’
37
इति
डुप्रत्ययः।
शं
भावयतीति
शम्भुः।
अन्तर्भावितण्यर्थोऽत्र
भवतिरिति
ज्ञेयम्।
]
]
शम्भुः,
38
भवकः,
39
धेनुम्भव्या,
40
बभूवान्,
41
भवभूतिः-भूतः,
भावः,
42
भावनः,
43
बुभूषुः-
44
बिभावयिषुः,
बोभुवः
भवितव्यम्,
भावयितव्यम्,
बुभूषितव्यम्,
बोभूयितव्यम्
45
प्रभवनीयम्,
46
प्रभावनीयम्,
बुभूषणीयम्,
बोभूयनीयम्
47
भव्यम्,
48
अवश्यभाव्यम्,
49
ब्रह्मभूयं
50
मित्रभूयं
वा
गतः,
भाव्यः,
भाव्यम्,
बुभूष्यम्,
बोभूय्यम्
ईषद्भवः-दुर्भवः-सुभवः,
51
ईषदाढ्यम्भवं-दुराढ्यंभवं-स्वाढ्यम्भवम्,
52
सुरा-
जम्भवः,
वा
भवता
--
--
--
भूयमानः-अनुभूयमानम्,
भाव्यमानः,
बुभूष्यमाणः,
बोभूय्यमानः
53
भवः,
54
भावः,
प्रभवः,
55
परिभावः
56
-परीभावः-परिभवः,
भावः,
बुभूषः-बोभूयः
57
भवितुम्,
भावयितुम्,
बुभूषितुम्,
बोभूयितुम्
58
भूतिः,
59
भूः,
वर्षाभूः,
दृन्भूः-करभूः-कारभूः-पुनर्भूः,
भावना,
बभूषा-बिभावयिषा,
बोभूया
भवनम्,
60
भुवनम्,
आशितभवनम्,
आशितभवनः,
61
आशितम्भवः
62
63,
भावनम्,
बुभूषणम्,
बोभूयनम्
भूत्वा,
64
अग्रे
भूत्वा-प्रथमं
भूत्वा-पूर्वं
भूत्वा,
65
मुखतो
भूत्वा-मुखतोभूय
वा
तिष्ठति।
66
नाना
भूत्वा-नानाभूय
वा
गतः।
विना
भूत्वा-विनाभूय
वा
गतः।
द्विधा
भूत्वा-द्वैधंभूय-वा
गतः।
67
तूष्णींभूत्वा,
तूष्णींभूय
68
वा
गतः।
69
70
अन्वग्
भूत्वा-अन्वग्भूय
वा
गतः।
अनुभूय,
अनुभाव्य,
अनुबुभूष्य,
अनुबोभूय्य
अग्रेभावम्-प्रथमंभावम्-पूर्वम्भावम्,
मुखतोभावम्
वा
गतः।
नानाभावं-विना-
भावम्
वा
गतः।
द्वैधंभावं-द्विधाभावं
वा
गतः।
तूष्णीं
भावम्
अन्वग्भावं
वा
गतः।
भावम्
२
भूत्वा
२
भावम्
२
भावयित्वा
बुभूषम्
२
बुभूषित्वा
२
बोभूयम्
२
बोभूयित्वा
२
71
भूमिः,
72
भूरिः,
73
अद्भुतम्,
74
भावित्रम्।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
११६५
)
02
→
(
१-भ्वादिः-१।
अक।
सेट्।
पर।
)
03
→
(
श्लो।
३
)
04
→
[
[
३।
‘सनि
ग्रहगुहोश्च’
(
७-२-१२
)
इतीण्निषेधः।
अभ्यासे
ह्रस्वः।
एवं
सन्नन्ते
