Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
पुरुषः (puruSaH)
पुरुषः
[
puruṣḥ
],
[
पुरि
देहे
शेते
शी-ड
पृषो˚
Tv.
पुर्-अग्रगमने
कुषन्
Uṇâdisūtras.
4.74
]
A
male
being,
man
अर्थतः
पुरुषो
नारी
या
नारी
सार्थतः
पुमान्
Mṛichchhakaṭika
3.27
Manusmṛiti.
1.32
7.17
9.2
Raghuvamsa (Bombay).
2.41.
Men,
mankind.
A
member
or
representative
of
a
generation.
An
officer,
functionary,
agent,
attendant,
servant.
The
height
or
measure
of
a
man
(
considered
as
a
measure
of
length
)
द्वौ
पुरुषौ
प्रमाणमस्य
सा
द्विपुरुषा-षी
परिखा
Sk.
The
soul
द्वाविमौ
पुरुषौ
लोके
क्षरश्चाक्षर
एव
च
Bhagavadgîtâ (Bombay).
15.16
Et cætera.
The
Supreme
Being,
God
(
soul
of
the
universe
)
पुरातनं
त्वां
पुरुषं
पुराविदः
(
विदुः
)
Sisupâlavadha.
1.33
Raghuvamsa (Bombay).
13.6.
A
person
(
in
grammar
)
प्रथम-
पुरुषः
the
third
person,
मध्यमपुरुषः
the
second
person,
and
उत्तमपुरुषः
the
first
person,
(
this
is
the
strict
order
in
Sk.
).
The
pupil
of
the
eye.
(
In
Sāṅ.
Philosophy.
)
The
soul
(
Opposite of.
प्रकृति
)
according
to
the
Sāṅkhyas
it
is
neither
a
production
nor
productive
it
is
passive
and
a
looker-on
of
the
Prakṛiti
Compare.
त्वामामनन्ति
प्रकृतिं
पुरुषार्थप्रवर्तिनीम्
Kumârasambhava (Bombay).
2.13
and
the
word
सांख्य
also.
The
soul,
the
original
source
of
the
universe
(
described
in
the
पुरुषसूक्त
)
सहस्रशीर्षः
पुरुषः
सहस्राक्षः
सहस्रपात्
Et cætera.
The
Punnāga
tree.
Name.
of
the
first,
third,
fifth,
seventh,
ninth,
and
eleventh
signs
of
the
zodiac.
The
seven
divine
or
active
principles
of
which
the
universe
was
formed
तेषामिदं
तु
सप्तानां
पुरुषाणां
महौजसाम्
Manusmṛiti.
1.19.
-षी
A
woman.
-षम्
An
epithet
of
the
mountain
Meru.
Compound.
-अङ्गम्
the
male
organ
of
generation.
-अदः,
-अद्
Masculine.
'a
man-eater',
cannibal,
goblin
अवमेने
हि
दुर्बुद्धिर्मनुष्यान्
पुरुषादकः
Mahâbhârata (Bombay).
*
3.275.27.-अधमः
the
vilest
of
men,
a
very
low
or
despicable
man.
अधिकारः
a
manly
office
or
duty.
calculation
or
estimation
of
men
संसत्सु
जाते
पुरुषाधिकारे
न
पूरणी
तं
समुपैति
संख्या
Kirâtârjunîya.
3.51.
-अन्तरम्
another
man.
अयणः,
अर्थः
any
one
of
the
four
principal
objects
of
human
life
id est, that is.
धर्म
अर्थ,
काम
and
मोक्ष.
human
effort
or
exertion
(
पुरुषकार
)
धर्मार्थकाममोक्षाश्च
पुरुषार्था
उदाहृताः
Agni
Parasmaipada.
H.
Pr.35.
something
which
when
done
results
in
the
satisfaction
of
the
performer
यस्मिन्
कृते
पदार्थे
पुरुषस्य
प्रीतिर्भवति
स
पुरुषार्थः
पदार्थः
ŚB.
on
MS.*
4.1.2.
-अस्थिमालिन्
Masculine.
an
epithet
of
Śiva.
आद्यः
an
epithet
of
Viṣṇu.
a
demon.
-आयुषम्,
-आयुस्
Neuter.
the
duration
of
a
man's
life
अकृपणमतिः
कामं
जीव्याज्जनः
पुरुषायुषम्
Veṇîsamhâra.
6.44
पुरुषायुषजीविन्यो
निरातङ्का
निरीतयः
Raghuvamsa (Bombay).
1.
63.
-आशिन्
Masculine.
'a
man-eater',
a
demon,
goblin.
-इन्द्रः
a
king.
उत्तमः
an
excellent
man.
the
highest
or
Supreme
Being,
an
epithet
of
Viṣṇu
or
Kṛiṣṇa
यस्मात्
क्षरमतीतो$हमक्षरादपि
चोत्तमः
।
अतो$स्मि
लोके
वेदे
च
प्रथितः
पुरुषोत्तमः
॥
Bhagavadgîtâ (Bombay).
15.18.
a
best
attendant.
a
Jaina.
Name.
of
a
district
in
Orissa
sacred
to
Viṣṇu.
कारः
human
effort
or
exertion,
manly
act,
manliness,
prowess
(
Opposite of.
दैव
)
एवं
पुरुषकारेण
विना
दैवं
न
सिध्यति
H.
Pr.32
दैवे
पुरुषकारे
च
कर्मसिद्धिर्व्यवस्थिता
Yâjñavalkya (Mr. Mandlik's Edition).
1.349
Compare.
'god
helps
those
who
help
themselves'
अभिमतसिद्धिर-
शेषा
भवति
हि
पुरुषस्य
पुरुषकारेण
Panchatantra (Bombay).
5.3
Kirâtârjunîya.
5.52.
manhood,
virility.
haughtiness,
pride.
-कुणपः,
-पम्
a
human
corpse.
-केसरिन्
Masculine.
man-lion,
an
epithet
of
Viṣṇu.
in
his
fourth
incarnation
पुरुषकेसरिणश्च
पुरा
नखैः
Sakuntalâ (Bombay).
7.3.
-ज्ञानम्
knowledge
of
mankind
Manusmṛiti.
7.211.-तन्त्र
Adjective.
subjective.
-दध्न,
-द्वयस्
Adjective.
of
the
height
of
a
man.
-द्विष्
Masculine.
an
enemy
of
Viṣṇu.
-द्वेषिणी
an
illtempered
woman
(
who
hates
her
husband
).
नाथः
a
general,
commander.
a
king.
-नियमः
(
in
Grammar.
)
a
restriction
to
a
person.
-पशुः
a
beast
of
a
man,
brutish
person
Compare.
नरपशु.
-पुङ्गवः,
-पुण्डरीकः
a
superior
or
eminent
man.
-पुरम्
Name.
of
the
capital
of
Gāndhāra,
quod vide, which see.
-बहुमानः
the
esteem
of
mankind
निवृत्ता
भोगेच्छा
पुरुषबहुमानो
विगलितः
Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).
3.9.
-मानिन्
Adjective.
fancying
oneself
a
hero
कथं
पुरुषमानी
स्यात्
पुरुषाणां
मयि
स्थिते
Rāmāyana
2.24.35.
-मेधः
a
human
sacrifice.
-वरः
an
epithet
of
Viṣṇu.
-वर्जित
Adjective.
desolate.
वाहः
an
epithet
of
Garuḍa.
an
epithet
of
Kubera.
