स्वधा (svadhA)

1

स्वधा॑

feminine

(

one's

own

or

peculiar

)

nature

or

condition

(

literally

self-position,

spontaneity

),

habit,

custom,

rule

accustomed

place,

home

welfare,

comfort,

pleasure.

Instr.

singular

&

plural

,

स्वधा॑म॑नु,

अ॑नु

स्वधा॑म्

&

स्वधा॑

अ॑नु

willingly,

freely,

in

wonted

wise,

merrily,

wantonly.

2

स्वधा॑

feminine

sweet

drink,

especially

a

libation

to

the

Manes

the

exclamation

Svadhā

(

used

on

presenting

or

instead

of

this

libation

).

स्वधा

adv.

Exclamation

when

offer-

ing

to

the

manes

the

food

offer-

ed.

1.

Feminine.

Personification

of

Māyā

Durgā

illusion

a

nymph.

स्वधा

-

svadhA

-

adverb

-

the

exclamation

or

benediction

used

on

presenting

the

above

oblation

or

libation

to

the

gods

or

departed

ancestors

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

self-power

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

knife

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

pleasure

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

refreshing

drink

offered

to

the

pitRs

or

spirits

of

deceased

ancestors

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

food

or

libation

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

law

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

comfort

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

rule

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

habitual

state

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

own

place

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

sacrificial

offering

due

to

each

god

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

home

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

convenience

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

own

portion

or

share

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

axe

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

self-position

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

inherent

power

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

ease

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

own

state

or

condition

or

nature

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

custom

स्वधा

svadhA

Feminine

self-power

यत्रकामावसाय

yatrakAmAvasAya

Masculine

supernatural

power

of

transporting

one's

self

anywhere

one

likes

समाधियोगर्द्धितपोविद्याविरक्तिमत्

samAdhiyogarddhitapovidyAviraktimat

Adjective

possessing

or

accompanied

with

meditation,

self-abstraction,

supernatural

power,

mortification,

knowledge

and

indifference

स्वयम्प्रभु

svayamprabhu

Masculine

self-powerful

स्वक्षत्र

svakSatra

Adjective

self-powerful

पञ्चकृत्य

paJcakRtya

Neuter

5

actions

by

which

the

supreme

power

manifests

itself

स्वधा

svadhA

Feminine

self-position

स्वधा

ind.

1

An

exclamation

used

on

presenting

an

oblation

to

the

manes.

(

aptote

noun.

).

2

The

food

of

deceased

ancestors.

Feminine.

(

-धा

)

1

A

personification

of

Māyā

or

worldly

illusion,

the

self-contained

associate

of

the

Creator.

2

A

nymph,

the

food

of

the

manes

personified,

and

sometimes

represented

as

the

wife

of

AGNI

or

fire.

Etymology

ष्वद

to

taste,

आ

Affix.

,

and

द

changed

to

ध

or

स्व

self,

धा

to

hold,

Affix.

अ

and

टाप्.

स्वधा

[

svadhā

],

[

स्वद्-आ-पृषो˚

दस्य

धः

]

One's

own

nature

or

determination,

spontaneity.

One's

own

will

or

pleasure.

The

oblation

of

food

offered

to

the

Pitṛis

or

Manes

of

deceased

ancestors

स्वधासंग्रहतत्पराः

Raghuvamsa (Bombay).

1.66

Manusmṛiti.

9.142

Yâjñavalkya (Mr. Mandlik's Edition).

1.12.

The

food

offered

to

the

Manes

personified.

Food

or

oblation

in

general.

One's

own

portion

or

share.

A

Śrāddha

or

funeral

ceremony

Manusmṛiti.

2.142.

Name.

of

Māyā

or

illusion.

Indeclinable.

An

exclamation

uttered

on

offering

an

oblation

to

the

Manes

(

with

Dative.

)

पितृभ्यः

स्वधा

Sk.

Compound.

-कर

Adjective.

offering

oblations

to

the

Pitṛis

यदपत्यं

भवेदस्यां

तन्मम

स्यात्

स्वधाकरम्

Manusmṛiti.

9.127.

-कारः

the

exclamation

Svadhā

पूतं

हि

तद्गृहं

यत्र

स्वधाकारः

प्रवर्तते.

-निनयनम्

a

formula

or

sacred

text

used

in

making

the

oblations

to

the

Pitṛis

नाभिव्याहारयेद्ब्रह्म

स्वधानिनयनादृते

Manusmṛiti.

2.172.

प्रियः

Agni

or

fire

black

sesamum.

-भुज्

Masculine.

a

deceased

or

defied

ancestor.

a

god,

deity.

स्वधा

[

स्वद्-आ

पृषो°

दस्य

धः

]

1

One's

own

nature

or

determination,

spontaneity.

2

One's

own

will

or

pleasure.

3

The

oblation

of

food

offered

to

the

Pitṛs

or

Manes

of

deceased

ancestors

स्वधासंग्रहतत्पराः

R.

1.

66,

Ms.

9.

142,

Y.

1.

102.

4

The

food

offered

to

the

Manes

personified.

5

Food

or

oblation

in

general.

6

One's

own

portion

or

share.

7

A

Śrāddha

or

funeral

ceremony.

8

N.

of

Māyā

or

illusion.

ind.

An

exclamation

uttered

on

offering

an

oblation

to

the

Manes

(

with

dat.