सर्वत्र
प्रक्रिया
ज्ञेया।
]
]
05
→
[
[
४।
सुखमनुभवन्,
शुश्रूषुर्भवन्
इत्यत्र
क्रमेण
लक्षणार्थे
हेत्वर्थे
च,
‘लक्षणहेत्वोः
क्रियायाः’
(
३-२-१२६
)
इति
शता।
]
]
06
→
[
पृष्ठम्०९६२+
२८
]
07
→
[
[
१।
‘माङ्याक्रोशे’
(
वा
३-२-१२४
)
इति
शता।
यद्यपि
लुङोऽपि
माङ्येव
विधानम्
\n\n
तथापि
वार्तिककारवचनप्रामाण्यात्
लटः
शत्राऽत्र
लुङः
समावेश
इति
ज्ञेयम्।
]
]
08
→
[
[
२।
‘कर्तरि
कर्मव्यतीहारे,
(
१-३-१४
)
इति
कर्मव्यतिहारे
शानच्।
]
]
09
→
[
[
३।
‘पूर्ववत्सनः’
(
१-३-६२
)
इति
सन्नन्तात्
कर्मव्यतीहारे
गम्ये
शानच्।
]
]
10
→
[
[
४।
गान्दिन्याः
भवति
=
उत्पद्यते
इति
गान्दिनीभूः।
‘क्विप्
च’
(
३-२-७६
)
इति
कर्तरि
क्विप्।
]
]
11
→
[
[
आ।
‘स
गान्दिनीभूरथ
गोकुलैधितं
स्पर्धालुधीगाधितकार्यबाधिनम्।’
धा।
का।
१-२।
]
]
12
→
[
[
५।
‘श्र्युकः
क्किति’
(
७-२-११
)
इतीण्निषेधोऽत्र।
एवमेव
क्त्वा-क्तिनोरपि
इण्निषेधो
ज्ञेयः।
]
]
13
→
[
[
६।
‘अज्विधिः
सर्वधातुभ्यः--’
(
का।
३-१-१३४
)
इति
वचनादस्माद्धातोः
पचाद्यचि,
गुणावादेशयो
रूपमेवम्।
स्त्रियाम्
‘इन्द्रवरुणभव-’
(
४-१-४९
)
इत्यादिना
ङीषानुगौ।
‘भवतेश्चेति
वक्तव्यम्’
(
का।
३-१-१४३
)
इति
वाक्यं
काशिकायां
कर्तरि
विकल्पेन
णप्रत्ययविधानप्रकरणे
दृश्यते।
तेन
पक्षे
कर्तरि
भावः
इत्यपि
ज्ञेयम्।
परं
तु
वाक्यमिदं
भाष्ये
न
दृश्यते।
]
]
14
→
[
[
७।
‘भव्यगेयप्रवचनीय--’
(
३-४-६८
)
इत्यादिना
कर्तरि
यत्प्रत्ययान्तो
निपातितः।
भवत्यसौ,
भव्यमनेनेति
वा
भव्यः।
]
]
15
→
(
देवदत्तः
)
16
→
[
[
८।
‘अभिभावी
भूते’
(
ग।
सू।
३-१-१३४
)
इति
वचनात्
भूतार्थे
ग्रह्यादित्वाण्णिनि-
प्रत्ययः।
]
]
17
→
[
[
९।
ग्रह्यादिष्वेव
(
३-१-१३४
)
‘परिभवी-परिभावी’
इति
निपातनात्
णिनिप्रत्यये,
तस्य
पाक्षिके
वृद्ध्यभावे
च
रूपे
एते
सिद्ध्यतः।
]
]
18
→
[
[
B।
‘परिभावीणि
ताराणां
पश्य
मन्थीनि
चेतसाम्।’
भ।
का।
६-७५।
अत्र
नपुंसकलिङ्गे
नुमि,
‘प्रातिपदिकान्तनुम्--’
(