-व्याघ्रः
-शार्दूलः,
-सिंहः
'a
tiger
or
lion
among
men',
a
distinguished
or
eminent
man.
उद्योगिनं
पुरुषसिंहमुपैति
लक्ष्मीः
H.
a
hero,
brave
man.
-समवायः
a
number
of
men.
-शीर्षकः
A
kind
of
weapon
used
by
burglars
(
a
sham
head
to
be
inserted
into
the
hole
made
in
a
wall
)
Dasakumâracharita (Bombay).
2.2.
-सारः
an
eminent
man
Bhágavata (Bombay).
1.16.7.-सूक्तम्
Name.
of
the
9th
hymn
of
the
1th
Maṇḍala
of
the
Ṛigveda
(
regarded
as
a
very
sacred
hymn
).
पुरुषः
[
पुरि
देहे
शेते
शी-ड
पृषो°
Tv.
पुर्-अग्रगमने
कुषन्
Uṇ.
4.
74
]
1
A
male
being,
man
अर्थतः
पुरुषो
नारी
या
नारी
सार्थतः
पुमान्
Mk.
3.
27
Ms.
1.
32
7.
17
9.
2
R.
2.
41.
2
Men,
mankind.
3
A
member
or
representative
of
a
generation.
4
An
officer,
functionary,
agent,
attendant,
servant.
5
The
height
or
measure
of
a
man
(
considered
as
a
measure
of
length
)
द्वौ
पुरुषौ
प्रमाणमस्याः
सा
द्विपुरुषा-षी
परिखा
Sk.
6
The
soul
द्वाविमौ
पुरुषौ
लोके
क्षरश्चाक्षर
एव
च
Bg.
15.
16
&c.
7
The
Supreme
Being,
God
(
soul
of
the
universe
)
Śi.
1.
33
R.
13.
6.
8
A
person
(
in
grammar
)
प्रथमपुरुषः
the
third
person,
मध्यमपुरुषः
the
second
person,
and
उत्तमपुरुषः
the
first
person,
(
this
is
the
strict
order
in
Sk.
).
9
The
pupil
of
the
eye.
10
(
In
Sān.
phil.
)
The
soul
(
opp.
प्रकृति
)
according
to
the
Sāṃkhyas
it
is
neither
a
production
nor
productive
it
is
passive
and
a
looker-on
of
the
Prakṛti
cf.
Ku.
2.
13
and
the
word
सांख्य
also.
11
The
soul,
the
original
source
of
the
universe
(
described
in
the
पुरुषसूक्त
)
सहस्रशीर्षः
पुरुषः
सहस्राक्षः
सहस्रपात्
&c.
12
The
Punnāga
tree.
13
N.
of
the
first,
third,
fifth,
seventh,
ninth,
and
eleventh
signs
of
the
zodiac.
14
The
seven
divine
or
active
principles
of
which
the
universe
was
formed.
षी
A
woman.
षं
An
epithet
of
the
mountain
Meru.
Comp.
अंगं
the
male
organ
of
generation.
अदः,
अद्
m.
‘a
maneater’,
cannibal,
goblin.
अधमः
the
vilest
of
men,
a
very
low
or
despicable
man.
अधिकारः
{1}
a
manly
office
or
duty.
{2}
calculation
or
estimation
of
men
Ki.
3.
51.
अंतरं
another
man.
अयणः
अर्थः
{1}
any
one
of
the
four
principal
objects
of
human
life
i.
e.
धर्म,
अर्थ,
काम
and
मोक्ष.
{2}
human
effort
or
exertion
(
पुरुषकार
)
H.
Pr.
35.
अस्थिमालिन्
m.
an
epithet
of
Śiva.
आद्यः
{1}
an
epithet
of
Viṣṇu.
{2}
a
demon.
आयुषं,
आयुस्
n.
the
duration
of
a
man's
life
अकृपणमतिः
कामं
जीव्याज्जनः
पुरुष
युषं
Ve.
6.
44
पुरुषायुषजीविन्यो
निरातंका
निरीतयः
R.
1.
63.
आशिन्
m.
‘a
man-eater’,
a
demon,
goblin.
इंद्रः
a
king.
उत्तमः
{1}
an
excellent
man.
{2}
the
highest
or
Supreme
Being,
an
epithet
of
Viṣṇu
or
Kṛṣṇa
यस्मात्
क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि
चोत्तमः
।
अतोऽस्मि
लोके
वेदे
च
प्रथितः
पुरुषोत्तमः
॥
Bg.
15.
18.
{3}
a
best
attendant.
{4}
a
Jaina.
{5}
N.
of
a
district
in
Orissa
sacred
to
Viṣṇu.
कारः
{1}
human
effort
or
exertion,
manly
act,
manliness,
prowess
(
opp.
दैव
)
एवं
पुरुषकारेण
विना
दैवं
न
सिध्यति
H.
Pr.
32
दैवे
पुरुषकारे
च
कर्मसिद्धिर्व्यवस्थिता
Y.
1.
349
cf.
“god
helps
those
who
help
themselves”
Pt.
5.
30
Ki.
5.
52.
{2}
manhood,
virility.
कुणपः
पं
a
human
corpse.
केसारिन्
m.
man-lion’,
an
epithet
of
Viṣṇu
in
his
fourth
incarnation
पुरुषकेसरिणश्च
पुरा
नखैः
Ś.
7.
3.
ज्ञानं
knowledge
of
mankind.
दध्न,
द्वयस्
a.
of
the
height
of
a
man.
द्विष्
m.
an
enemy
of
Viṣṇu.
द्वेषिणी
an
ill-tempered
woman
(
who
hates
her
husband
).
नायः
{1}
a
general,
commander.
{2}
a
king.
नियमः
(
in
gram.
)
a
restriction
to
a
person,
पशुः
a
beast
of
a
man,
brutish
person
cf.
नरपशु.
पुंगवः,
पुंडरीकः
a
superior
or
eminent
man.
पुरं
N.
of
the
capital
of
Gāndhāra,
q.
v.
बहुमानः
the
esteem
of
mankind
Bh.
3.
9.
मेधः
a
human
sacrifice.
वरः
an
epithet
of
Viṣṇu.
वाहः
{1}
an
epithet
of
Garuḍa.
{2}
an
epithet
of
Kubera.
व्याघ्रः,
शार्दूलः,
सिंहः
‘a
tiger
or
lion
among
men,
’
a
distinguished
or
eminent
man.
{2}
a
hero,
brave
man.
समवायः
a
number
of
men.
सूक्तं
N.
of
the
90th
hymn
of
the
10th
Maṇḍala
of
the
Ṛgveda
(
regarded
as
a
very
sacred
hymn
).