)

पितृभ्यः

स्वधा

Sk.

Comp.

कर

a.

offering

oblations

to

the

Pitṛs.

कारः

the

exclamation

Svadhā

पूतं

हि

तद्गृहं

यत्र

स्वधाकारः

प्रवर्तते.

निनयनं

a

formula

or

sacred

text

used

in

making

the

oblations

to

the

Pitṛs.

प्रियः

{1}

Agni

or

fire.

{2}

black

sesamum.

भुज्

m.

{1}

a

deceased

or

deified

ancestor.

{2}

a

god,

deity.

स्व—धा

a,

see

page.

1278,

col.

1,

and

sub voce.

स्व-धा॑

b

feminine.

(

for

स्वधा॑

See

page.

1280

)

self-position,

self-power,

inherent

power

(

according.

to

some,

nalopākhyāna

of

Nature

or

the

material

Universe

स्व-ध॑या

‘by

self-power’

),

ṛg-veda

own

state

or

condition

or

nature,

habitual

state,

custom,

rule,

law,

ṛg-veda

ease,

comfort,

pleasure

(

अ॑नु

स्वधा॑म्,

स्वधा॑म्

अ॑नु

or

स्वधा॑

अ॑नु,

स्वध॑या,

or

स्वधा॑भिः,

‘according

to

one's

habit

or

pleasure,

spontaneously,

willingly,

easily,

freely,

undisturbedly,

wantonly,

sportively’

),

ṛg-veda

atharva-veda

vājasaneyi-saṃhitā

taittirīya-brāhmaṇa

own

place,

home

(

स्वधे॑

dual number.

‘the

two

places

or

homes’,

heaven

and

earth,

naighaṇṭuka, commented on by yāska

iii,

30

),

ib.

‘own

portion

or

share’,

the

sacrificial

offering

due

to

each

god,

(

especially.

)

the

food

or

libation,

or

refreshing

drink

(

confer, compare.

2.

सु-धा

)

offered

to

the

Pitṛs

or

spirits

of

deceased

ancestors

(

consisting

of

clarified

butter

et cetera.

and

often

only

a

remainder

of

the

Havis

also

applied

to

other

oblations

or

libations,

and

personified

as

a

daughter

of

Dakṣa

and

wife

of

the

Pitṛs

or

of

Aṅgiras

or

of

a

Rudra

or

of

Agni

),

ṛg-veda

et cetera.

et cetera.

स्व-धा

(

-धा

),

indeclinable, either an indeclinable participle or an adverb or a case used adverbially.

(

with

dative case.

or

genitive case.

)

the

exclamation

or

benediction

used

on

presenting

(

or

as

a

substitute

for

)

the

above

oblation

or

libation

to

the

gods

or

departed

ancestors

(

according.

to

manu-smṛti

iii,

252

the

highest

form

of

benediction

at

a

Śrāddha

with

√

कृ,

‘to

pronounce

the

exclamation

or

benediction

स्व-धा’

स्वधास्तु,

‘let

there

be

a

blessing

on

it’

[

confer, compare.

Religious Thought and Life in India, also called 'brāhmanism and hindūism,' by Sir M. Monier-Williams

104,

neuter gender.

1

]

),

ṛg-veda

et cetera.

स्वधा॑

c

feminine.

(

for

स्व-धा

see

page.

1278,

col.

1

)

an

axe,

knife,

taittirīya-saṃhitā

स्वधा

स्व-धा

or

स्वधा,

f.

(

fr.

स्व

+

rt.

1.

धा

but

in

Uṇādi-s.

IV.

174.

connected

with

rt.

स्वद्

cf.

स्वदित

),

Ved.

one's

own

condition

or

nature,

own

peculiarity

or

individuality

innate

or

inherent

power

or

strength,

(

स्वधया,

by

one's

own

power

or

strength

Sāy.

=

स्वकीयेन

बलेन,

by

one's

own

nature

or

determination,

spontaneously

)

‘self-contained,

self-sustained,

’

N.

of

Māyā

or

Pra-

kṛti

(

as

the

source

of

the

phenomenal

world

in

this

sense

Svadhā

is

sometimes

translated

‘Nature,

’

as,

for

example,

in

the

celebrated

hymn

Ṛg-veda

X.

129.

आनीद्

अवातं

स्वधया

तद्,

‘that

one,

i.

e.

the

supreme

Being

breathed

calmly

along

with

Na-

ture

’

and

in

Naigh.

III.

30.

स्वधे,

fem.

du.,

is

enumerated

among

the

द्यावा-पृथिवी-नामधे-

यानि

)

manner,

habit,

custom,

usage,

(

अनु

स्वधाम्,

according

to

one's

wont

or

custom,

as

usual

ac-

cording

to

one's

own

determination,

according

to

pleasure

)

one's

own

portion

or

share

the

sacrificial

offering

due

to

each

god

the

food

or

oblation

offered

to

the

Pitṛs

or

spirits

of

deceased

ancestors

(

in

this

sense

especially

in

later

Sanskrit

)

the

Śrād-

dha

or

funeral

ceremony

itself

the

Food

or

Obla-

tion

to

the

Pitṛs

&c.

personified

(

as

a

daughter

of

Dakṣa

and

wife

of

the

Pitṛs

also

represented

as

a

wife

of

Aṅgiras,

of

a

Rudra,

and

of

Agni

)

an

ob-

lation

or

offering

or

food

(

in

general,

=

अन्न,

Naigh.