८-४-११
)
इति
णत्वम्।
]
]
19
→
[
[
१०।
‘अचामचित्तकर्तृकाणाम्’
(
ग।
सू।
३-१-१३४
)
इत्यत्र
पूर्वस्मात्
गणसूत्रात्
‘--
प्रतिषिद्धानाम्’
(
ग।
सू।
३-१-१३४
)
इत्यनुवर्तते।
तेनात्र
णिनिप्रत्यये
रूपमेवम्।
प्रकृतगणसूत्रस्यायमर्थः--अचेतनकर्तृकाणाम्
अजन्तानां
धातूनां
नञ्युक्तानां
(
नञुपपदकानाम्
)
णिनिर्भवति--इति।
तेनात्र
ग्रह्यादित्वात्
णिनिः।
]
]
20
→
[
पृष्ठम्०९६३+
२८
]
21
→
[
[
१।
‘भविष्यति
गम्यादयः’
(
३-३-३
)
इत्यत्र
गणे
भावी
इति
पाठात्
भविष्यत्यर्थे
णिनिप्रत्ययः।
]
]
22
→
[
[
२।
वाऽसरूपन्यायेन
‘ण्वुल्तृचौ’
(
३-१-१३३
)
इति
यथाक्रमं
ण्वुलि,
तृचि
च
रूप-
मेवमिति
ज्ञेयम्।
]
]
23
→
[
[
३।
तच्छीलादिषु
कर्तृषु
‘तृन्’
(
३-२-१३५
)
इति
तृन्प्रत्यये
रूपमेवम्।
]
]
24
→
[
[
४।
आढ्यसुभगस्थूलपलितनग्नान्धप्रियपदेषूपपदेषु
सत्सु
च्वर्थेषु
गम्येषु
अच्व्यन्तेषु
‘कर्तरि
भुवः
खिष्णुच्खुकञौ’
(
३-२-५७
)
इत्यनेन
खिष्णुच्
खुकञ्
च
प्रत्ययः
क्रमेणात्रेति
ज्ञेयम्।
प्रत्यययोः
खित्त्वात्,
‘अरुर्द्विषदजन्तस्य
मुम्’
(
६-३-६७
)
इति
मुमागमः।
]
]
25
→
[
[
आ।
‘आढ्यम्भविष्णुर्यशसा
कुमारः
प्रियम्भविष्णुर्न
स
यस्य
नासीत्।।’
भ।
का।
३।
१।
]
]
26
→
[
[
B।
‘हृदयङ्गममूर्तिस्त्वं
सुभगम्भावुकं
वनम्।’
भ।
का।
५।
६७।
]
]
27
→
[
[
C।
‘दलोदरे
काञ्चनकैतकस्य
क्षणन्मषीभावुकवर्णरेखम्।’
नैषधे।
६।
६३।
]
]
28
→
[
[
५।
‘भुवश्च’
(
३-२-१३८
)
इतीष्णुच्प्रत्ययस्तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिष्वर्थेषु
भवति।
अत्र
पूर्वंसूत्रात्
‘--छन्दसि’
(
३-२-१३७
)
इत्यनुवृत्तेः
छन्दस्येवायं
प्रत्यय
इति
ज्ञेयम्।
चान्द्रास्तु
भाषायामप्यस्य
प्रयोगमिच्छन्ति।
]
]
29
→
[
[
६।
‘ग्लाजिस्थश्च
ग्स्नुः’
(
३-२-१३९
)
इति
सूत्रे
चकारेण
तत्पूर्वसूत्रगतभूधातोरप्यनु-
षङ्गात्
अत्र
ग्स्नुप्रत्ययः।
प्रत्ययस्य
गित्त्वात्
‘क्ङिति
च’
(
१-१-५
)
इत्यत्र
गकारस्यापि
प्रश्लेषात्
गुणो
नेति
ज्ञेयम्।