व्यक्ति
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"नर,
मनुष्य,
मर्द"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"मनुष्य,
मनुष्य
जाति"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
किसी
पीढ़ी
का
प्रतिनिधि
या
सदस्य
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"अधिकारी,
कार्यकर्ता,
अभिकर्ता,
अनुचर,
सेवक"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"मनुष्य
की
ऊँचाई
या
माप,
दोनों
हाथ
फैला
कर
लम्बाई
की
माप"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
आत्मा
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"परमात्मा,
ईश्वर
(
विश्व
की
आत्मा
)"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"पुरुष
(
व्या*
में
)
प्रथम
पुरुष,
मध्यम
पुरुष
और
उत्तम
पुरुष"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
आँख
की
पुतली
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"आत्मा
(
विप*
प्रकृति
)
सांख्यमतानुसार
यह
न
उत्पन्न
होता
है,
न
उत्पादक
है,
यह
निष्क्रिय
है,
तथा
प्रकृति
का
दर्शक
है"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
पुरि
देहे
शेते
शी+ड
पृषो*
"नर,
मनुष्य"
पुरुषः
स्त्रीलिङ्गम्
-
पुरि
देहे
शेते
शी+ड
पृषो*
आत्मा
Synonyms
पुन्नागः,
पुरुषः,
तुङ्गः,
केशरः,
देववल्लभः,
कुम्भीकः,
रक्तकेशरः,
पुन्नामा,
पाटलद्रुमः,
रक्तपुष्पः,
रक्तरेणुः,
अरुणः
(Noun)
वृक्षविशेषः।
"पुन्नागस्य
प्रशाखाशीर्षेषु
रक्तपुष्पगुच्छाः
भवन्ति।"
Synonyms
पुरुषः,
व्याकरणीयपुरुषः
(Noun)
व्याकरणे
श्रुतिविशेषेण
कर्तृकर्मणो
उपाधिः
पुरुषः
तत्
त्रिविधः
उत्तम-मध्यम-प्रथमाः।
"व्याकरणे
त्रिविधः
पुरुषः
उत्तम-मध्यम-प्रथमाः।"
Synonyms
कृष्णः,
नारायणः,
दामोदरः,
हृषीकेशः,
केशवः,
माधवः,
अच्युतः,
गोविन्दः,
जनार्दनः,
गिरिधरः,
दैवकीनन्दनः,
माधवः,
शौरिः,
अहिजितः,
योगीश्वरः,
वंशीधरः,
वासुदेवः,
कंसारातिः,
वनमाली,
पुराणपुरुषः,
मुकुन्दः,
कंसारिः,
वासुः,
मुरलीधरः,
जगदीशः,
गदाधरः,
नन्दात्मजः,
गोपालः,
नन्दनन्दनः,
यादवः,
पूतनारिः,
मथुरेशः,
द्वारकेशः,
पाण्डवायनः,
देवकीसूनुः,
गोपेन्द्रः,
गोवर्धनधरः,
यदुनाथः,
चक्रपाणिः,
चतुर्भुजः,
त्रिविक्रमः,
पुण्डरीकाक्षः,
गरुडध्वजः,
पीताम्बरः,
विश्वम्भरः,
विश्वरुजः,
सनातनः,
विभुः,
कान्तः,
पुरुषः,
प्रभुः,
जितामित्रः,
सहस्रवदनः
(Noun)
यदुवंशीय
वसुदेवस्य
पुत्रः
यः
विष्णोः
अवतारः
इति
मन्यते।
"सूरदासः
कृष्णस्य
परमो
भक्तः।"
Synonyms
विष्णुः,
नारायणः,
कृष्णः,
वैकुण्ठः,
विष्टरश्रवाः,
दामोदरः,
हृषीकेशः,
केशवः,
माधवः,
स्वभूः,
दैत्यारिः,
पुण्डरीकाक्षः,
गोविन्दः,
गरुडध्वजः,
पीताम्बरः,
अच्युतः,
शार्ङ्गी,
विष्वक्सेनः,
जनार्दनः,
उपेन्द्रः,
इन्द्रावरजः,
चक्रपाणिः,
चतुर्भुजः,
पद्मनाभः,
मधुरिपुः,
वासुदेवः,
त्रिविक्रमः,
दैवकीनन्दनः,
शौरिः,
श्रीपतिः,
पुरुषोत्तमः,
वनमाली,
बलिध्वंसी,
कंसारातिः,
अधोक्षजः,
विश्वम्भरः,
कैटभजित्,
विधुः,
श्रीवत्सलाञछनः,
पुराणपुरुषः,
वृष्णिः,
शतधामा,
गदाग्रजः,
एकशृङ्गः,
जगन्नाथः,
विश्वरूपः,
सनातनः,
मुकुन्दः,
राहुभेदी,
वामनः,
शिवकीर्तनः,
श्रीनिवासः,
अजः,
वासुः,
श्रीहरिः,
कंसारिः,
नृहरिः,
विभुः,
मधुजित्,
मधुसूदनः,
कान्तः,
पुरुषः,
श्रीगर्भः,
श्रीकरः,
श्रीमान्,
श्रीधरः,
श्रीनिकेतनः,
श्रीकान्तः,
श्रीशः,
प्रभुः,
जगदीशः,
गदाधरः,
अजितः,
जितामित्रः,
ऋतधामा,
शशबिन्दुः,
पुनर्वसुः,
आदिदेवः,
श्रीवराहः,
सहस्रवदनः,
त्रिपात्,
ऊर्ध्वदेवः,
गृध्नुः,
हरिः,
यादवः,
चाणूरसूदनः,
सदायोगी,
ध्रुवः,
हेमशङ्खः,
शतावर्त्ती,
कालनेमिरिपुः,
सोमसिन्धुः,
विरिञ्चिः,
धरणीधरः,
बहुमूर्द्धा,
वर्धमानः,
शतानन्दः,
वृषान्तकः,
रन्तिदेवः,
वृषाकपिः,
जिष्णुः,
दाशार्हः,
अब्धिशयनः,
इन्द्रानुजः,
जलशयः,
यज्ञपुरुषः,
तार्क्षध्वजः,
षड्बिन्दुः,
पद्मेशः,
मार्जः,
जिनः,
कुमोदकः,
जह्नुः,
वसुः,
शतावर्तः,
मुञ्जकेशी,
बभ्रुः,
वेधाः,