II.

7

=

उदक,

Naigh.

I.

12

)

(

स्वधा

),

ind.

an

exclamation

or

prayer

used

on

presenting

an

oblation

to

the

gods

or

Manes

of

departed

ancestors

and

pro-

genitors

[

cf.

स्वाहा,

श्रौषट्,

वौषट्,

वषट्

],

the

highest

form

of

blessing

used

at

a

Śrāddha,

(

स्व-

धास्तु,

‘let

there

be

Svadhā!’

this,

according

to

Manu

III.

252,

is

the

highest

benison

at

a

Śrāddha

)

[

cf.

according

to

some

Gr.

ἔθ-ος,

ἦθ-ος,

ἠθεῖο-ς,

εἴ-ωθ-α,

ἐθ-ίζ-ω

Lat.

suetus

Goth.

sidus

Angl.

Sax.

sidu,

siodo.

]

—स्वधा-कर,

अस्,

ई,

अम्,

offer-

ing

oblations

to

deceased

ancestors

or

deified

pro-

genitors,

performing

funeral

obsequies

(

Manu

IX.

127

)

(

अस्

),

m.

=

स्वधा-कार.

—स्वधा-कार,

अस्,

m.

pronouncing

the

exclamation

or

blessing

स्व-

धा

the

formula

स्वधा.

—स्वधा-निनयन,

अम्,

n.

‘Svadhā-performing,

’

a

sacred

text

used

in

making

the

oblation

to

the

Pitṛs,

(

Manu

II.

172.

)

—स्वधा-पति,

इस्,

m.,

Ved.

lord

of

the

Svadhā.

—स्वधा-प्रिय,

अस्,

m.

‘fond

of

the

Svadhā,

’

Agni

or

fire

black

sesamum,

(

तिल

or

sesamum

being

offered

to

the

Manes,

Manu

III.

267.

)

—स्वधा-

भुज्,

क्,

m.

‘Svadhā-eating,

’

a

Pitṛ,

deceased

or

deified

ancestor

a

deity.

—स्वधा-वत्,

आन्,

अती,

अत्,

having

natural

power,

self-controlled,

self-reliant,

in-

dependent,

powerful,

(

Sāy.

स्वधा-वान्

=

बल-वान्,

Ṛg-veda

II.

20,

6

in

Ṛg-veda

VII.

88,

5.

स्व-

धावः,

voc.

case

masc.

O

self-sustaining

one,

O

self-

dependent

God,

Sāy.

=

अन्नवन्

)

having

the

Sva-

dhā,

rich

in

oblations

(

आन्

),

m.

epithet

of

Viśva-

karman.

स्वधा

1.

sva-dhā́,

Feminine.

[

self-determination:

🞄√

dhā

]

V.:

custom,

rule,

law

accustomed

🞄place,

home

(

wonted

state

),

ease,

pleasure:

🞄ac.

w.

ánu,

according

to

wont

at

ease

or

🞄pleasure,

as

desired

undisturbed:

in.

svadháya

or

svadhābhiḥ,

in

oneʼs

own

way,

🞄according

to

wont

gladly

at

will,

freely,

🞄spontaneously

wantonly.

स्वधा

2.

svadhā́,

Feminine.

[

cp.

sudhā

]

sweet

libation,

🞄oblation

to

the

Manes

(

consisting

of

🞄ghee

)

attenuated

to

a

mere

exclamation

addressed

🞄to

the

Manes

(

d.,

g.

),

taking

the

place

🞄of

or

accompanying

the

offering:

-kara,

Adjective.

🞄addressing

the

Manes

with

the

exclamation

🞄svadhā

-kārá,

Masculine.

exclamation

svadhā

🞄-ninayana,

Neuter.

oblation

with

the

exclamation

🞄svadhā

-bhuj,

Masculine.

Plural

(

enjoying

the

funeral

🞄oblation

),

Manes.

स्वधा

स्व-धा,

I.

Feminine.

1.

Spontaneity,

Chr.

290,

4

=

Rigv.

i.

64,

4

(

they

are

produced

without

an

external

cause

).

2.

Self-will,

strength,

Chr.

294,

6

=

Rigv.

i.

88,

6.

3.

A

personification

of

Māya,

or

worldly

illusion.

4.

The

food

offered

to

deceased

ancestors,

Man.

9,

127.

5.

A

nymph,

the

food

of

the

Manes

personified.

II.

Indecl.

An

ex-

clamation

or

blessing

used

on

present-

ing

an

oblation

to

the

Manes,

Man.

3,

252.

--

Cf.

Lat.

suetus

Goth.

sidus

A.S.

sidu,

siodo

ἔθος,

ἦθος.

