Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
पुरुष
puruSa
पुरुष
Masculine.
(
-षः
)
1.
A
man
generally
or
individually,
a
male,
man-kind.
2.
Representative
of
generation.
3.
An
official,
a
functionary.
4.
The
height
of
a
man
considered
as
a
measure
of
length.
5.
The
pupil
of
the
eye.
6.
A
person,
(
in
gram.
)
7.
The
soul.
8.
God,
the
Supreme
Being.
9.
VISHṆU.
10.
BRAHMĀ.
11.
Life,
the
living
principle.
12.
An
atom.
13.
A
follower
of
the
Sānkhya
philo-
sophy,
who
believes
in
the
twenty-fifth
creation
of
the
Sānkhya
philosophy,
the
soul
which
according
to
them
is
neither
a
produc-
tion
nor
a
productive.
14.
A
friend.
15.
A
sort
of
tree:
see
पुन्नाग.
16.
A
sort
of
tree,
commonly
Tila
or
Tilaka.
Neuter.
(
-षं
)
The
mountain
Meru.
Etymology
पुर
the
body,
or
षस्
to
abide,
Affix.
क,
and
the
vowel
changed
or
पुर्
to
precede,
Unādi
Affix.
कुषन्
also
पुरूष.
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
Spirit
as
passive
and
a
spectator
of
the
prakRti
or
creative
force
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
men
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
spirit
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
primaeval
man
as
the
soul
and
original
source
of
the
universe
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
height
or
measure
of
a
man
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
spirit
or
fragrant
exhalation
of
plants
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
officer
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
attendant
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
pupil
of
the
eye
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
human
being
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
Supreme
Being
or
Soul
of
the
universe
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
people
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
follower
of
the
sAMkhya
Philosophy
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
servant
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
male
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
man
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
phlomidis
-
Bot.
]
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
person
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
friend
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
soul
or
spirit
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
member
or
representative
of
a
race
or
generation
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
soul
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
red
kamala
plant
[
Mallotus
philippensis
-
Bot.
]
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
personal
and
animating
principle
in
men
and
other
beings
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
functionary
पुरुष
-
puruSa
-
Masculine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
phlomidis
-
Bot.
]
वरकाष्ठका
-
varakASThakA
-
Feminine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
मुखमण्डनक
-
mukhamaNDanaka
-
Masculine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
phlomidis
-
Bot.
]
गर्दभवल्ली
-
gardabhavallI
-
Feminine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
भ्रमरेष्टा
-
bhramareSTA
-
Feminine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
स्थिरपुष्प
-
sthirapuSpa
-
Masculine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
phlomidis
-
Bot.
]
ब्रह्ममण्डूकी
-
brahmamaNDUkI
-
Feminine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
भारङ्गी
-
bhAraGgI
-
Feminine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
यष्टि
-
yaSTi
-
Neuter
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
तिलक
-
tilaka
-
Masculine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
phlomidis
-
Bot.
]
मरुवक
-
maruvaka
-
Masculine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
phlomidis
-
Bot.
]
द्विज
-
dvija
-
Masculine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
ब्रह्मी
-
brahmI
-
Feminine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
अङ्गारपर्णी
-
aGgAraparNI
-
Feminine
-
bleeding-heart
shrub
[
Clerodendron
Siphonanthus
-
Bot.
]
शान्त्वति
-
zAntvati
-
Feminine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
ब्रह्मचारिन्
-
brahmacArin
-
Masculine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
बर्बर
-
barbara
-
Masculine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
वर्ध
-
vardha
-
Masculine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
खरशाक
-
kharazAka
-
Masculine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
भृङ्गजा
-
bhRGgajA
-
Feminine
-
bleeding-heart
plant
[
Clerodendrum
indicum
-
Bot.
]
पुरुष
Masculine.
(
-षः
)
1
A
man,
generally
or
individually,
a
male,
mankind.
2
The
soul.
3
God,
the
Supreme
Being.
4
VIṢṆU.
5
BRAHMĀ.
6
Life,
the
living
principle.
7
An
atom.
8
A
follower
of
the
Sāṃkhya
philosophy.
9
A
friend.
10
A
tree:
see
पुन्नाग.
11
A
sort
of
tree,
commonly
Tila
or
Tilaka.
Neuter.
(
-षं
)
The
mountain
Meru.
Etymology
पुर
the
body,
षम
to
abide,
Affix.
क,
and
the
vowel
changed
or
पुर
to
precede,
Uṇādi
Affix.
कुषन्
also
पुरूष.
पुरुषः
[
puruṣḥ
],
[
पुरि
देहे
शेते
शी-ड
पृषो˚
Tv.
पुर्-अग्रगमने
कुषन्
Uṇâdisūtras.
4.74
]
A
male
being,
man
अर्थतः
पुरुषो
नारी
या
नारी
सार्थतः
पुमान्
Mṛichchhakaṭika
3.27
Manusmṛiti.
1.32
7.17
9.2
Raghuvamsa (Bombay).
2.41.
Men,
mankind.
A
member
or
representative
of
a
generation.
An
officer,
functionary,
agent,
attendant,
servant.
The
height
or
measure
of
a
man
(
considered
as
a
measure
of
length
)
द्वौ
पुरुषौ
प्रमाणमस्य
सा
द्विपुरुषा-षी
परिखा
Sk.
The
soul
द्वाविमौ
पुरुषौ
लोके
क्षरश्चाक्षर
एव
च
Bhagavadgîtâ (Bombay).
15.16
Et cætera.
The
Supreme
Being,
God
(
soul
of
the
universe
)
पुरातनं
त्वां
पुरुषं
पुराविदः
(
विदुः
)
Sisupâlavadha.
1.33
Raghuvamsa (Bombay).
13.6.
A
person
(
in
grammar
)
प्रथम-
पुरुषः
the
third
person,
मध्यमपुरुषः
the
second
person,
and
उत्तमपुरुषः
the
first
person,
(
this
is
the
strict
order
in
Sk.
).
The
pupil
of
the
eye.