प्रस्निशृङ्गः,
आत्मभूः,
सुवर्णबिन्दुः,
श्रीवत्सः,
गदाभृत्,
शार्ङ्गभृत्,
चक्रभृत्,
श्रीवत्सभृत्,
शङ्खभृत्,
जलशायी,
मुरमर्दनः,
लक्ष्मीपतिः,
मुरारिः,
अमृतः,
अरिष्टनेमः,
कपिः,
केशः,
जगदीशः,
जनार्दनः,
जिनः,
जिष्णुः,
विक्रमः,
शर्वः
(Noun)
देवताविशेषः
हिन्दुधर्मानुसारं
जगतः
पालनकर्ता।
"एकादशस्तथा
त्वष्टा
द्वादशो
विष्णुरुच्यते
जघन्यजस्तु
सर्वेषामादित्यानां
गुणाधिकः।"
Synonyms
पुरुषः,
नरः,
ना,
मनुष्यः,
मानुषः,
मानवः,
मनुजः,
जनः,
पुमान्,
मर्त्यः,
पूरुषः,
मनुः,
पञ्च़जनः,
मनुभूः,
पुंव्यक्तिः,
वीरः,
मालः,
वृधसानः,
वृधसानुः,
चर्षणिः,
भूस्पृक्
(Noun)
पुमान्
मानवजातीयः।
"द्विधा
कृत्वात्मनो
देहम्
अर्द्धेन
पुरुषोऽभवत्।
अर्द्धेन
नारी
तस्यां
स
विराजम्
असृजत्
प्रभुः।"
पुरुषः,
पुंलिङ्गम्
(
पुरति
अग्रे
गच्छतीति
।
पुर
+“पुरः
कुषन्
।”
उणा०
४
।
७४
।
इति
कुषन्
।
)पिपर्त्ति
पूरयति
बलं
यः
पुर्षु
शेते
य
इति
वा
।पुमान्
।
(
यथा,
मनौ
।
१
।
३२
।“द्विधा
कृत्वात्मनो
देहमर्द्धेन
पुरुषोऽभवत्
।अर्द्धेन
नारी
तस्यां
स
विराजमसृजत्
प्रभुः
॥
”
)तत्पर्य्यायः
।
पूरुषः
२
ना
३
नरः
४
पञ्चजनः५
पुमान्
६
अर्थाश्रयः
७
अधिकारी
८
कर्म्मार्हः९
जनः
१०
अर्थवान्
११
।
इति
राजनिर्घण्टः
॥
मनुष्यः
१२
मानवः
१३
मर्त्यः
१४
मानुषः
१५मनुः
१६
।
इति
शब्दरत्नावली
॥
रसिकराजः१७
घनकामधामा
१८
मदनशायकाङ्कः
१९मन्मथशायकलक्ष्यः
२०
।
इति
कविकल्पलता
॥
स
चतुर्विधः
।
यथा,
--“शशो
मृगोवृषञ्चाश्वो
नृणां
जातिचतुष्टयम्
॥
”शशादीनां
लक्षणं
यथा,
--“मृदुवचनसुशीलः
कोमलाङ्गः
सुकेशःसकलगुणनिधानः
सत्यवादी
शशोऽयम्
।
१
।वदति
मधुरवाणीं
दीर्घनेत्रोऽतिभीरु-श्चपलमतिसुदेहः
शीघ्रवेगो
मृगोऽयम्
॥
२
॥
बहुगुणबहुबन्धुः
शीघ्रकामो
नताङ्गःसकलरुचिरदेहः
सत्यवादी
वृषोऽयम्
।
३
।उदरकटिकृशः
स्यादुग्रकण्ठाधरौष्ठोदशनवदननासाश्रोत्रदीर्घो
हि
वाजी
॥
”
४
॥
इति
रतिमञ्जरी
॥
*
॥
तस्य
पञ्चलक्षणत्वं
यथा,
--“पात्रे
त्यागी
गुणे
रागी
भोगी
परिजनैः
सह
।शास्त्रे
बोद्धा
रणे
योद्धा
पुरुषः
पञ्चलक्षणः
॥
”इति
प्राचीनाः
॥
जितेन्द्रियस्य
पुरुषत्वं
यथा,
--“सा
श्रीर्या
न
मदं
कुर्य्यात्
स
मुखी
तृष्णयोज्झितः
।तन्मित्रं
यत्र
विश्वासः
पुरुषः
स
जितेन्द्रियः
॥
”इति
गारुडे
१६
अध्यायः
॥
*
॥
(
अस्य
लक्षणादिकं
यथा,
--“उन्मानमानगतिसंहतिसारवर्ण-स्नेहस्वरप्रकृतिसत्त्वमनूकमादौ
।क्षेत्रं
मृजाञ्च
विधिवत्
कुशलोऽवलोक्यसामुद्रविद्वदति
यातमनागतञ्च
॥
अस्वेदनौ
मृदुतलौ
कमलोदराभौश्लिष्टाङ्गुली
रुचिरताम्रनखौ
सुपार्ष्णी
।उष्णौ
शिराविरहितौ
सुनिगूढगुल्फौकूर्म्मोन्नतौ
च
चरणौ
मनुजेश्वरस्य
॥
शूर्पाकारविरूक्षपाण्डुरनखौ
वक्रौ
शिरासन्ततौसंशुष्को
विरलाङ्गुली
च
चरणौ
दारिद्य्रदुःख-प्रदौ
।मार्गायोत्कटकौ
कषायसदृशौ
वंशस्य
विच्छि-त्तिदौब्रह्मघ्नौ
परिपक्वमृद्द्युतितलौ
पीतावगम्यारतौ
॥
प्रविरलतनुरोमवृत्तजङ्घाद्विरदकरप्रतिमैर्वरोरुभिश्च
।उपचितसमजानवश्च
भूपाधनरहिताः
श्वशृगालतुल्यजङ्घाः
॥
रोमैकैकं
कूपके
पार्थिवानांद्वे
द्वे
ज्ञेये
पण्डितश्रोत्रियाणम्
।त्र्याद्यैर्निःस्वा
मानवा
दुःखभाजःकेशाश्चैवं
निन्दिताः
पूजिताश्च
॥
निर्मांसजानुर्म्रियते
प्रवासेसौभाग्यमल्पैर्विकटैर्दरिद्राः
।स्त्रीनिर्जिताश्चापि
भवन्ति
निम्नैराज्यं
समांसैश्च
महद्भिरायुः
॥
लिङ्गेऽल्पे
धनवानपत्यरहितः
स्थूले
विहीनो
धनै-र्मेढ्रे
वामनते
सुतार्थरहितो
वक्रेऽन्यथा
पुत्त्र-वान्
।दारिद्य्रं
विनते
त्वधोऽल्पतनयो
लिङ्गे
शिरास-न्तते
।स्थूलग्रन्थियुते
सुखी
मृदु
करोत्यन्तं
प्रमेहा-दिभिः
॥
कोशनिगूढैर्भूपा
दीर्घैर्भग्नैश्च
वित्तपरिहीनाः
।ऋजुवृत्तशेफसो
लघुशिरालशिश्नाश्च
धनवन्तः
॥
जलमृत्युरेकवृषणो
विषमैः
स्त्रीचञ्चलः
समैःक्षितिपः
।ह्नस्वायुश्चोद्बद्धैः
प्रलम्बवृषणस्य
शतमायुः
॥
रक्तैराढ्यामणिभिर्निर्द्रव्याः
पाण्डुरैश्चमलिनैश्च
।सुखिनः
सशब्दमूत्रा
निःस्वा
निःशब्दधाराश्च
॥
द्बित्रिचतुर्धाराभिः
प्रदक्षिणावर्तवलितमूत्राभिः
।पृथ्वीपतयो
ज्ञेया