बलि

स्वधा

स्त्रीलिङ्गम्

-

"स्वद्

+

आ,

पृषो*

दस्य

धः"

"अपना

निजी

स्वभाव

या

निश्चय,

स्वतः

स्फूर्तता"

स्वधा

स्त्रीलिङ्गम्

-

"स्वद्

+

आ,

पृषो*

दस्य

धः"

मृत

पूर्वपुरुषों

-

पितरों

-

को

प्रस्तुत

की

गई

हवि

की

आहुति

स्वधा

स्त्रीलिङ्गम्

-

"स्वद्

+

आ,

पृषो*

दस्य

धः"

मूर्त

पितरों

को

प्रस्तुत

किया

भोजन

स्वधा

स्त्रीलिङ्गम्

-

"स्वद्

+

आ,

पृषो*

दस्य

धः"

अन्न

या

आहुति

स्वधा

स्त्रीलिङ्गम्

-

"स्वद्

+

आ,

पृषो*

दस्य

धः"

माया

या

सांसारिक

भ्रम

स्वधा

अव्य*

-

-

पितरों

के

सम्मुख

आहुति

प्रस्तुत

करते

समय

उच्चरित

उद्गार

sva-DA

{%

(

I

)

f.

%}

1.

spontaneity

2.

self-will

3.

worldly

illusion

4.

the

food

offered

to

deceased

ancestors,

व्यपैति

ददतः

स्वधा

M.ix.127

5.

the

food

of

the

Manes

personified.

sva-DA

{%

(

II

)

ind.

%}

an

exclamation

used

on

presenting

an

oblation

to

the

Manes,

e.g.

स्वाहास्वधाकाराविवर्जितानि

श्मशानतुल्यानि

गृहाणि

तानि

(

it

governs

a

dat.,

e.g.

पितृभ्यः

स्वधा

).

स्वधा

(

e

स्व

et

धा

a

r.

धा

ponere,

dare

)

1

)

f.

majorum

cibus.

2

)

Indecl.

vox

quam

pronuntiant

ii,

qui

majori-

bus

dona

offerunt.

BH.

9.

15.

1svadhā́,

f.

—1.

wont,

habit,

custom,

76^7

rule

ἔθος

—2.

accustomed

place,

home,

ἦθος

—3.

(

wonted

condition,

i.

e.

)

comfort

joy

bliss,

83^12

pleasure,

73^14

svadhā́m

ánu

nas,

according

to

our

pleasure,

i.

e.

exactly

to

our

wish,

73^13

svadháyā

and

svadhā́bhis:

in

wonted

wise

with

pleasure,

gladly

(

gladly,

i.

e.

)

willingly,

freely,

84^12.

[

cf.

ἔθος,

‘custom,

’

ἦθος,

‘wonted

place,

haunt,

’

εἴ-ωθ-α,

‘am

accustomed’

AS.

sidu,

Ger.

Sitte,

‘custom.’

]

2svadhā́,

f.

sweet

drink

esp.

a

libation

of

ghee

to

the

Manes.

[

perhaps

for

2sudhā:

for

the

etymology,

cf.

svadhā́

adhayat,

‘he

drank

the

sweet

drinks,

’

RV.

]

Synonyms

स्वधा

(Noun)

दक्षस्य

कन्या।

"स्वधा

पितॄणां

पत्नी

अस्तीति

मन्यते।"

Synonyms

जलम्,

वारि,

अम्बु,

अम्भः,

पयः,

सलिलम्,

सरिलम्,

उदकम्,

उदम्,

जडम्,

पयस्,

तोयम्,

पानीयम्,

आपः,

नीरम्,

वाः,

पाथस्,

कीलालम्,

अन्नम्,

अपः,

पुष्करम्,

अर्णः,

पेयम्,

सलम्,

संवरम्,

शंवरम्,

संम्बम्,

संवत्सरम्,

संववरः,

क्षीरम्,

पायम्,

क्षरम्,

कमलम्,

कोमलम्,

पीवा,

अमृतम्,

जीवनम्,

जीवनीयम्,

भुवनम्,

वनम्,

कबन्धम्,

कपन्धम्,

नारम्,

अभ्रपुष्पम्,

घृतम्,

कं,

पीप्पलम्,

कुशम्,

विषम्,

काण्डम्,

सवरम्,

सरम्,

कृपीटम्,

चन्द्रोरसम्,

सदनम्,

कर्वुरम्,

व्योम,

सम्बः,

सरः,

इरा,

वाजम्,

तामरस,

कम्बलम्,

स्यन्दनम्,

सम्बलम्,

जलपीथम्,

ऋतम्,

ऊर्जम्,

कोमलम्,

सोमम्,

अन्धम्,

सर्वतोमुखम्,

मेघपुष्पम्,

घनरसः,

वह्निमारकः,

दहनारातिः,

नीचगम्,

कुलीनसम्,

कृत्स्नम्,

कृपीटम्,

पावनम्,

शरलकम्,

तृषाहम्,

क्षोदः,

क्षद्मः,

नभः,

मधुः,

पुरीषम्,

अक्षरम्,

अक्षितम्,

अम्ब,

अरविन्दानि,

सर्णीकम्,

सर्पिः,

अहिः,

सहः,

सुक्षेम,

सुखम्,

सुरा,

आयुधानि,

आवयाः,

इन्दुः,

ईम्,

ऋतस्ययोनिः,

ओजः,

कशः,

कोमलम्,

कोमलम्,

क्षत्रम्,

क्षपः,

गभीरम्,

गम्भनम्,

गहनम्,

जन्म,

जलाषम्,

जामि,

तुग्र्या,

तूयम्,

तृप्तिः,

तेजः,

सद्म,

स्रोतः,

स्वः,

स्वधा,

स्वर्गाः,

स्वृतिकम्,

हविः,

हेम,

धरुणम्,

ध्वस्मन्वतु,

नाम,

पवित्रम्,

पाथः,

अक्षरम्,

पूर्णम्,

सतीनम्,

सत्,

सत्यम्,

शवः,

शुक्रम्,

शुभम्,

शम्बरम्,

वूसम्,

वृवूकम्,

व्योमः,

भविष्यत्,

वपुः,

वर्वुरम्,

वर्हिः,

भूतम्,

भेषजम्,

महः,

महत्,

महः,

महत्,

यशः,

यहः,

यादुः,

योनिः,

रयिः,

रसः,

रहसः,

रेतम्

(Noun)