एवं
‘श्र्युकः
क्किति’
(
७-२-११
)
इत्यत्रापि
गकारप्रश्लेषणात्
इण्निषेधोऽत्रेत्यपि
ज्ञेयम्।
]
]
30
→
[
[
७।
‘लषपतपदस्थाभू-’
(
३-२-१५४
)
इत्यनेन
ताच्छीलिके
उकञ्प्रत्यये
रूपमेवम्।
ताच्छीलिकेषु
वाऽसरूपविधिर्नास्तीति
भाष्यादिषु
स्पष्टम्।
तेन
उत्सर्गेण
समावेश
एवेतरेषां
प्रत्ययानामिति
ज्ञेयम्।
]
]
31
→
[
[
८।
‘जिदृक्षिविश्रीण्वमाव्यथाभ्यमपरिभूप्रसूभ्यश्च’
(
३-२-१५७
)
इत्यनेन
ताच्छीलिके
इनिप्रत्यये
रूपमेवम्।
अत्र
सूत्रे
परिभू
इत्युक्तेः
अन्योपसर्गे
उपपदे
प्रत्ययोऽयं
न
भवतीति
ज्ञेयम्।
]
]
32
→
[
पृष्ठम्०९६४+
२८
]
33
→
[
[
१।
‘भुवः
संज्ञाऽन्तरयोः’
(
३-२-१७९
)
इति
क्विप्प्रत्ययः।
विभूः
इति
कस्यचित्
संज्ञा।
अत्र
सूत्रे
अन्तरशब्देन
धनिकाधमर्णयोरन्तरालवर्ती
उच्यते।
प्रतिभूः
=
क्रयविक्रयादिषु
ऋणादानप्रत्यर्पणादिषु
च
मध्यवर्ती
साक्षी।
]
]
34
→
[
[
२।
उपसर्गे,
पदान्तरे
च
उपपदे
धातुसामान्यविहितः
क्विप्प्रत्ययोऽत्रेति
यथासम्भवमूह्यम्।
]
]
35
→
[
[
३।
‘बिप्रसंभ्यो
ड्वसंज्ञायाम्’
(
३-२-१८०
)
इति
भूधातोरस्य
वि-प्र-सं-पूर्वकस्य
डुप्रत्ययः।
प्रत्ययस्य
डित्त्वात्
टेर्लोपः।
]
]
36
→
[
[
४।
‘डुप्रकरणे--मि[
त्र
]
37
→
(
वा।
३-२-१८०
)
38
→
[
[
५।
भवतात्
इति
भवकः।
आशिषि
गम्यमानायाम्,
‘आशिषि
च’
(
३-१-१५०
)
इति
वुन्।
]
]
39
→
[
[
६।
‘धेनोर्भव्यायां
मुम्--’
(
वा।
६-३-७०
)
इति
मुमागमः।
धेनुर्भविष्यतीत्यर्थः।
बाहुलकादत्र
भविष्यत्यर्थे
भुवो
यत्प्रत्ययः
इति
ज्ञेयम्।
]
]
40
→
[
[
७।
लिटः
क्वसौ
रूपमेवम्।
‘वस्वेकाजाद्घसाम्’
(
७-२-६७
)
इति
सूत्रोपात्तनिदानस्यात्र
लक्ष्येऽभावादिडागमो
न।
माधवधातुवृत्तौ
तु
क्वसोर्भाषायां
प्रयोगाभावः
साग्रहं
साधितः।
‘विभाषा
पूर्वाह्णापराह्णाभ्याम्’
(
४-३-२४
)
इत्यत्र
भाष्ये,
‘पपुष
आगतं
पपिवद्रूप्यम्--’
इति
प्रयुक्तत्वात्
भाषायामपि
क्वसुप्रयोगो
नाप्रामाणिक
इति
ज्ञेयम्।
]
]
41
→
[
[
८।
‘क्तिच्क्तौ
च
संज्ञायाम्’
(
३-३-१७४
)