विकीर्णमूत्राश्च
धनहीनाः
॥
एकैव
मूत्रधारा
वलिता
रूपप्रधानसुतदात्री
।स्निग्धोन्नतसममणयो
धनवनितारत्नभोक्तारः
॥
मणिभिश्च
मध्यनिम्नैः
कन्यापितरो
भवन्तिनिःस्वाश्च
।बहुपशुभाजो
मध्योन्नतैश्च
नात्युल्वणैर्धनिनः
॥
परिशुष्कबस्तिशीर्षैर्धनरहिता
दुर्भगाश्चविज्ञेयाः
।कुसुमसमगन्धशुक्रा
विज्ञातव्या
महीपालाः
॥
मधुगन्धे
बहुवित्ता
मत्स्यसगन्धे
बहून्यपत्यानि
।तनुशुक्रः
स्त्रीजनको
मांससगन्धो
महाभोगी
॥
मदिरागन्धे
यज्वा
क्षारसगन्धे
च
रेतसि
दरिद्रः
।शीघ्रं
मैथुनगामी
दीर्घायुरतोऽन्यथाल्पायुः
॥
निःस्वोऽतिस्थूलस्फिक्
समांसलस्फिक्
सुखा-न्वितो
भवति
।व्याघ्रान्तोऽध्यर्धस्फिग्मण्डूकस्फिग्नराधिपतिः
॥
सिंहकटिर्मनुजेन्द्रः
कपिकरभकटिर्धनैः
परि-त्यक्तः
।समजठरा
भोगयुता
घटपिठरनिभोदरानिःस्वाः
॥
अविकलपार्श्वा
धनिनो
निम्नैर्वक्रश्च
भोगस-न्त्यक्ताः
।समकुक्षा
भोगाढ्या
निम्नाभिर्भोगपरिहीनाः
॥
उन्नतकुक्षाः
क्षितिपाः
कुटिलाः
स्युर्मानवाविषमकुक्षाः
।सर्पोदरा
दरिद्रा
भवन्ति
बह्वाशिनश्चैव
॥
परिमण्डलोन्नताभिर्विस्तीर्णाभिश्च
नाभिभिःसुखिनः
।स्वल्पा
त्वदृश्यनिम्ना
नाभिः
क्लेशावहा
भवति
॥
वलिमध्यगता
विषमा
शूलावाधं
करोतिनैःख्यञ्च
।शाठ्यं
वामावर्त्ता
करोति
मेधां
प्रदक्षिणतः
॥
पार्श्वायता
चिरायषमुपरिष्टाच्चेश्वरं
गवा-ढ्यमधः
।शतपत्रकर्णिकाभा
नाभिर्मनुजेश्वरं
कुरुते
॥
शस्त्रान्तं
स्त्रीभोगिनमाचार्य्यं
बहुसुतं
यथा-सङ्ख्यम्
।एकद्वित्रिचतुर्भिर्वलिभिर्विद्यान्नृपं
त्ववलिम्
॥
विषमवलयो
मनुष्या
भवन्त्यगम्याभिगामिनःपापाः
।ऋजुवलयः
सुखभाजः
परदारद्वेषिणश्चैव
॥
मांसलमृदुभिः
पार्श्वैः
प्रदक्षिणावर्त्तरोमभि-र्भूपाः
।विपरीतैर्निर्द्रव्याः
सुखपरिहीनाः
परप्रेष्याः
॥
सुभगा
भवन्त्यनुद्बद्धचूचुका
निर्धना
विषमदीर्घैः
।पीनोपचितनिमग्नैः
क्षितिपतयश्चूचुकैः
सुखिनः
॥
हृदयं
समुन्नतं
पृथु
न
वेपनं
मांसलं
च
नृप-तीनाम्
।अधमानां
विपरीतं
खररोमचितं
शिरालञ्च
॥
समवक्षसोऽर्थवन्तः
पीनैः
शूरास्त्वकिञ्चना-स्तनुभिः
।विषमं
वक्षो
येषां
ते
निःस्वाः
शस्त्रनिधनाश्च
॥
विषमैर्विषमो
जत्रुभिरर्थविहीनोऽस्थिसन्धि-परिणद्धैः
।उन्नतजत्रुर्भागी
निम्नैर्निःस्वोऽर्थवान्
पीनैः
॥
चिपिटग्रीवो
निःस्वः
शुष्का
सशिरा
च
यस्यवा
ग्रीवा
।महिषग्रीवः
शूरः
शास्त्रान्तो
वृषसमग्रीवः
॥
कम्बुग्रीवो
राजा
प्रलम्बकण्ठः
प्रभक्षणो
भवति
।पृष्ठमभग्नमरोमशमर्थवतामशुभदमतोऽन्यत्
॥
अस्वेदनपीनोन्नतसुगन्धिसमरोमसङ्कुलाःकक्षाः
।विज्ञातव्या
धनिनामतोऽन्यथार्थैर्विहीनानाम्
॥
निर्मांसौ
रोमचितौ
भग्नावल्पौ
च
निर्धन-स्यांसौ
।विपुलावव्युच्छिन्नौ
सुश्लिष्टौ
सौख्यवीर्य्यवताम्
॥
करिकरसदृशौ
वृत्तावाजान्ववलम्बिनौ
समौपीनौ
।बाहू
पृथिवीशानामधमानां
रोमशौ
ह्नस्वौ
॥
हस्ताङ्गुलयो
दीर्घाश्चिरायुषामवलिताश्चसुभगानाम्
।मेधाविनाञ्च
सूक्ष्माश्चिपिठाः
परकर्म्मनिरता-नाम्
॥
स्थूलाभिर्धनरहिता
बहिर्नताभिश्च
शस्त्र-निर्याणाः
।कपिसदृशकरा
धनिनो
व्याघ्रोपमपाणयःपापाः
॥
मणिबन्धनैर्निगूढैर्दृढैश्च
सुश्लिष्टसन्धिभिर्भूपाः
।हीनैर्हस्तच्छेदः
श्लथैः
सशब्दैश्च
निर्द्रव्याः
॥
पितृवित्तेन
विहीना
भवन्ति
निम्नेन
करतलेननराः
।संवृतनिम्नैर्धनिनः
प्रोत्तानकराश्च
दातारः
॥
विषमैर्विषमा
निःस्वाश्च
करतलैरीश्वरास्तुलाक्षाभैः
।पीतैरगम्यवनिताभिगामिनो
निर्घना
रूक्षैः
॥
तुषसदृशनखाः
क्लीवाश्चिपिटैः
स्फुटितैश्चवित्तसन्त्यक्ताः
।कुनखविवर्णैः
परतर्कुकाश्च
ताम्रैश्च
भूपतयः
॥
अङ्गुष्ठयवैराढ्याः
सुतवन्तोऽङ्गुष्ठमूलगैश्च
यवः
।दीर्घाङ्गुलिपर्वाणः
सुभगा
दीर्घायुषश्चैव
॥
स्निग्धा
निम्ना
रेखा
धनिनां
तद्ब्यत्ययेननिःस्वानाम्
।विरलाङ्गुलयो
निःस्वा
धनसञ्चयिनो
घना-ङ्गुलयः
॥
तिस्रो
रेखा
मणिबन्धनोत्थिताः
करतलोपगानृपतेः
।मीनयुगाङ्कितपाणिर्नित्यं
सत्रप्रदो
भवति
॥
वज्राकारा
धनिनां
विद्याभाजान्तु
मीनपुच्छ-निभाः
।शङ्खातपत्रशिविकागजाश्वपद्मोपमा
नृपतेः
॥
कलशमृणालपताकाङ्कुशोपमाभिर्भवन्ति
निधि-पालाः
।दामनिभाभिश्चाढ्याः
स्वस्तिकरूपाभिरैश्वर्य्यम्