सिन्धुहिमवर्षादिषु

प्राप्तः

द्रवरुपो

पदार्थः

यः

पान-खान-सेचनाद्यर्थम्

उपयुज्यते।

"जलं

जीवनस्य

आधारम्।

/अजीर्णे

जलम्

औषधं

जीर्णे

बलप्रदम्।

आहारकाले

आयुर्जनकं

भुक्तान्नोपरि

रात्रौ

न

पेयम्।"

*svadhā^1,

the

food

offered

to

the

pitṛs:

I,

923,

4964

III,

1127

(

pl.

)

V,

3614,

4483

VII,

2241,

2419,

3452

(

personif.

)

VIII,

†819,

4426

XII,

364

(

pitṛº

),

1009

(

pl.

),

3372,

3620,

9630,

10602

XIII,

1807,

3387,

3389,

5620,

7266

XIV,

22,

1296

(

ºvṛttiḥ

).--Different

deities

identified

with

the

s.:

Śiva:

XII,

10423

(

1000

names^1

)

Śrī:

XII,

8355

Durgā

(

Umā

):

VI,

804

Kṛshṇa:

VI,

1186

XII,

1513

Skanda:

III,

†14639.--Do.^2,

a

ritual

exclamation:

XIII,

1606

XIV,

1032

(

ºkāra

),

1326

(

do.

).

स्वधा

अव्य।

देवहविर्दानम्

समानार्थकाः

स्वाहा,

श्रौषट्,

वौषट्,

वषट्,

स्वधा

3।4।8।1।5

स्वाहा

हा

देवहविर्दाने

श्रौषट्वौषट्वषट्स्वधा।

किञ्चिदीषन्मनागल्पे

प्रेत्यामुत्र

भवान्तरे॥

पदार्थ-विभागः

,

क्रिया

स्वधा,

अव्ययम्

(

स्वद्यतेऽनेनेति

।

स्वद

आस्वादने

+आ

।

“स्वदेर्धश्च

।”

इति

दस्य

धः

।

इत्युणादि-वृत्तौ

उज्ज्वलदत्तः

।

)

देवहविर्दानमन्त्रः

।

यथा,

“स्वाहा

देवहविर्दाने

श्रौषट्

वौषट्

वषट्स्वधा

॥

”इत्यमरः

।

३

।

४

।

८

॥

“स्वाहा

श्रीषट्

वौषट्

वषट्

स्वधा

एते

पञ्च-शब्दा

देवहविर्दाने

वह्निमुखहुतौ

वर्त्तन्तेदेवाय

हविषो

दानं

देवहविर्दानं

तत्र

देवाइन्द्रादयः

।

अत्र

पितरो

देवताः

इति

स्मृतेस्ते-ऽपि

देवाः

।

हविर्दान

इत्यनेन

एते

मन्त्रा

इतिसूचितम्

।‘अमन्त्रत्वे

स्वाहयेव

हविर्भुजम्

।’

इति

रघुः

।स्वाहाव्ययं

मन्त्रभेदे

स्त्रियां

स्वाहाग्नियोषि-तीति

कोषान्तरम्

।

स्वाहा

दन्त्यादिः

।

श्रौषट्तालव्यादिमूर्द्धन्यमध्यम्

।

वौषट्

वषट्द्वयंमूर्द्धन्यमध्यम्

।

स्वधा

दन्त्यादि

।

इन्द्रायस्वाहा

इत्यादिप्रयोगः

।”