(
In
Sāṅ.
Philosophy.
)
The
soul
(
Opposite of.
प्रकृति
)
according
to
the
Sāṅkhyas
it
is
neither
a
production
nor
productive
it
is
passive
and
a
looker-on
of
the
Prakṛiti
Compare.
त्वामामनन्ति
प्रकृतिं
पुरुषार्थप्रवर्तिनीम्
Kumârasambhava (Bombay).
2.13
and
the
word
सांख्य
also.
The
soul,
the
original
source
of
the
universe
(
described
in
the
पुरुषसूक्त
)
सहस्रशीर्षः
पुरुषः
सहस्राक्षः
सहस्रपात्
Et cætera.
The
Punnāga
tree.
Name.
of
the
first,
third,
fifth,
seventh,
ninth,
and
eleventh
signs
of
the
zodiac.
The
seven
divine
or
active
principles
of
which
the
universe
was
formed
तेषामिदं
तु
सप्तानां
पुरुषाणां
महौजसाम्
Manusmṛiti.
1.19.
-षी
A
woman.
-षम्
An
epithet
of
the
mountain
Meru.
Compound.
-अङ्गम्
the
male
organ
of
generation.
-अदः,
-अद्
Masculine.
'a
man-eater',
cannibal,
goblin
अवमेने
हि
दुर्बुद्धिर्मनुष्यान्
पुरुषादकः
Mahâbhârata (Bombay).
*
3.275.27.-अधमः
the
vilest
of
men,
a
very
low
or
despicable
man.
अधिकारः
a
manly
office
or
duty.
calculation
or
estimation
of
men
संसत्सु
जाते
पुरुषाधिकारे
न
पूरणी
तं
समुपैति
संख्या
Kirâtârjunîya.
3.51.
-अन्तरम्
another
man.
अयणः,
अर्थः
any
one
of
the
four
principal
objects
of
human
life
id est, that is.
धर्म
अर्थ,
काम
and
मोक्ष.
human
effort
or
exertion
(
पुरुषकार
)
धर्मार्थकाममोक्षाश्च
पुरुषार्था
उदाहृताः
Agni
Parasmaipada.
H.
Pr.35.
something
which
when
done
results
in
the
satisfaction
of
the
performer
यस्मिन्
कृते
पदार्थे
पुरुषस्य
प्रीतिर्भवति
स
पुरुषार्थः
पदार्थः
ŚB.
on
MS.*
4.1.2.
-अस्थिमालिन्
Masculine.
an
epithet
of
Śiva.
आद्यः
an
epithet
of
Viṣṇu.
a
demon.
-आयुषम्,
-आयुस्
Neuter.
the
duration
of
a
man's
life
अकृपणमतिः
कामं
जीव्याज्जनः
पुरुषायुषम्
Veṇîsamhâra.
6.44
पुरुषायुषजीविन्यो
निरातङ्का
निरीतयः
Raghuvamsa (Bombay).
1.
63.
-आशिन्
Masculine.
'a
man-eater',
a
demon,
goblin.
-इन्द्रः
a
king.
उत्तमः
an
excellent
man.
the
highest
or
Supreme
Being,
an
epithet
of
Viṣṇu
or
Kṛiṣṇa
यस्मात्
क्षरमतीतो$हमक्षरादपि
चोत्तमः
।
अतो$स्मि
लोके
वेदे
च
प्रथितः
पुरुषोत्तमः
॥
Bhagavadgîtâ (Bombay).
15.18.
a
best
attendant.
a
Jaina.
Name.
of
a
district
in
Orissa
sacred
to
Viṣṇu.
कारः
human
effort
or
exertion,
manly
act,
manliness,
prowess
(
Opposite of.
दैव
)
एवं
पुरुषकारेण
विना
दैवं
न
सिध्यति
H.
Pr.32
दैवे
पुरुषकारे
च
कर्मसिद्धिर्व्यवस्थिता
Yâjñavalkya (Mr. Mandlik's Edition).
1.349
Compare.
'god
helps
those
who
help
themselves'
अभिमतसिद्धिर-
शेषा
भवति
हि
पुरुषस्य
पुरुषकारेण
Panchatantra (Bombay).
5.3
Kirâtârjunîya.
5.52.
manhood,
virility.
haughtiness,
pride.
-कुणपः,
-पम्
a
human
corpse.
-केसरिन्
Masculine.
man-lion,
an
epithet
of
Viṣṇu.
in
his
fourth
incarnation
पुरुषकेसरिणश्च
पुरा
नखैः
Sakuntalâ (Bombay).
7.3.
-ज्ञानम्
knowledge
of
mankind
Manusmṛiti.
7.211.-तन्त्र
Adjective.
subjective.
-दध्न,
-द्वयस्
Adjective.
of
the
height
of
a
man.
-द्विष्
Masculine.
an
enemy
of
Viṣṇu.
-द्वेषिणी
an
illtempered
woman
(
who
hates
her
husband
).
नाथः
a
general,
commander.
a
king.
-नियमः
(
in
Grammar.
)
a
restriction
to
a
person.
-पशुः
a
beast
of
a
man,
brutish
person
Compare.
नरपशु.
-पुङ्गवः,
-पुण्डरीकः
a
superior
or
eminent
man.
-पुरम्
Name.
of
the
capital
of
Gāndhāra,
quod vide, which see.
-बहुमानः
the
esteem
of
mankind
निवृत्ता
भोगेच्छा
पुरुषबहुमानो
विगलितः
Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).
3.9.
-मानिन्
Adjective.
fancying
oneself
a
hero
कथं
पुरुषमानी
स्यात्
पुरुषाणां
मयि
स्थिते
Rāmāyana
2.24.35.
-मेधः
a
human
sacrifice.
-वरः
an
epithet
of
Viṣṇu.
-वर्जित
Adjective.
desolate.
वाहः
an
epithet
of
Garuḍa.
an
epithet
of
Kubera.
-व्याघ्रः
-शार्दूलः,
-सिंहः
'a
tiger
or
lion
among
men',
a
distinguished
or
eminent
man.