इति
संज्ञायां
क्तिच्।
पुंल्लिङ्गोऽयं
शब्दः।
एवं
भूतः
इत्यत्रापि
संज्ञायां
क्तप्रत्ययो
ज्ञेयः।
]
]
42
→
[
[
९।
नन्द्यादेः
(
३-१-१३४
)
आकृतिगणत्वात्
ण्यन्तात्
कर्तरि
ल्युप्रत्ययोऽत्रेति
ज्ञेयम्।
]
]
43
→
[
[
आ।
‘प्रभुर्बुभूषुर्भुवनत्रयस्य
यः
शिरोधिरागाद्दशमं
चिकर्तिषुः।’
शि।
व।
१।
४९।
]
]
44
→
[
[
१०।
ण्यन्तात्
सनि,
‘ओः
पुयण्ज्यपरे’
(
७-४-८०
)
इत्यभ्यासे
इकारः।
]
]
45
→
[
[
११।
‘न
भाभूपू--’
(
८-४-३४
)
इत्यादिना
उपसर्गस्थान्निमित्तात्
परस्य
कृत्स्थस्य
नकारस्य
णत्वनिषेधः।
]
]
46
→
[
[
१२।
‘ण्यन्तभादीनामुपसंख्यानम्’
(
वा।
८-४-३४
)
इति
उपसर्गस्थान्निमित्तात्
परस्य
नकारस्य
णत्वनिषेधः।
]
]
47
→
[
पृष्ठम्०९६५+
३३
]
48
→
[
[
१।
‘ओरावश्यके’
(
३-१-१२५
)
इत्यावश्यकार्थे
ण्यत्।
‘लुम्पेदवश्यमः
कृत्ये…’
(
का।
६-१-१४४
)
इति
अवश्यमो
मकारस्य
लोपः।
आवश्यकार्थे
ण्यदत्रेति
प्रदर्श-
नार्थमत्र
‘अवश्यम्’
इति
पदमुपात्तम्
\n\n
न
तु
उपपदत्वेन
\n\n
विनैवावश्यपदमपि
प्रयोगः
साधुरेव।
तथा
च
प्रयुक्तम्--
‘विप्रेण
शुचिना
भाव्यम्--’
(
प्र।
कौमुद्यु-
पात्तोऽयं
श्लोकः
)
इति।
]
]
49
→
[
[
२।
‘भुवो
भावे’
(
३-१-१०७
)
इति
भावार्थे
क्यप्।
ब्रह्मभूयं
गतः
=
ब्रह्मभावं
गत
इत्यर्थंः।
]
]
50
→
[
[
आ।
‘मित्रभूयं
गतस्तस्य
रिपुहत्यां
करिष्यसि।।’
भ।
का।
६।
५५।
]
]
51
→
[
[
३।
ईषदाद्युपपदेषु
कर्तंरि
कर्मणि
चोपपदयोः
सत्योः
च्व्यर्थे
गम्ये
‘कर्तृकर्मणोश्च
भूकृञोः’
(
३-३-१२७
)
इति
खल्प्रत्ययः।
उपपदद्वयविधानात्
भाष्यकारप्रयोगाच्च
कर्तृवाचकस्य
चोपपदस्य
धातोरव्यवहितपूर्वप्रयोग
इति
ज्ञेयम्।
‘अकर्मत्वाद्
भुवो
भावे
कृञः
कर्मार्थ
एव
तत्।
च्व्यर्थयोगश्च
वाच्योऽत्र
भवतेषत्पटुम्भवम्।।
अपटोस्ते
पटुत्वेन
भवनं
लध्वितीर्यते।
एवं
स्वाढ्यम्भवं
तेन,
तया
दुस्सुन्दरिम्भवम्।।’
इति
प्र।
सर्वस्व-
श्लोकोऽत्रानुसन्धेयः।
]
]
52
→
[
[
B।
‘सैन्यान्न
यातः
समयापि
विव्यथे
कथं
सुराजम्भवमन्यथाऽथवा।।’