इति

भरतः

॥

*

॥

पितृसम्प्रदानमन्त्रः

।

यथा,

--“दैत्येभ्योऽलं

हरिः

पूष्णे

वषट्

सद्भ्यो

हितंसुखम्

।स्वाहाग्नये

स्वधा

पित्रे

स्वस्ति

धात्रे

नमः

सते

॥

”इति

मुग्धबोधव्याकरणम्

॥

हरिर्दैत्येभ्योऽलं

समर्थः

पूष्णे

वषट्

सद्भ्यो

हितंसद्भ्यः

सुखं

अग्नये

स्वाहा

पित्रे

स्वधा

धात्रेस्वस्ति

एतानि

स्पष्टानि

।

नमः

सते

इति

सतेनित्याय

विष्णवे

नमः

इत्यर्थः

।

सर्व्वत्र

भवते-र्गम्यमानत्वादकर्म्मकाद्वाक्यसमाप्तिः

।

वषट्-स्वाहास्वधानमसां

त्यागार्थतया

सम्प्रदानत्वैनैवेष्टसिद्धौ

पृथग्ग्रहणं

मन्त्रान्तर्गतानामपि

प्राप्त्यर्थंतेन

शिखायै

वषट्

शिरसे

स्वाहा

पितॄभ्यःस्वधोच्यताम्

।

हृदयाय

नमः

।

इत्यादि

सिद्धम्इति

तट्टीकायां

दुर्गादासः

॥

पितॄणामन्नम्

।यथा,

--“भुङ्क्ते

त्वं

यथा

वै

स्वधाख्यातद्वत्

स्वाहा

हव्यभोक्ता

स्वयं

देवि

।”इति

ऋग्वेदे

देवीसूक्तम्

॥

स्वधा

वै

पितॄणामन्नम्

।

इति

स्मृतिश्च

॥

स्वधा,

स्त्रीलिङ्गम्

(

स्वान्

दधातीति

।

धा

+

क्विप्

।

)दक्षकन्या

।

सा

तु

पितॄणां

पत्नी

।

तस्या

द्वेकन्ये

।

यमुना

धारिणी

च

।

एतयोस्तपस्विन्योःसन्ततिर्नास्ति

।

इति

श्रीभागवतमतम्

॥

सा

चब्रह्मणो

मानसी

कन्या

।

यथा,

--श्रीनारायण

उवाच

।“शृणु

नारद

वक्ष्यामि

स्वधोपाख्यानमुत्तमम्

।पितॄणाञ्च

तृप्तिकरं

श्राद्धानां

फलवर्द्धनम्

॥

सृष्टेरादौ

पितृगणान्

ससर्ज्ज

जगतां

विधिः

।चतुरश्चतुर्म्मूर्त्तिमतस्त्रींश्च

तेजःस्वरूपिणः

॥

दृष्ट्वा

सप्त

पितृगणान्

सिद्धरूपान्मनोहरान्

।आहारं

संसृजे

तेषां

श्राद्धं

तर्पणपूर्व्वकम्

॥

स्नानं

तर्पणपर्य्यन्तं

श्राद्धान्तं

देवपूजनम्

।आह्निकञ्च

त्रिसन्ध्यान्तं

विप्राणाञ्च

श्रुतौश्रुतम्

॥

नित्यं

न

कुर्य्याद्यो

विप्रस्त्रिसन्ध्यं

श्राद्धतर्पणम्

।बलिं

वेदध्वनिं

सोऽपि

विषहीनो

यथोरगः

॥

हरिसेवाविहीनश्च

श्रीहरेरनैवेद्यभुक्

।भस्मान्तं

सूतकं

तस्य

न

कर्म्मार्हः

स

नारद

॥

ब्रह्मा

श्राद्धादिकं

सृष्ट्वा

जगाम

पितृहेतवे

।न

प्राप्नुवन्ति

पितरो

ददति

ब्राह्मणादयः

॥

सर्व्वे

प्रजग्मुः

क्षुभिता

विषण्णा

ब्रह्मणः

सभाम्

।सर्व्वं

निवेदनं

चक्रुस्तमेव

जगतां

विधिम्

॥

ब्रह्मा

च

मानसीं

कन्यां

ससृजे

तां

मनोहराम्

।रूपयौवनसम्पन्नां

शतचन्द्रसमप्रभाम्

॥

विद्यावतीं

गुणवतीमतिरूपवतीं

सतीम्

।श्वेतचम्पकवर्णाभां

रत्नभूषणभूषिताम्

॥

विशुद्धां

प्रकृतेरंशां

सम्मितां

वरदां

शुभाम्

।स्वधाभिधानां

सुदतीं

लक्ष्मीलक्षणसंयुताम्

॥

शतपद्मदलन्यस्तपादपद्मञ्च

बिभ्रतीम्

।पत्नीं

पितॄणां

पद्मास्यां

पद्मजां

पद्मलोचनाम्

॥

पितृभ्यस्तां

ददौ

ब्रह्मा

तुष्टेभ्यस्तुष्टिरूपिणीम्

।ब्राह्मणांश्चोपदेशञ्च

चकार

गोपनीयकम्

॥

स्वधान्तं

मन्त्रमुच्चार्य्य

पितृभ्यो

देहि

चेति

च

।क्रमेण

तेन

विप्राश्च

पित्रे

दानं

ददुः

पुरा

॥

स्वाहा

शस्ता

देवदाने

पितृदाने

स्वधा

परा

।सर्व्वत्र

दक्षिणा

शस्ता

हतयज्ञमदक्षिणम्

॥

पितरो

देवता

विप्रा

मुनयो

मनवस्तथा

।पूजां

चक्रुः

स्वधां

शान्तां

तुष्टाव

परमादरम्

॥

देवादयश्च

सन्तुष्टाः

परिपूर्णमनोरथाः

।विप्रादयश्च

पितरः

स्वधादेवीवरेण

च

॥

इत्येवं

कथितं

सर्व्वं

स्वधोपाख्यानमुत्तमम्