उद्योगिनं
पुरुषसिंहमुपैति
लक्ष्मीः
H.
a
hero,
brave
man.
-समवायः
a
number
of
men.
-शीर्षकः
A
kind
of
weapon
used
by
burglars
(
a
sham
head
to
be
inserted
into
the
hole
made
in
a
wall
)
Dasakumâracharita (Bombay).
2.2.
-सारः
an
eminent
man
Bhágavata (Bombay).
1.16.7.-सूक्तम्
Name.
of
the
9th
hymn
of
the
1th
Maṇḍala
of
the
Ṛigveda
(
regarded
as
a
very
sacred
hymn
).
पुरुषः
[
पुरि
देहे
शेते
शी-ड
पृषो°
Tv.
पुर्-अग्रगमने
कुषन्
Uṇ.
4.
74
]
1
A
male
being,
man
अर्थतः
पुरुषो
नारी
या
नारी
सार्थतः
पुमान्
Mk.
3.
27
Ms.
1.
32
7.
17
9.
2
R.
2.
41.
2
Men,
mankind.
3
A
member
or
representative
of
a
generation.
4
An
officer,
functionary,
agent,
attendant,
servant.
5
The
height
or
measure
of
a
man
(
considered
as
a
measure
of
length
)
द्वौ
पुरुषौ
प्रमाणमस्याः
सा
द्विपुरुषा-षी
परिखा
Sk.
6
The
soul
द्वाविमौ
पुरुषौ
लोके
क्षरश्चाक्षर
एव
च
Bg.
15.
16
&c.
7
The
Supreme
Being,
God
(
soul
of
the
universe
)
Śi.
1.
33
R.
13.
6.
8
A
person
(
in
grammar
)
प्रथमपुरुषः
the
third
person,
मध्यमपुरुषः
the
second
person,
and
उत्तमपुरुषः
the
first
person,
(
this
is
the
strict
order
in
Sk.
).
9
The
pupil
of
the
eye.
10
(
In
Sān.
phil.
)
The
soul
(
opp.
प्रकृति
)
according
to
the
Sāṃkhyas
it
is
neither
a
production
nor
productive
it
is
passive
and
a
looker-on
of
the
Prakṛti
cf.
Ku.
2.
13
and
the
word
सांख्य
also.
11
The
soul,
the
original
source
of
the
universe
(
described
in
the
पुरुषसूक्त
)
सहस्रशीर्षः
पुरुषः
सहस्राक्षः
सहस्रपात्
&c.
12
The
Punnāga
tree.
13
N.
of
the
first,
third,
fifth,
seventh,
ninth,
and
eleventh
signs
of
the
zodiac.
14
The
seven
divine
or
active
principles
of
which
the
universe
was
formed.
षी
A
woman.
षं
An
epithet
of
the
mountain
Meru.
Comp.
अंगं
the
male
organ
of
generation.
अदः,
अद्
m.
‘a
maneater’,
cannibal,
goblin.
अधमः
the
vilest
of
men,
a
very
low
or
despicable
man.
अधिकारः
{1}
a
manly
office
or
duty.
{2}
calculation
or
estimation
of
men
Ki.
3.
51.
अंतरं
another
man.
अयणः
अर्थः
{1}
any
one
of
the
four
principal
objects
of
human
life
i.
e.
धर्म,
अर्थ,
काम
and
मोक्ष.
{2}
human
effort
or
exertion
(
पुरुषकार
)
H.
Pr.
35.
अस्थिमालिन्
m.
an
epithet
of
Śiva.
आद्यः
{1}
an
epithet
of
Viṣṇu.
{2}
a
demon.
आयुषं,
आयुस्
n.
the
duration
of
a
man's
life
अकृपणमतिः
कामं
जीव्याज्जनः
पुरुष
युषं
Ve.
6.
44
पुरुषायुषजीविन्यो
निरातंका
निरीतयः
R.
1.
63.
आशिन्
m.
‘a
man-eater’,
a
demon,
goblin.
इंद्रः
a
king.
उत्तमः
{1}
an
excellent
man.
{2}
the
highest
or
Supreme
Being,
an
epithet
of
Viṣṇu
or
Kṛṣṇa
यस्मात्
क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि
चोत्तमः
।
अतोऽस्मि
लोके
वेदे
च
प्रथितः
पुरुषोत्तमः
॥
Bg.
15.
18.
{3}
a
best
attendant.
{4}
a
Jaina.
{5}
N.
of
a
district
in
Orissa
sacred
to
Viṣṇu.
कारः
{1}
human
effort
or
exertion,
manly
act,
manliness,
prowess
(
opp.
दैव
)
एवं
पुरुषकारेण
विना
दैवं
न
सिध्यति
H.
Pr.
32
दैवे
पुरुषकारे
च
कर्मसिद्धिर्व्यवस्थिता
Y.
1.
349
cf.
“god
helps
those
who
help
themselves”
Pt.
5.
30
Ki.
5.
52.
{2}
manhood,
virility.
कुणपः
पं
a
human
corpse.
केसारिन्
m.
man-lion’,
an
epithet
of
Viṣṇu
in
his
fourth
incarnation
पुरुषकेसरिणश्च
पुरा
नखैः
Ś.
7.
3.
ज्ञानं
knowledge
of
mankind.
दध्न,
द्वयस्
a.
of
the
height
of
a
man.
द्विष्
m.
an
enemy
of
Viṣṇu.
द्वेषिणी
an
ill-tempered
woman
(
who
hates
her
husband
).
नायः
{1}
a
general,
commander.
{2}
a
king.
नियमः
(
in
gram.
)
a
restriction
to
a
person,
पशुः
a
beast
of
a
man,
brutish
person
cf.
नरपशु.
पुंगवः,
पुंडरीकः
a
superior
or
eminent
man.
पुरं
N.
of
the
capital
of
Gāndhāra,
q.
v.
बहुमानः
the
esteem
of
mankind
Bh.
3.
9.