शि।
व।
१२-५२।
]
]
53
→
[
[
४।
‘ॠदोरप्’
(
३-३-५७
)
इति
भावेऽप्प्रत्ययः।
]
]
54
→
[
[
५।
‘नपुंसके
भावे
क्तः’
(
३-३-११४
),
‘भावे’
(
३-३-१८
),
‘--भाववचनात्’
(
२-३-१५
)
‘भाववचनाश्च’
(
३-३-११
)
इत्यादिनिर्देशप्रामाण्यात्
उवर्णान्तत्वेन
प्राप्तो-
ऽप्प्रत्ययः
पाक्षिकः
\n\n
तेन,
‘अबाधकान्यपि
निपातनानि’
(
परि।
१२१
)
इति
न्यायेन
घञ्प्रत्ययोऽपि
भवतीति
केचित्।
भाष्ये
‘बाधकान्येव
हि
निपातनानि
भवन्ति’
(
भाष्यम्
१-१-२७
)
इत्युक्तत्वात्
घञ्प्रत्यय
एव
भावार्थे
न्याय्यः,
न
तु
ओरप्प्रत्यय
इति
परे
वदन्ति।
सर्वंथा
रूपमेतदपि
साध्विति
ज्ञेयम्।
]
]
55
→
[
[
६।
‘परौ
भुवोऽवज्ञाने’
(
३-३-५५
)
इति
विकल्पेन
घञ्प्रत्ययोऽत्रावज्ञाने
गम्ये।
पक्षे
औत्सर्गिकोऽप्प्रत्यय
इति
ज्ञेयम्।
परीभावः
इत्यत्र
‘उपसर्गस्य
घञ्यमनुष्ये
बहुलम्’
(
६-३-१२२
)
इति
दीर्घविकल्पः।
]
]
56
→
[
[
C।
‘परिभावं
मृगेन्द्राणां
कुर्वन्तो
नगमूर्धसु।’
भ।
का।
७-५४।
]
]
57
→
[
पृष्ठम्०९६६+
३२
]
58
→
[
[
१।
‘स्त्रियां
क्तिन्’
(
३-३-९४
)
इति
क्तिनि,
इण्निषेधे
च
रूपमेवम्।
‘मन्त्रे
वृषेष-
पचमनविदभूवीरा
उदात्तः’
(
३-३-९६
)
इत्यत्र
भू
इत्युपादानात्
मन्त्र
एव
भूति-
शब्दः
प्रयोगार्ह
इति
न
मन्तव्यम्
\n\n
प्रत्ययस्य
नित्त्वेनाद्युदात्तत्वे
प्राप्ते
उदात्तत्वार्थं
सूत्रमिति
समाधिः।
स्पष्टं
चैतत्
मा।
धा।
वृत्तौ।
]
]
59
→
[
[
२।
भवत्यस्यां
सर्वंमिति
भूः।
बाहुलकेन
सम्पदादित्वात्
(
३-३-९४
)
अधिकरणे
स्त्रियां
क्विप्।
]
]
60
→
[
[
३।
ल्युटि
रूपमेवम्।
बाहुलकाद्
गुणाभावोऽत्रेति
ज्ञेयम्।
भट्टिकाव्यव्याख्याने
(
१-१
)
प्राचीनैर्व्याख्याकारैरेवमेव
समर्थितम्।
]
]
61
→
[
[
४।
‘आशिते
भुवः
करणभावयोः’
(
३-२-४५
)
इति
करणे
भावे
चार्थे
आशित-
शब्दे
उपपदे
खच्प्रत्ययः।
‘अरुर्द्विषदजन्तस्य--’
(
६-३-६७
)
इति
मुम्।
आशितो
भवत्यनेनेति
आशितम्भवः
=
ओदनः।
करणेऽत्र
प्रत्ययः।
आशितस्य
भवनम्-आशितम्भवं
वर्तते।
भावेऽत्र