।सर्व्वेषाञ्च

तुष्टिकरं

किं

भूयः

श्रोतुमिच्छसि

॥

*

॥

नारद

उवाच

।स्वधापूजाविधानञ्च

ध्यानं

स्तोत्रं

तथा

मुने

।श्रोतुमिच्छामि

यत्नेन

वद

वेदविदांवर

॥

श्रीनारायण

उवाच

।तद्ध्यानं

स्तवनं

ब्रह्मन्

वेदोक्तं

सर्व्वसम्मतम्

।सर्व्वं

जानासि

च

कथं

ज्ञातुमिच्छसि

वृद्धये

॥

शरत्कृष्णत्रयोदश्यां

मघायां

श्राद्धवासरे

।स्वधां

संपूज्य

यत्नेन

ततः

श्राद्धं

समाचरेत्

॥

स्वधां

नाभ्यर्च्च्य

यो

विप्रः

श्राद्धं

कुर्य्यादहम्मतिः

।न

भवेत्

फलभाक्

सत्यं

श्राद्धस्य

तर्पणस्य

च

॥

ब्रह्मणो

मानसीं

कन्यां

शश्वत्

सुस्थिरयौवनाम्

।पूज्यां

पितॄणां

देवानां

श्राद्धानां

फलदां

भजे

॥

इति

ध्यात्वा

शालग्रामेऽप्यथवा

मङ्गले

घटे

।दद्यात्

पाद्यादिकं

तस्यै

मूलेनेति

श्रुतौ

श्रुतम्

॥

ओँ

ह्रीँ

श्रीँ

क्लीँ

स्वधादेव्यै

स्वाहेति

च

महा-मनुम्

।ससुच्चार्य्य

च

संपूज्य

स्तुत्वा

तां

प्रणमेद्द्विजः

॥

*

॥

स्तोत्रं

शृणु

मुनिश्रेष्ठ

ब्रह्मपुत्त्र

विशारद

।सर्व्ववाञ्छाप्रदं

नॄणां

ब्रह्मणा

यत्

कृतं

पुरा

॥

ब्रह्मोवाच

।“स्वधोच्चारणमात्रेण

तीर्थस्नायी

भवेन्नरः

।मुच्यते

सर्व्वपापेभ्यो

वाजपेयफलं

लभेत्

॥

स्वधा

स्वधा

स्वधेत्येवं

यदि

वारत्रयं

स्मरेत्

।श्राद्धस्य

फलमाप्नोति

वलेश्च

तर्पणस्य

च

॥

श्राद्धकाले

स्वधास्तोत्रं

यः

शृणोति

समाहितः

।लभेत्

श्राद्धशतानाञ्च

पुण्यमेव

न

संशयः

॥

स्वधा

स्वधा

स्वधेत्येवं

त्रिसन्ध्यं

यः

पठेन्नरः

।प्रियां

विनीतां

स

लभेत्

साध्वीं

पुत्त्रं

गुणान्वि-तम्

॥

पितॄणां

प्राणतुल्या

त्वं

द्विजजीवनरूपिणी

।श्राद्धाधिष्ठातृदेवी

च

श्राद्धादीनां

फलप्रदा

॥

वहिर्गच्छ

मन्मनसः

पितॄणां

तुष्टिहेतवे

।संप्रीतये

द्विजातीनां

गृहिणां

वृद्धिहेतवे

॥

नित्या

त्वं

नित्यरूपासि

पुण्यरूपासि

सुव्रते

।आविर्भावतिरोभावी

सृष्टौ

च

प्रलये

तव

॥

ओँ

स्वस्ति

च

नमः

स्वाहा

स्वधा

त्वं

दक्षिणातथा

।निरूपिताश्चतुर्व्वेदे

षट्

प्रशस्ताश्च

कर्म्मणाम्

॥

पुरासीस्त्वं

स्वधा

गोपी

गोलोके

राधिकासखी

।धृतोरसि

स्वमात्मानं

कृष्णत्वेन

स्वधा

स्मृता

॥

ध्वस्ता

त्वंराधिकाशापात्

गोलोकाद्विश्वमागता

।कृष्णश्लिष्टा

तया

दृष्टा

पुरा

वृन्दावने

वने

॥

कृष्णालिङ्गनपुण्येन

भूता

मे

मानसी

सुता

।अतृप्ता

सुरतौ

तेन

चतुर्णां

स्वामिनां

प्रिया

॥

स्वाहा

च

सुन्दरी

गोपी

पुरासीद्राधिकासखी

।स्वं

कृष्णमाह

रतये

तेन

स्वाहा

प्रकीर्त्तिता

॥

कृष्णेन

सार्द्धं

सुचिरं

रमते

रासमण्डले

।प्रमत्ता

सुरतौ

श्लिष्टा

दृष्टा

सा

राधया

पुरा

॥

तस्याः

शापेन

प्रध्वस्ता

गोलोकाद्बिश्वमागता

।कृष्णालिङ्गनपुण्येन

बभूव

वह्निकामिनी

॥

पवित्ररूपा

परमा

देवानां

वन्दिता

नृणाम्

।यन्नामोच्चारणेनैव

नरो

मुच्येत

पातकात्

॥

सा

सुशीलाभिधागोपी

पुरासोद्राधिकासखी

।उवास

दक्षिणे

क्रोडे

कृष्णस्य

राधिकाग्रतः

॥

प्रध्बस्ता

सा

च

तत्शापात्

गोलोकाद्विश्वमा-गता

।कृष्णालिङ्गनपुण्येन

सा

बभूव

च

दक्षिणा

॥

प्रेयसी

सुरतौ

दक्षा

प्रशस्ता

सव्वकर्म्मसु

।उवास

दक्षिणे

भर्त्तुर्द्दक्षिणा

तेन

कीर्त्तिता

॥

बभूवुस्तिस्रो

गोप्यश्च

स्वधा

च

दक्षिणा

तथा

।कर्म्मिणां

कर्म्मपूर्णार्थं