मेधः
a
human
sacrifice.
वरः
an
epithet
of
Viṣṇu.
वाहः
{1}
an
epithet
of
Garuḍa.
{2}
an
epithet
of
Kubera.
व्याघ्रः,
शार्दूलः,
सिंहः
‘a
tiger
or
lion
among
men,
’
a
distinguished
or
eminent
man.
{2}
a
hero,
brave
man.
समवायः
a
number
of
men.
सूक्तं
N.
of
the
90th
hymn
of
the
10th
Maṇḍala
of
the
Ṛgveda
(
regarded
as
a
very
sacred
hymn
).
पु॑रुष
masculine gender.
(
mc.
also
पू॑र्°
prob.
from.
√
पॄ
and
connected
with
पुरु,
पूरु
ifc.
f(
आ
).
,
rarely
f(
ई
).
confer, compare.
pāṇini
iv,
1,
24
)
a
man,
male,
human
being
(
plural number.
people,
mankind
),
ṛg-veda
et cetera.
et cetera.
a
person,
(
पुमान्
पुरुषः,
a
male
person,
śāṅkhāyana-gṛhya-sūtra
manu-smṛti
दण्डःप्°,
punishment
personified,
manu-smṛti
especially.
grammatical
pers.
with
प्रथम,
मध्यम,
उत्तम
equal, equivalent to, the same as, explained by.
the
3rd,
2nd,
1st
pers.
nirukta, by yāska
pāṇini
),
an
officer,
functionary,
attendant,
servant,
manu-smṛti
mahābhārata
et cetera.
(
confer, compare.
तत्-प्°
)
a
follower
of
the
Sāṃkhya
philosophy
(
?
),
Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.
a
member
or
representative
of
a
race
or
generation,
taittirīya-saṃhitā
brāhmaṇa
manu-smṛti
et cetera.
the
height
or
measure
of
a
man
(
equal, equivalent to, the same as, explained by.
5
Aratnis
equal, equivalent to, the same as, explained by.
120
Aṅgulas
),
śatapatha-brāhmaṇa
śulba-sūtra
varāha-mihira
(
also
with
नारायण
)
the
primaeval
man
as
the
soul
and
original
source
of
the
universe
(
described
in
the
Puruṣa-sūkta
q.v.
),
ṛg-veda
śatapatha-brāhmaṇa
et cetera.
the
personal
and
animating
principle
in
men
and
other
beings,
the
soul
or
spirit,
atharva-veda
et cetera.
et cetera.
the
Supreme
Being
or
Soul
of
the
universe
(
sometimes
with
पर,
परम,
or
उत्तम
also
identified
with
Brahmā,
Viṣṇu,
Śiva
and
Durgā
),
vājasaneyi-saṃhitā
śatapatha-brāhmaṇa
et cetera.
et cetera.
(
in
Sāṃkhya
)
the
Spirit
as
passive
and
a
spectator
of
the
Prakṛti
or
creative
force,
Indian Wisdom, by Sir M. Monier-Williams
82
et cetera.
(
with
सप्त
)
nalopākhyāna
of
the
divine
or
active
principles
from
the
minute
portions
of
which
the
universe
was
formed,
manu-smṛti
i,
19
of
one
of
the
18
attendants
of
the
sun,
Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.
(
with
पञ्च
)
nalopākhyāna
of
5
princely
personages
or
miraculous
persons
born
under
partic.
constellations,
varāha-mihira
पुरुष
पुरुष,
अस्,
m.
(
poetically
also
पू-
रुष
said
to
be
fr.
rt.
2.
पुर्
probably
connected
with
पूरु
),
man
collectively
or
individually,
man-
kind,
a
man,
human
being,
male
a
person
(
पुमान्
पुरुषः,
a
male
person
)
a
member
or
repre-
sentative
of
a
race
or
generation
(
e.
g.
सपिण्डता
पुरुषे
सप्तमे
विनिवर्तते,
the
relationship
of
men
connected
by
the
funeral
cake
ceases
with
the
seventh
person
)
an
officer,
official,
functionary,
agent,
employé,
attendant,
servant,
footman
the
height
or
measure
of
a
man,
=
5
Aratnis
(
1
Aratni
=
2
Padas,
1
Pada
=
12
Aṅgulis
cf.
अर्ध-प्°,
द्वि-प्°
)
Punishment
personified
(
in
gram.
)
a
per-
son
(
=
प्रथमः
प्°,
the
third
person
मध्य-
मः
प्°,
the
second
person
उत्तमः
प्°,
the
first
person
)
Man
personified
or
identified
with
Nārā-
yaṇa
the
son
of
Nara
(
regarded
as
the
author
of
Vājasaneyi-Saṃhitā
XXX.
31
)
the
soul
and
original
source
of
the
universe
(
described
in
the
Puruṣa-
sūkta,
q.
v.
)
the
personal
and
life-giving
principle
in
men
and
other
beings,
the
human
soul
or
spirit,
Soul
(
which
according
to
the
Sāṅkhya
philosophy
is
neither
a
production
nor
productive:
it
is
so
called
according
to
the
Tattva-samāsa
because
it
reposes
in
the
body,
पुरि
शयनात्
or
because
it
is
पुराण,
ancient,
having
existed
from
eternity
)
the
Supreme
Spirit
or
Soul
of
the
universe,
Supreme
Being,
God
(
identified
variously
with
Brahman,
with
Viṣṇu,
with
Śiva,
and
with
Durgā
)
the
‘spirit,
’
i.
e.
the
fragrant
exhalation
of
plants
(
Ved.
)
the
pupil
of
the
eye
the
tree
Rottleria
Tinctoria
(
=
पुन्-नाग
)
=
तिलक
N.
of
one
of
the
sons
of
Manu
Cākṣuṣa
N.
of
one
of
the
eighteen
attendants
of
the
Sun
N.
of
a
Pāda
in
the
Mahā-nāmnī
verses
an
epithet
of
the
first,
third,
fifth,
seventh,
ninth,
and
eleventh
signs
of
the
zodiac
a
friend
a
follower
of
the
Sāṅkhya
philosophy
(
?