॥
चक्रासिपरशुतोमरशक्तिधनुःकुन्तसन्निभारेखाः
।कुर्व्वन्ति
चमूनाथं
यज्वानमुलूखलाकाराः
॥
मकरध्वजकोष्ठागारसन्निभाभिर्महाधनोपेताः
।वेदीनिभेन
चैवाग्निहोत्रिणो
ब्रह्मतीर्थेन
॥
वापीदेवकुलाद्यैर्धर्मं
कुर्व्वन्ति
च
त्रिकोणाभिः
।अङ्गुष्ठमूलरेखाः
पुत्त्राः
स्युर्दारिकाः
सूक्ष्माः
॥
रेखाः
प्रदेशिनीगाः
शतायुषां
कल्पनीय-मूनाभिः
।छिन्नाभिर्द्रुमपतनं
बहुरेखारेखिणो
निःस्वाः
॥
अतिकृशदीर्घैश्चिवुकैर्निर्द्रव्या
मांसलैर्धनोपेताः
।विम्बोपमैरवक्रैरधरैर्भूपास्तनुभिरस्वाः
॥
ओष्ठैः
स्फुटितविखण्डितविवर्णरूक्षैश्च
धन-परित्यक्ताः
।स्निग्धा
घनाश्च
दशनाः
सुतीक्ष्णदंष्ट्राः
समाश्चशुभाः
॥
जिह्वा
रक्ता
दीर्घा
श्लक्ष्णा
सुसमा
च
भोगिनांज्ञेया
।श्वेता
कृष्णा
परुषा
निर्द्रव्याणां
तथा
तालु
॥
वक्त्रं
सौम्यं
संवृतममलं
श्लक्ष्णं
समञ्च
भूपानाम्
।विपरीतं
क्लेशभुजां
महामुखं
दुर्भगाणाञ्च
॥
स्त्रीमुखमनपत्यानां
शाठ्यवतां
मण्डलं
परि-ज्ञेयम्दीर्घं
निर्द्रव्याणां
भीरुमुखाः
पापकर्माणः
॥
चतुरश्रं
धूर्तानां
निम्नं
वक्त्रञ्च
तनयरहिता-नाम्
।कृपणानामतिह्नस्वं
सम्पूर्णं
भोगिनां
कान्तम्
॥
अस्फुटिताग्रं
स्निग्धं
श्मश्रु
शुभं
मृदु
च
सन्न-तञ्चैव
।रक्तैः
परुषैश्चौराः
श्मश्रुभिरल्पैश्च
विज्ञेयाः
॥
निर्मांसैः
कर्णैः
पापमृत्यवश्चर्पटैः
सुबहुभोगाः
।कृपणाश्च
ह्नस्वकर्णाः
शङ्कुश्रवणाश्च
भूपतयः
॥
रोमशकर्णा
दीर्घायुषस्तु
धनभागिनो
विपुल-कर्णाः
।क्रूराः
शिरावनद्धैर्व्यालम्बैर्मांसलैः
सुखिनः
॥
भोगी
त्वनिम्नगण्डो
मन्त्री
सम्पूर्णमांसगण्डो
यः
।सुखभाक्
शुकसमनासश्चिरजीवी
शुष्कनासश्च
॥
छिन्नानुरूपयागम्यगामिनो
दीर्घया
तु
सौभा-ग्यम्
।आकुञ्चितया
चौरः
स्त्रीमृत्युः
स्याच्चिपिट-नासः
॥
धनिनोऽग्रवक्रनासा
दक्षिणवक्राः
प्रभक्षणाःक्रूराः
।ऋज्वी
स्वल्पच्छिद्रा
सुपुटा
नासा
सभाम्या-नाम्
॥
धनिनां
क्षुतं
सकृद्
द्वित्रिपिण्डितं
ह्लादि
सान-नादञ्च
।दीर्घायुषां
प्रमुक्तं
विज्ञेयं
संहतञ्चैव
॥
पद्मदलाभैर्धनिनो
रक्तान्तविलोचनाः
श्रियो-भाजः
।मधुपिङ्गलैर्महार्था
मार्जारविलोचनाः
पापाः
॥
हरिणाक्षा
मण्डललोचनाश्च
जिह्मैश्च
लोचनै-श्चौराः
।क्रूराः
केकरनेत्रा
गजसदृशदृशश्च
भूपतयः
॥
ऐश्वर्य्यं
गम्भीरैर्नोलोत्पलकान्तिभिश्च
विद्वांसः
।अतिकृष्णतारकाणामक्ष्णामुत्पाटनं
भवति
॥
मन्त्रित्वं
स्थूलदृशां
श्यावाक्षाणाञ्च
भवतिसौभाग्यम्
।दीना
दृग्निःस्वानां
स्निग्धा
विपुलार्थभोगव-ताम्
॥
अभ्युन्नताभिरल्पायुषो
विशालोन्नताभिरति-सुखिनः
।विषमभ्रुवो
दरिद्रा
बालेन्दुनतभ्रुवः
सधनाः
॥
दीर्घासंसक्ताभिर्धनिनः
खण्डाभिरर्थपरिहीनाः
।मध्यविनतभ्रुवो
ये
ते
सक्ताः
स्त्रीष्वगम्यासु
॥
उन्नतविपुलैः
शङ्खैर्धन्या
निम्नैः
सुतार्थसन्त्यक्ताः
।विषमललाटा
विधना
धनवन्तोऽर्धेन्दुसदृशेन
॥
शुक्तिविशालैराचार्य्यता
शिरासन्ततैरधर्म्म-रताः
।उन्नतशिराभिराढ्याः
स्वस्तिकवत्संस्थिताभिश्च
॥
निम्नललाटा
वधबन्धभागिनः
क्ररकर्म्मनिर-ताश्च
।अभ्युन्नतैश्च
भूपाः
कृपणाः
स्युः
सङ्कटललाटाः
॥
रुदितमदीनमनश्रु
स्निग्धञ्च
शुभावहं
मनुष्या-णाम्
।रूक्षं
दीनं
प्रचुराश्रु
चैव
न
शुभप्रदं
पुंसाम्
॥
हसितं
शुभदमकम्पं
सनिमीलितलोचनञ्चपापस्य
।हृष्टस्य
हसितमसकृत्
सोन्मादस्यासकृत्प्रान्ते
॥
तिस्रो
रेखाः
शतजीविनां
ललाटायताः
स्थितायदि
ताः
।चतसृभिरवनीशत्वं
नवतिश्चायुः
सपञ्चाब्दा
॥
विच्छिन्नाभिश्चागम्यगामिनो
नवतिरप्यरेखेण
।केशान्तोपगताभी
रेखाभिरशीतिवर्षायुः
॥
पञ्चभिरायुः
सप्ततिरेकाग्रावस्थिताभिरपि
षष्टिः
।बहुरेखेण
शतार्धं
चत्वारिंशच्च
वक्राभिः
॥
त्रिंशद्भ्रूलग्नाभिर्विंशतिकश्चैव
वामवक्राभिः
।क्षुद्राभिः
स्वल्पायुर्न्यूनाभिश्चान्तरे
कल्प्यम्
॥
परिमण्डलैर्गवाढ्याश्छत्राकारैः
शिरोभिरव-नीशाः
।चिपिटैः
पितृमातृघ्नाः
करोटिशिरसां
चिरा-न्मृत्युः
॥
घटमूर्धा
ध्वानरुचिर्द्विमस्तकः
पापकृद्धनैस्त्यक्तः
।निम्नन्तु
शिरो
महतां
वहुनिम्नमनर्थदं
भवति
॥
एकैकभवैः
स्निग्धैः
कृष्णैराकुञ्चितैरभिन्नाग्रैः
।मृदुभिर्न
चातिवहुभिः