पुरा

चैवेश्वरेच्छया

॥

इत्येवमुक्त्वा

स

ब्रह्मा

ब्रह्मलोके

स्वसंसदि

।तस्थौ

च

सहसामात्यः

स्वधा

साविर्ब्बभूव

ह

॥

तदा

पितृभ्यः

प्रददौ

तामेव

कमलालयाम्

।तां

संप्राप्य

यतस्ते

च

पितरश्च

सहर्षिताः

॥

स्वधास्तोत्रमिदं

पुण्यं

यः

शृणोति

समाहितः

।स

स्नातः

सर्व्वतोर्थेषु

वेदपाठफलं

लभेत्

॥

”इति

ब्रह्मवैवर्त्ते

प्रकृतिखण्डे

४१

अध्यायः

॥

स्वधा

अव्ययम्

स्वद--आ

पुषो०

दस्य

धः

।

१

पितृदेवोद्देशेप्रहविस्त्यागे

अमरः

।

स्वेन

धयति

धै--क

आप्

।

२

मातृ-काभेदे

स्त्रा

“नमःस्वधायै

स्वाहायै”

इति

पितृगाथा

।“निपातस्वधायोगे

त्यागोद्देश्यपदात्

चतुर्थी

पितृभ्यः

स्वधे-त्यादौ

पित्र्यद्देश्यकस्त्याग

इति

बोधः

।

तदर्थश्च

विषयतयाअन्न

दावन्वयी

तस्य

निपातत्वेन

तदर्थस्य

भेदान्वयस्य

व्युत्-पत्तिसिद्धत्वात्

।

इदमन्नं

पित्रे

स्वधेत्यादौ

पित्र्युद्देशक-त्यागविषय

इदमन्नमित्यादि

वोधः

।

मातृभेदस्व्धा

च

दक्ष-कन्या

ब्रह्मणो

मानसी

कन्था

च

पितृपत्नी

।

तन्नामोच्चारणेपित्रादिश्राद्धकरणरूपोऽस्यावरो

ब्रह्मणा

दत्तः

।

“ब्रह्मा

चमानसीं

कन्यां

ससृजे

तां

मनोहराम्”

“स्वधामिधानांसुदतीं

लक्ष्मीलक्षणसंयुताम्”

“पितृभ्यस्तां

ददौ

ब्रह्मातुष्टेभ्यस्तुष्टिरूपिणीम्

।

ब्राह्मणानामुपदेशं

चकार

लोम-नायकः

।

स्वधान्तं

मन्त्रमुव्वाय्य

पितृभ्योदेहि

चेति

च

।क्रमेण

तेन

विप्राश्च

पित्रे

दानं

ददुः

पुरा”

ब्रह्मयै०

प्र०स्वधानामकस्वधाशब्दस्यापि

पितृदाने

विनियोग

इतिबोध्यम्

।

1.

स्वधा॑

Feminine.

Eigenart

(

eig.

Selbstsetzung

),

gewohnter

Zustand

o.

Aufenthalt,

Heimstätte

Wohlgefallen,

Behagen,

Lust.

Instr.

Sgl.

u.

Pl.,

auch

सधा॑म॑नु

nach

Lust

o.

Gewohnheit,

von

selbst,

frei,

ungehindert.

2.

स्वधा॑

Feminine.

süßer

Trank

(

vgl.

सुधा

),

bes.

die

Manenspende,

auch

der

dabei

übliche

Ausruf

Svadhā.

1.

sva-dhā́,

f.

[

fem.

von

*sva-dhá

(

vgl.

anuṣvadham

),

und

dies

aus

svá

und

dhá

von

1.

dhā

vgl.

Cu.

〔305〕

und

Max

Müller

the

sixth

hymn

〔p.

24〕

],

eigene

Selbstbestimmung,

eigene

Neigung,

Natur,

Gewohnheit,

Heimatsstätte.

Die

eigenthümliche

Beziehung

des

svá

ist

überall

gewahrt.

1〉

sein

(

dein

u.

s.

w.

)

eigener

Antrieb,

eigene

Selbstbestimmung,

Triebkraft

2〉

sein

eigener

Brauch,

seine

gewohnte

Weise,

Sitte

3〉

seine

Eigenthümlichkeit,

Natur,

Neigung

4〉

eigenes

Gelüsten,

Belustigung,

eigener

Plan

5〉

eigene

Machtvollkommenheit,

eigene

Kraft

6〉

eigene

Heimatsstätte

7〉

du.,

die

beiden

Heimatsstätten

(

Himmel

und

Erde

)

insbesondere

8〉

im

Instr.

oder

im

Acc.

mit

ánu

nach

seiner

Weise,

Sitte

oder

Gewohnheit,

oder

9〉

nach

jemandes

[

G.

]

Wunsch

oder

Brauch

10〉

im

Instr.

aus

eigenem

Antriebe,

aus

eigener

Lust,

nach

eigenem

Gefallen,

gern

besonders

11〉

mit

dem

Verb

mad

aus

eigenem

Antriebe,

eigener

Lust

sich

berauschen

oder

ergötzen,

oder

12〉