)
(
आस्
),
m.
pl.
men,
people
N.
of
the
class
of
inhabitants
of
Krañca-dvīpa
corresponding
to
the
Brāhmans
the
seven
divine
or
active
prin-
ciples
from
the
minute
portions
of
which
the
uni-
verse
was
formed,
viz.
महत्
=
बुद्धि,
अहङ्-
कार,
and
the
five
तन्-मात्रस्,
(
according
to
Manu
I.
19
)
पञ्च
पुरुषाः,
an
epithet
of
five
royal
personages
or
miraculous
persons
born
under
par-
ticular
constellations
(
Ved.
)
(
ई
),
f.
a
woman,
female
(
अम्
),
n.
an
epithet
of
mount
Meru.
—पु-
रुष-काम,
अस्,
आ,
अम्,
Ved.
desirous
of
men.
—पुरुष-कार,
अस्,
m.
any
act
of
man,
manly
act,
human
effort
or
exertion
(
commonly
opposed
to
दैव,
fate
)
manhood,
virility
N.
of
a
gram-
marian.
—पुरुष-कुणप,
अस्,
अम्,
m.
n.
the
corpse
of
a
man,
a
human
corpse.
—पुरुष-के-
शरिन्,
ई,
m.
‘man-lion
or
half-man,
half-lion,
’
Viṣṇu
in
his
fourth
appearance
on
earth
(
which
he
undertook
for
the
defeat
of
Hiraṇya-kaśipu
).
—पु-
रुष-क्षेत्र,
अम्,
n.,
Ved.
a
male
or
uneven
zodiacal
sign
or
astrological
house.
—पुरुष-गति,
इस्,
f.,
N.
of
a
Sāman.
—पुरुष-गन्धि,
इस्,
इस्,
इ,
Ved.
smelling
of
men.
—पुरुष-घ्न,
अस्,
ई,
अम्,
‘man-slaying,
’
striking
or
slaying
men
स्त्री
पु-
रुष-घ्नी,
a
woman
who
kills
her
husband.
—पु-
रुष-च्छन्दस,
अम्,
n.,
Ved.
‘man's
metre,
’
the
metre
suited
for
men,
the
Dvi-padā.
—पुरुष-
ज्ञान,
अम्,
n.
knowledge
of
men
or
of
mankind.
—
1.
पुरुष-ता,
f.
or
पुरुष-त्व,
अम्,
n.
man-
hood,
virility
manliness,
valour,
prowess
the
state
of
man,
manly
nature
or
property.
—२।
पुरुष-ता,
ind.,
Ved.
after
the
manner
of
men,
among
men.
—पुरुष-तेजस्,
आस्,
आस्,
अस्,
Ved.
having
a
man's
energy
or
manly
vigour.
—पुरुष-त्रा,
ind.,
Ved.
among
men,
to
men
in
the
manner
of
men.
—पुरुषत्व-ता,
ind.,
Ved.
after
the
manner
of
men
(
Sāy.
)
=
पुरुषवत्तया.
—पुरुष-द-
घ्न
or
पुरुष-द्वयस,
अस्,
ई,
अम्,
of
the
height
or
measure
of
a
man.
—पुरुष-दन्तिका,
f.
a
medicinal
root
[
cf.
मेदा।
]
—पुरुष-द्रव्य-
सम्पद्,
त्,
f.
abundance
of
men
and
material.
—पुरुष-द्विष्,
ट्,
m.
an
enemy
of
Viṣṇu.
—पु-
रुष-द्वेषिन्,
ई,
इणी,
इ,
‘man-hating,
’
misan-
thropic
(
इणी
),
f.
an
ill-tempered
or
fractious
woman.
—पुरुष-धर्म,
अस्,
m.,
Ved.
personal
rule
or
precept.
—पुरुष-नाय,
अस्,
m.
‘man-leader,
’
a
prince.
—पुरुष-नियम,
अस्,
m.
(
in
gram.
)
a
restriction
as
to
person.
—पुरुष-पति,
इस्,
m.
‘lord
of
men,
’
Rāma.
—पुरुष-परीक्षा,
f.
‘trial
of
man,
’
N.
of
a
collection
of
moral
tales.
—पु-
रुष-पशु,
उस्,
m.
beast
of
a
man,
a
brutal
man
a
man
as
a
sacrificial
victim
a
human
animal,
man.
—पुरुष-पुङ्गव,
अस्,
m.
‘man-bull,
’
an
emi-
nent
or
excellent
man.
—पुरुष-पुण्डरीक,
अस्,
m.
an
excellent
or
superior
man
(
with
Jainas
)
N.
of
the
sixth
black
Vāsudeva.
—पुरुष-पुर,
अम्,
n.,
N.
of
the
capital
of
Gāndhāra,
the
modern
Peshāwar
(
پيشاور
).
—पुरुष-बहुमान,
अस्,
m.
the
respect
or
esteem
of
mankind.
—पुरुष-मात्र,
अस्,
ई,
अम्,
of
the
height
or
measure
of
a
man.
—पुरुष-मानिन्,
ई,
इनी,
इ,
fancying
one's
self
a
man
or
hero.
—पुरुष-मुख,
अस्,
ई,
अम्,
having
a
man's
face.
—पुरुष-मृग,
अस्,
m.,
Ved.
(
ac-
cording
to
Mahī-dhara
)
=
पुम्-मृग.
—पुरुष-
मेध,
अस्,
m.,
Ved.
the
sacrifice
of
a
man
N.
of
the
reputed
author
of
the
hymn
Vājasaneyi-Saṃhitā
XX.
30.
—पुरुष-रक्षस्,
अस्,
n.
a
demon
in
the
form
of
a
man.
—पुरुष-राज,
अस्,
m.,
Ved.
a
human
king.
—पुरुष-रूप,
अस्,
आ,
अम्,
Ved.
man-shaped,
in
the
form
of
a
man
(
अम्
),
n.
the
shape
of
a
man.