केशैः
सुखभाग्
नरेन्द्रोवा
॥
बहुमूलविषमकपिलाः
स्थूलस्फुटिताग्रपरुष-ह्नस्वाश्च
।अतिकुटिलाश्चातिघनाश्च
मूर्धजा
वित्तहीना-नाम्
॥
यद्यद्गात्रं
रूक्षं
मांसविहीनं
शिरावनद्बञ्च
।तत्तदनिष्टं
प्रोक्तं
विपरीतमतः
शुभं
सर्व्वम्
॥
त्रिषु
विपुलो
गम्भीरस्त्रिष्वेव
षडन्नतश्चतुर्ह्नस्वः
।सप्तसु
रक्तो
राजा
पञ्चसु
दीर्घश्च
सूक्ष्मश्च
॥
नाभिः
स्वरः
सत्त्वमिति
प्रदिष्टंगम्भीरमेतत्त्रितयं
नराणाम्
।उरो
ललाटं
वदनञ्च
पुंसांविस्तीर्णमेतत्त्रितयं
प्रशस्तम्
॥
वक्षोऽथ
कक्षा
नखनासिकास्यंकृकाटिका
चेति
षडुन्नतानि
।ह्नस्वानि
चत्वारि
च
लिङ्गपृष्ठंग्रीवा
च
जङ्घे
च
हितप्रदानि
॥
नेत्रान्तपादकरताल्वधरोष्ठजिह्वारक्ता
नखाश्च
खलु
सप्त
सुखावहानि
।सूक्ष्मानि
पञ्च
दशनाङ्गुलिपर्वकेशाःसाकं
त्वचा
कररुहाश्च
न
दुःखितानाम्
॥
हनुलोचनबाहुनासिकाःस्तनयोरन्तरमत्र
पञ्चमम्
।इति
दीर्घमिदं
तु
पञ्चकंन
भवत्येव
नृणामभूभृताम्
॥
इति
क्षेत्रम्
॥
छाया
शुभाशुभफलानि
निवेदयन्तीलक्ष्या
मनुष्यपशुपक्षिषु
लक्षणज्ञैः
।तेजोगुणान्
बहिरपि
प्रविकाशयन्तीदीपप्रभा
स्फटिकरत्नघटस्थितेव
॥
स्निग्धद्बिजत्वङ्नखरोमकेश-छाया
सुगन्धा
च
महीसमुत्था
।तुष्ट्यर्थलाभाभ्युदयान्
करोतिधर्म्मस्य
चाहन्यहनि
प्रवृत्तिम्
॥
स्निग्धा
सिताच्छहरिता
नयनाभिरामासौभाग्यमार्दवसुखाभ्युदयान्
करोति
।सर्व्वार्थसिद्धिजननी
जननीव
चाप्याछाया
फलं
तनुभृतां
शुभमादधाति
॥
चण्डाधृष्या
पद्महेमाग्निवर्णायुक्ता
तेजोविक्रमैः
सप्रतापैः
।आग्नेयीति
प्राणिनां
स्याज्जयायक्षिप्रं
सिद्धं
वाञ्छितार्थस्य
धत्ते
॥
मलिनपरुषकृष्णा
पापगन्धानिलोत्थाजनयति
वधबन्धव्याध्यनर्थार्थनाशान्
।स्फटिकसदृशरूपा
भाग्ययुक्तात्युदारानिधिरिव
गगनोत्था
श्रेयसां
स्वश्छवर्णा
॥
छायाः
क्रमेण
कुजलाग्न्यनिलाम्बरोत्थाःकेचिद्वदन्ति
दश
ताश्च
यथानुपूर्व्व्या
।सूर्य्याब्जनाभपुरुहूतयमोडुपानांतुल्यास्तु
लक्षणफलैरिति
तत्समासः
॥
इति
मृजा
॥
करिवृषरथौघमेरीमृदङ्गसिंहाब्दनिःस्वनाभूपाः
।गर्दभजर्जररूक्षस्वराश्च
धनसौख्यसन्त्यक्ताः
॥
इति
स्वरः
॥
सप्त
भवन्ति
च
सारा
मेदोमज्जात्वगस्थि-शुक्राणि
।रुधिरं
मांसं
चेति
प्राणभृतां
तत्समासफलम्
॥
ताल्वोष्ठदन्तपालीजिह्वानेत्रान्तपायुकरचरणैःरक्तैस्तु
रक्तसारा
बहुसुखवनितार्थपुत्त्रयुताः
॥
स्निग्धत्वक्का
धनिनो
मृदुभिः
सुभगा
विच-क्षणास्तनुभिः
।मज्जामेदःसाराः
सुशरीराः
पुत्त्रवित्तयुक्ताः
॥
स्थूलास्थिरस्थिसारो
बलवान्
विद्यान्तगः
सुरू-पश्च
।बहुगुरुशुक्राः
सुभगा
विद्वांसो
रूरवन्तश्च
॥
उपचितदेहो
विद्वान्
धनी
सुरूपश्च
मांस-सारो
यः
।इति
सारः
॥
सङ्घात
इति
च
सुश्लिष्टसन्धिता
सुखभुजो
ज्ञेया
॥
इति
संहतिः
॥
स्नेहः
पञ्चसु
लक्ष्यो
वाग्जिह्वादन्तनेत्रनखसंस्थः
।सुतधनसौभाग्ययुताः
स्निग्धैस्तैर्निर्धना
रूक्षैः
॥
इति
स्नेहः
॥
द्युतिमान्वर्णः
स्निग्धः
क्षितिपानां
मध्यमः
सुतार्थ-वताम्
।रूक्षो
धनहीनानां
शुद्धः
शुभदो
न
सङ्कीर्णः
॥
इति
वर्णः
॥
साध्यमनूकं
वक्त्राद्गोवृषशार्दूलसिंहगरुडमुखाः
।अप्रतिहतप्रतापा
जितरिपवो
मानवेन्द्राश्च
॥
वानरमहिषवराहाजतुल्यवदनाः
सुतार्थसुख-भाजः
।गर्दभकरभप्रतिमैर्मुखैः
शरीरैश्च
निःस्वसुखाः
॥
इत्यनूकम्
॥
अष्टशतं
षण्णवतिः
परिमाणं
चतुरशीरितिपुंसाम्
।उत्तमसमहीनानामङ्गुलसङ्ख्यास्वमानेन
॥
इत्युन्मानम्
॥
भारार्धतनुः
सुखभाक्
तुलितोऽतो
दुःखभाग्भवत्यूनः
।भारोऽतीवाढ्यानामध्यर्घः
सर्व्वधरणीशः
॥
विंशतिवर्षा
नारी
पुरुषः
खलु
पञ्चविंशतिभि-रब्दैः
।अर्हति
मानोन्मानं
जीवितभागे
चतुर्थे
वा
॥
इति
मानम्
॥
भूजलशिख्यनिलाम्बरसुरनररक्षःपिशाचकतिरश्चाम्
।सत्त्वेन
भवति
पुरुषोलक्षणमेतद्भवत्येषाम्
॥
महीस्वभावः
शुभपुष्पगन्धःसम्भोगवान्
सुश्वसनः
स्थिरश्च
।तोयस्वभावो
बहुतोयपायीप्रियाभिलाषी
रसभोजनश्च
॥
अग्निप्रकृत्या
चपलोऽतितीक्ष्ण-श्चण्डः
क्षुधालुर्बहुभोजनश्च
।वायोः
स्वभावेन
चलः
कृशश्चक्षिप्रं
च
कोपस्य
वशं
प्रयाति
॥
खप्रकृतिर्निपुणो
विवृतास्यःशब्दगतेः
कुशलः
सुषिराङ्गः
।त्यागयुतो
पुरुषो
मृदुकोपःस्नेहरतश्च