प्रत्ययः।
]
]
62
→
[
[
आ।
‘आशितम्भवमुत्क्रुष्टं
वल्गितं
शयितं
स्थितम्।’
भ।
का।
६-१०७।
]
]
63
→
[
ओदनः
]
64
→
[
[
५।
‘विभाषाऽग्रेप्रथमपूर्वेषु’
(
३-४-२४
)
इत्यनेन
क्त्वाप्रत्ययोऽत्र
विकल्पेन
भवतीति
ज्ञेयम्।
एवं
णमुलप्युत्तरत्रानेनैव
सूत्रेणेति
ज्ञेयम्।
]
]
65
→
[
[
६।
तस्प्रत्यये
स्वाङ्गवाचिन्युपपदे
धातोरस्य,
‘स्वाङ्गे
तस्प्रत्यये
कृभ्वोः’
(
३-४-६१
)
इति
क्त्वाप्रत्ययोऽत्रेति
ज्ञेयम्।
‘तृतीयाप्रभृतीनि--’
(
२-२-२१
)
इति
समास-
विकल्पः।
तेन
समासेऽत्र
ल्यबपीति
ज्ञेयम्।
णमुलप्यनेनैव
भवतीत्यपि
बोध्यम्।
]
]
66
→
[
[
७।
‘नाधार्थप्रत्यये
च्व्यर्थे’
(
३-४-६२
)
इति
क्त्वाणमुलौ
भवतः।
च्व्यर्थकत्वात्
अनाना
नाना
भूत्वा
=
नानाभूत्वा
गतः,
इति
वृत्तिरत्र
ज्ञेया।
तृतीया-
प्रभृतित्वात्
(
२-२-२१
)
समासविकल्पः।
धार्थप्रत्ययाः
‘संख्यायाः
विधार्थे
धा’
(
५-३-४२
),
‘द्विव्योश्च
धमुञ्’
(
५-३-४५
)
इति
सूत्रविहिताः
प्रत्ययाः।
]
]
67
→
[
[
८।
‘तूष्णीमि
भुवः’
(
३-४-६३
)
इति
क्त्वाणमुलौ
भवतः।
अत्रापि
समास-
विकल्पः।
तेन
ल्यबन्तप्रयोगोऽप्युपपन्नः।
]
]
68
→
[
[
B।
‘तूष्णीम्भूय
भयादासाञ्चक्रिरे
मृगपक्षिणः।।’
भ।
का।
५।
९५।
]
]
69
→
[
पृष्ठम्०९६७+
२९
]
70
→
[
[
१।
‘अन्वच्यानुलोम्ये’
(
३-४-६४
)
इत्यनेनान्वक्छब्द
उपपदे
धातोरस्यानुलोम्ये
द्योत्ये
क्त्वाणमुलौ
भवतः।
तृतीयाप्रभृतित्वात्
(
२-२-२१
)
समासविकल्पः।
आनु-
लोम्यम्
=
अनुकूलता।
]
]
71
→
[
[
२।
‘भुवः
कित्’
(
द।
उ।
१-१६
)
इति
मिप्रत्ययः,
स
च
कित्।
तेन
गुणो
न।
भवन्त्यस्यां
भावा
इति
भूमिः।
]
]
72
→
[
[
३।
‘अदिशदिभू--’
(
द।
उ।
१।
३४
)
इति
क्रिन्प्रत्ययः।
भवतीति
भूरिः
=
बहुः,
सुवर्णं
च।
]
]
73
→
[
[
४।
‘अदि
भुवो
डुतच्’
(
द।
उ।
६-२२
)
इति
डुतच्प्रत्ययः।
]
]
74
→
[
[
५।
‘भूवादि--’
(
द।
उ।
८-९१
)
इत्यादिना
णित्रन्प्रत्ययः।
भावित्रम्
=
विधानम्।
]
]
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.