—पुरुष-रूपक,
अस्,
आ,
अम्,
Ved.
man-shaped,
in
the
form
of
a
man.
—पु-
रुष-रेषण,
अस्,
ई,
अम्,
or
पुरुष-रेषिन्,
ई,
इणी,
इ,
Ved.
hurting
men.
—पुरुषर्षभ
(
°ष-
ऋष्°
),
अस्,
m.
‘man-bull,
’
an
excellent
man.
—पु-
रुष-वत्,
आन्,
अती,
अत्,
Ved.
accompanied
by
men.
—पुरुष-वध,
अस्,
m.,
Ved.
manslaughter,
homicide,
murder.
—पुरुष-वर,
अस्,
m.
‘best
of
males,
’
an
epithet
of
Viṣṇu.
—पुरुष-वर्जित,
अस्,
आ,
अम्,
destitute
of
human
beings,
desolate.
—पुरुष-वाच्,
क्,
क्,
क्,
Ved.
having
a
human
voice.
—पुरुष-वाह,
अस्,
m.
‘Viṣṇu's
vehicle,
’
an
epithet
of
Garuḍa
(
अम्
),
ind.
in
such
a
way
as
to
be
borne
along
by
men
पुरुष-वाहं
व-
हति,
he
is
carried
in
such
a
manner
as
to
be
drawn
along
by
men
(
Pāṇ.
III.
4,
43
).
—पुरुष-विध,
अस्,
आ,
अम्,
Ved.
man-like,
in
the
form
or
likeness
of
men.
—पुरुषविध-ता,
f.
likeness
to
man,
humanity.
—पुरुष-व्याघ्र,
अस्,
m.
‘man-tiger,
’
N.
of
a
demon
‘tiger
among
men,
’
a
distinguished
or
eminent
man
a
vulture.
—पुरुष-व्रत,
अम्,
n.,
N.
of
a
Sāman.
—पुरुष-शार्दूल,
अस्,
m.
‘man-tiger,
’
an
eminent
man,
a
chief
of
men.
—पुरुष-शिरस्,
अस्,
or
पुरुष-शीर्ष,
अम्,
n.,
Ved.
a
man's
head,
human
head.
—पुरुष-शीर्-
षक,
अस्
or
अम्,
m.
or
n.
(
?
),
N.
of
an
instrument
used
by
thieves.
—पुरुष-समवाय,
अस्,
m.
a
number
of
men.
—पुरुष-सिंह,
अस्,
m.
‘man-
lion,
’
lion
of
a
man,
a
brave
man,
hero
an
eminent
man
(
with
Jainas
)
the
fifth
of
the
black
Vāsudevas,
a
son
of
Śiva.
—पुरुष-सूक्त,
अम्,
n.
‘the
Pu-
rusha
hymn,
’
N.
of
the
90th
hymn
of
the
tenth
Maṇḍala
of
the
Ṛg-veda,
(
this
celebrated
hymn,
in
which
the
soul
or
original
source
of
the
universe
is
described,
is
supposed
by
the
best
authorities
to
be
comparatively
modern
in
its
diction
and
allusions
it
is
also
found
with
alterations
in
the
Vājasaneyi-Sam-
hitā
of
the
Yajur-veda
XXXI.
1
—
16,
and
in
the
Atharva-veda
XIX.
6.
)
—पुरुषांसक
(
°ष-अं°
),
अस्,
m.,
N.
of
a
teacher.
—पुरुषाकार
(
°ष-आक्°
),
अस्,
आ,
अम्,
of
a
human
form
or
shape.
—पुरुषाङ्ग
(
°ष-अङ्°
),
अस्,
अम्,
m.
n.
the
male
organ
of
gene-
ration
[
cf.
नराङ्ग।
]
—पुरुषाद्
(
°ष-अद्°
),
त्,
त्,
त्,
Ved.
eating
or
destroying
men.
—पुरुषाद
(
°ष-अद
),
अस्,
ई,
अम्,
‘man-eating,
’
a
cannibal,
a
Rakṣas
(
आस्
),
m.
pl.,
N.
of
a
race
of
cannibals
in
the
east
of
Madhya-deśa.
—पुरुषादक
(
°ष-
अद्°
),
अस्,
आ,
अम्,
men-devouring
(
आस्
),
m.
pl.,
N.
of
certain
cannibals.
—पुरुषाद-त्व,
अम्,
n.
the
state
or
condition
of
a
man-eater,
cannibalism,
the
state
of
a
demon
or
Rakṣas.
—पुरुषाद्य
(
°ष-
आद्°
),
अस्,
m.
‘first
of
men,
’
(
with
Jainas
)
an
epithet
of
Ādi-nātha
of
Ṛṣabha
the
first
Arhat
of
the
present
Ava-sarpiṇī
an
epithet
of
Viṣṇu.
—पुरु-
षाधम
(
°ष-अध्°
),
अस्,
m.
‘lowest
or
vilest
of
men,
’
a
low
man,
an
outcast
the
worst
of
servants.
—पुरुषाधिकार
(
°ष-अध्°
),
अस्,
m.
manly
office
or
duty.
—पुरुषान्तर
(
°ष-अन्°
),
अम्,
n.
another
or
succeeding
generation
(
अस्
),
m.,
scil.
सन्धि,
an
alliance
negotiated
by
warriors
chosen
by
each
party
another
who
is
a
man
(
a
mere
man
).
—पुरुषान्तर-वेदिन्,
ई,
इनी,
इ,
knowing
the
heart
of
mankind.
—पुरुषान्तरात्मन्
(
°ष-
अन्°
),
आ,
m.
‘man's
inner
self,
’
the
soul.
—पुरु-
षायण
(
°ष-अय्°
),
अस्,
आ,
अम्,
Ved.
going
to
the
soul,
uniting
with
the
soul.
—पुरुषायुष
(
°ष-
आय्°
),
अम्,
or
पुरुषायुस्
(
°ष-आय्°
),
उस्,
n.
the
duration
of
a
man's
life,
age
of
man,
life
or
lifetime
of
man,
human
existence.