भवेत्सुरसत्त्वः
॥
मर्त्यसत्त्वसंयुतो
गीतभूषणप्रियः
।संविभागशीलवान्नित्यमेव
मानवः
॥
तीक्ष्णप्रकोपः
खलचेष्टितश्चपापश्च
सत्त्वेन
निशाचराणाम्
।पिशाचसत्त्वश्चपलो
मलाक्तोबहुप्रलापी
च
समुल्वणाङ्गः
॥
भीरुः
क्षुधालुर्बहुभुक्
च
यः
स्यात्ज्ञेयः
स
सत्त्वेन
नरस्तिरश्चाम्
।एवं
नराणां
प्रकृतिः
प्रदिष्टायल्लक्षणज्ञाः
प्रवदन्ति
सत्त्वम्
॥
इति
प्रकृतिः
॥
शार्दूलहंससमदद्विपगोपतीनांतुल्या
भवन्ति
गतिभिः
शिखिनाञ्च
भूपाः
।येषाञ्च
शब्दरहितं
स्तिमितञ्च
यातंतेऽपीश्वरा
द्रुतपरिप्लुतगा
दरिद्राः
॥
इति
गतिः
॥
श्रान्तस्य
यानमशनञ्च
बुभुक्षितस्यपानं
तृषापरिगतस्य
भयेषु
रक्षा
।एतानि
यस्य
पुरुषस्य
भवन्ति
कालेधन्यं
वदन्ति
खलु
तं
नरलक्षणज्ञाः
॥
पुरुषलक्षणमुक्तमिदं
मयामुनिमतान्यवलोक्य
समासतः
।इदमधीत्य
नरो
नृपसम्मतोभवति
सर्व्वजनस्य
च
वल्लभः
॥
”इति
श्रीवराहमिहिरकृतौबृहत्संहितायां
पुरुष-लक्षणं
नामाष्टषष्टितमोऽध्यायः
॥
*
॥
)कृष्णभक्तपुरुषस्य
गोविन्दपदाश्रयत्वं
यथा,
--“स्त्रियो
वा
पुरुषो
वापि
ह्याततायी
नपुंसकः
।भक्तत्वे
गणनीयश्चेद्गोविन्दपदमाश्रयेत्
॥
”इति
पाद्मोत्तरखण्डे
९९
अध्यायः
॥
पुरुषाणां
मध्ये
गुरवो
यथा,
--“गुरूणामपि
सर्व्वेषां
पूज्याः
पञ्च
विशेषतः
।तेषामाद्यास्त्रयः
श्रेष्ठास्तेषां
माता
सुपूजिता
॥
यो
भावयति
या
सूते
येन
विद्योपदिश्यते
।ज्येष्ठभ्राता
च
भर्त्ता
च
पञ्चैते
गुरवः
स्मृताः
॥
”इति
कौर्म्मे
उपविभागे
११
अध्यायः
॥
आत्मा
।
इत्यमरः
।
३
।
३
।
२१८
॥
(
यथा,
भागवते
।
७
।
१४
।
३७
।“पुराण्यनेन
सृष्टानि
नृतिर्य्यगृषिदेवताः
।शेते
जीवेन
रूपेण
पुरेषु
पुरुषो
ह्यसौ
॥
”यथा
च
शङ्करविजये
१३
अध्याये
।“पुरुसंज्ञे
शरीरेऽस्मिन्
शयनात्
पुरुषो
हरिः
।शकारस्य
षकारोऽयं
व्यत्ययेन
प्रयुज्यते
॥
”
)साङ्ख्यतत्त्वज्ञः
।
पुन्नागपादपः
।
इति
मेदिनी
।षे,
४१
॥
(
तत्पर्य्यायो
यथा,
वैद्यकरत्नमालायाम्
॥
“कुम्भीकः
पुरुषस्तुङ्गः
पुन्नागो
रक्तकेशरः
॥
”
)विष्णुः
।
इति
शब्दरत्नावली
॥
(
स
हि
पुराण-पुरुष
एव
।
यथा,
हरिवंशे
।
१२८
।
२०
।“एवं
पुराणः
पुरुषो
विष्णुर्वेदेषु
पठ्यते
।अचिन्त्यश्चाप्रमेयश्च
गुणेभ्यश्च
परस्तथा
॥
”शिवः
।
यथा,
महाभारते
।
१४
।
८
।
१४
।“याम्यायाव्यक्तरूपाय
सद्वृत्ते
शङ्कराय
च
।क्षेम्याय
हरिकेशाय
स्थाणवे
पुरुषाय
च
॥
”जीवः
।
यथा,
शिवपुराणे
वायुसंहितायां
पूर्व्व-भागे
।
४
।
१६
।“प्रकृतिः
क्षरमित्युक्तं
पुरुषोऽक्षर
उच्यते
।ताविमौ
प्रेरयत्यन्यः
स
परः
परमेश्वरः
॥
”
)दुर्गा
।
यथा,
--“महानिति
च
योगेषु
प्रघानश्चैव
कथ्यते
।त्रिगुणा
व्यतिरिक्ता
सा
पुरुषश्चेति
चोच्यते
॥
”इति
देवीपुराणे
४५
अध्यायः
॥
तस्य
पञ्चविंशतितत्त्वात्मकत्वं
जडत्वञ्च
यथा,
--“एभिः
सम्पादितं
भुङ्क्ते
पुरुषः
पञ्चविंशकः
।ईश्वरेच्छावशः
सोऽपि
जडात्मा
कथ्यते
बुधैः
॥
”इति
मात्स्ये
तत्त्वकथनावसारे
७
अध्यायः
॥
(
अश्वस्थानकभेदः
।
यथा,
माघे
।
५
।
५६
।श्लोकटीकायां
मल्लिनाथधृतवचनम्
।“पश्चिमेनाग्रपादेन
भुवि
स्थित्वाग्रपादयोः
।ऊर्द्ध्वप्रेरणया
स्थानमश्वानां
पुरुषः
स्मृतः
॥
”
)मेषमिथुनसिं
हतुलाधनुःकुम्भराशयः
।
यथा,
--“क्रूरोऽथ
सौम्यः
पुरुषोऽङ्गना
चओजोऽथ
युग्मं
विषमः
समश्च
।चरस्थिरद्व्यात्मकनामधेयामेषादयोऽमी
क्रमशः
प्रदिष्टाः
॥
”पुरुषग्रहा
यथा,
--“भौमार्कजीवाः
पुरुषाः
क्लीवौ
सोमजभानुजौ
।स्त्र्याख्यौ
भार्गवचन्द्रौ
द्वौ
तत्पतित्वात्तथोच्यते
॥
”पुरुषनक्षत्राणि
यथा,
--“हस्तो
मूलश्रवणपुनर्व्वसूमृगशिरस्तथा
पुष्यः
।गर्भाधानादिकार्य्येषु
पुन्नामायं
गणः
शुभदः
॥
”इति
ज्योतिस्तत्त्वम्
॥
तद्वैदिकपर्य्यायः
।
मनुष्याः
१
नरः
२
धवाः
३जन्तवः
४
विशः
५
क्षितयः
६
कृष्णयः
७
चर्ष-ण्यः
८
नहुषः
९
हरयः
१०
मर्य्याः
११
मर्त्त्याः१२
मर्त्ताः
१३
व्राताः
१४
तुर्व्वशाः
१५
हृह्यवः१६
आयवः
१७
यदवः
१८
अनवः
१९
पूरवः२०
जगतः
२१
तस्थुषः
२२
पञ्चजनाः
२३विवस्वन्तः
२४
पृतनाः
२५
।
इति
वेदनिघण्टौ२
अध्यायः
॥
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.