—पुरुषार्थ
(
°ष-
अर्°
),
अस्,
m.
any
object
of
human
pursuit,
any
one
of
the
four
objects
or
aims
of
man
or
of
the
soul
(
viz.
1.
काम,
the
gratification
of
desire
2.
अर्थ,
ac-
quirement
of
wealth
3.
धर्म,
discharge
of
duty
4.
मोक्ष,
final
emancipation
)
human
effort
or
ex-
ertion
(
अम्
),
ind.
for
the
sake
of
man
for
the
soul's
sake.
—पुरुषार्थ-प्रबोध,
अस्,
m.,
N.
of
a
book
mentioned
in
the
Śūdra-dharma-tattva.
—पु-
रुषार्थ-सिद्ध्य्-उपाय,
N.
of
a
Jaina
poetical
work
by
Amṛta-canda-sūri.
—पुरुषाशिन्
(
°ष-
आश्°
),
ई,
m.
‘man-eater,
’
a
cannibal,
Rākṣasa.
—पु-
रुषास्थि-मालिन्
(
°ष-अस्°
),
ई,
इनी,
इ,
wearing
a
necklace
of
human
skulls
(
ई
),
m.
an
epithet
of
Śiva.
—पुरुषेन्द्र
(
°ष-इन्°
),
अस्,
m.
‘lord
of
men,
’
a
king.
—पुरुषेन्द्र-ता,
f.
‘lordship
over
men,
’
sovereignty.
—पुरुषेषित
(
°ष-इष्°
),
अस्,
आ,
अम्,
Ved.
caused
or
instigated
by
men.
—पुरु-
षोक्ति
(
°ष-उक्°
),
इस्,
f.
the
name
or
title
of
a
man.
—पुरुषोक्तिक,
अस्,
आ,
अम्,
‘having
only
the
name
of
man,
’
destitute,
having
no
friends,
friendless.
—पुरुषोत्तम
(
°ष-उत्°
),
अस्,
m.
best
of
men,
an
excellent
or
superior
man
best
of
servants,
a
good
attendant
the
highest
being,
Supreme
Spirit,
an
epithet
of
Viṣṇu
or
Kṛṣṇa
(
with
Jainas
)
N.
of
the
fourth
black
Vāsudeva
(
son
of
Soma
)
N.
of
an
Arhat
a
Jina,
one
of
the
generic
terms
for
a
deified
teacher
of
the
Jaina
sect
N.
of
a
district
in
Orissa
sacred
to
Viṣṇu
N.
of
the
author
of
the
Trikāṇḍa-śeṣa
and
Hārāvalī
of
a
grammarian
of
the
father
of
Halāyudha
of
various
men.
—पुरुषोत्-
तम-क्षेत्र,
अम्,
n.
‘district
of
the
Supreme
Being,
’
N.
of
a
district
in
Orissa
sacred
to
Viṣṇu
(
=
लीलाचल,
लीलाद्रि
cf.
जगन्नाथ-क्षेत्र
).
—पुरुषोत्तम-तीर्थ,
अम्,
n.,
N.
of
a
Tīrtha.
—पुरुषोत्तमतीर्थ-प्रयोग-तत्त्व,
अम्,
n.
‘truth
of
the
ceremonies
connected
with
the
Puru-
ṣottama-tīrtha,
’
N.
of
a
work
by
Raghu-nandana.
—पुरुषोत्तम-देव,
अस्,
or
पुरुषोत्तमदेव-
शर्मन्,
आ,
m.,
N.
of
a
grammarian
the
author
of
the
Paribhāṣā-vṛtti.
—पुरुषोत्तम-मन्त्र,
अस्,
m.,
N.
of
the
seventeenth
chapter
of
the
Śāradā-
tilaka,
a
mystical
work
by
Lakṣmaṇa.
—पुरुषोत्-
तम-मिश्र,
अस्,
m.,
N.
of
a
man
the
author
of
the
Rāma-candrodaya.
पुरुष
púru-ṣa,
Masculine.
(
metrically
often
lengthened
🞄to
pū́-
),
man
human
being
(
Plural
people
mankind
)
🞄person
(
with
daṇḍa,
Masculine.
punishment
🞄personified
)
attendant
functionary
personal
🞄and
animating
principle,
soul
highest
🞄personal
principle,
universal
soul,
Supreme
🞄Spirit
(
sts.
with
para,
parama,
or
uttama
)
🞄primaeval
male
from
whom
the
universe
was
🞄evolved
(
±
nārāyaṇa
)
member
of
a
race,
🞄generation
person
(
in
grammar:
prathama
🞄—,
=
our
third
person
uttama
—,
=
our
first
).
पुरुष
पुरुष,
and
sometimes
पूरु-
ष,
I.
Masculine.
1.
A
man
generally
or
in-
dividually,
a
male,
mankind,
Man.
1,
32.
2.
Punishment
personified,
Man.
7,
17.
3.
An
attendant,
a
functionary,
8,
43.
4.
The
first
man,
Hariv.
51.
5.
The
soul,
Yājñ.
3,
194.
6.
The
universal
soul,
the
supreme
Being,
Mārk.
P.
26,
21
Man.
1,
11.
7.
A
principle,
Man.
1,
19.
8.
A
tree,
Rottleria
tinc-
toria.
9.
A
proper
name.
II.
Feminine.
षी,
A
female,
Bhāg.
P.
5,
24,
17.
III.
Neuter.
(
?
).
A
name
of
the
mountain
Meru.
--
Compound
अ-दृष्ट-
(
vb.
दृश्
),
Adjective.
(
viz.
संधि
),
a
kind
of
alliance
where
one
party
alone
settles
for
the
other,
on
the
condition
that
the
enemy
has
to
disburse
the
expenses
of
the
expedition,
Hit.
iv.
d.
117.
अन्तर-पूरुष,
Masculine.
the
soul,
Man.
8,
85.
आदि-पुरुष,
Masculine.
the
first
man.
उपरि-,
Masculine.
a
rider,
Daśak.
in
Chr.
188,
16.
एक-,
I.
Masculine.
the
one
universal
soul,
Vikr.
d.
1.
II.
Adjective.
consisting
only
of
one
person.
किं-
पुरुष,
i.
e.
किम्-,
Masculine.
1.
a
class
of
horse-faced
beings
belonging
to
the
suite
of
Kuvera,
Kumāras.
1,
11.
2.
one
of
the
portions
into
which
the
world
is
divided.
कुल-,
Masculine.
a
polite
man.
गूढ-
(
vb.
गुह्
),
Masculine.
a
spy.
तुला-,
Masculine.
1.
a
person
weighed
in
a
balance,
i.
e.
a
present
of
gold
or
other
precious
things
of
equal
weight.
2.
the
name
of
a
penance.
धर्माधि-
कारिपुरुष,
i.
e.
धर्म-अधि-कारिन्-,
Masculine.
a
judge.
निष्पुरुष,
i.
e.
निस्-,
Adjective.
1.
not
having
produced
male
children,
Man.
3,
7.
2.
devoid
of
men.
प्रकृति-,
Masculine.
a
minister,
Megh.
5.
प्रमाण-,
Masculine.
an
arbitrator,
Hit.
116,
12.
मूल-,
Masculine.
the
last
male
of
a
race.
रक्षिक-,
Masculine.
a
policeman,
Daśak.
in
Chr.
199,
24.
राज(
न्
)-,
Masculine.
1.
a
servant
of
the
king.
2.
A
guard,
a
watchman.
सत्पुरुष,
i.
e.
सन्त्-,
Masculine.
an
honest
man.
आदमी
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"नर,
मनुष्य,
मर्द"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"मनुष्य,
मनुष्य
जाति"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
किसी
पीढ़ी
का
प्रतिनिधि
या
सदस्य
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"अधिकारी,
कार्यकर्ता,
अभिकर्ता,
अनुचर,
सेवक"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"मनुष्य
की
ऊँचाई
या
माप,
दोनों
हाथ
फैला
कर
लम्बाई
की
माप"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
आत्मा
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"परमात्मा,
ईश्वर
(
विश्व
की
आत्मा
)"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"पुरुष
(
व्या*
में
)
प्रथम
पुरुष,
मध्यम
पुरुष
और
उत्तम
पुरुष"
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
आँख
की
पुतली
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
"पुरि
देहे
शेते-
शी
+
ड
पृषो*
तारा*,
पुर्
+
कुषन्"
"आत्मा
(
विप*
प्रकृति
)
सांख्यमतानुसार
यह
न
उत्पन्न
होता
है,
न
उत्पादक
है,
यह
निष्क्रिय
है,
तथा
प्रकृति
का
दर्शक
है"
पुरुषम्
नपुंलिङ्गम्
-
-
मेरु
पर्वत
का
विशेषण
पुरुषः
पुंलिङ्गम्
-
पुरि
देहे
शेते
शी+ड
पृषो*
"नर,
मनुष्य"
पुरुषः
स्त्रीलिङ्गम्
-
पुरि
देहे
शेते
शी+ड
पृषो*
आत्मा
पुरुष
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಮನುಷ್ಯ
निष्पत्तिः
पुर
(
अग्रगमने
)
-
"कुषन्"
(
उ०
४-७४
)
व्युत्पत्तिः
पुरति
इति
प्रयोगाः
"पुरुषाणां
कुलीनानां
नारीणां
च
विशेषतः
।
मुख्यानां
चैव
रत्नानां
हरणे
वधमर्हति
॥"
उल्लेखाः
मनु०
८-३२३
पुरुष
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಗಂಡಸು
प्रयोगाः
"शकुनादिव
मार्गवर्तिभिः
पुरुषादुद्विजितव्यमीदृशः"
उल्लेखाः
माघ०
१६-१९
पुरुष
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಆತ್ಮ
/ಜೀವ
पुरुष
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ವಿಷ್ಣು
निष्पत्तिः
षणु
(
दाने
)
-
"डः"
(
३-२-१००
)
व्युत्पत्तिः
पुरु
बहु
सनोति
ददाति,
पुरि
हृदयगुहायां
शेते
इति
(
"पुरिशयं
पुरुषमीक्षते"
-
श्रुतिः
)
पुरि
शरीरे
शेते
इति
(
"पुरुसञ्ज्ञे
शरीरेऽस्मिन्
शयनात्
पुरुषो
हरिः"
-
बृहदा०
)
प्रयोगाः
"अव्ययः
पुरुषः
साक्षी"
उल्लेखाः
वि०
स०
विस्तारः
मुक्तेभ्यः
वाङ्मनसापरिच्छेद्यगुणविभवस्वानुभवं
ददाति
भगवान्
इत्यर्थः
।
"मुक्तेभ्यः
स्वात्मपर्यन्तदानात्
पुरुष्
ईरितः"
इति
निरुक्तिः
।
पुरुष
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಸಾಂಖ್ಯರು
ಅಂಗೀಕರಿಸಿದ
ಜೀವಾತ್ಮ
/ಒಂದು
ತತ್ತ್ವ
प्रयोगाः
"न
प्रकृतिः
न
विकृतिः
पुरुषः"
उल्लेखाः
सां०
का०
पुरुष
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಪರಶಿವ
/ಪರಮೇಶ್ವರ
प्रयोगाः
"याम्यायाव्यक्तरूपाय
सद्वृत्ते
शङ्कराय
च
।
क्षेम्याय
हरिकेशाय
स्थाणवे
पुरुषाय
च
॥"
उल्लेखाः
भा०
आश्व०
८-१५
पुरुष
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಪುರುಷ
ಗ್ರಹಗಳು
/ರವಿ,
ಮಂಗಳ
ಮತ್ತು
ಬೃಹಸ್ಪತಿ
ಗ್ರಹಗಳು
पुरुष
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಪುರುಷ
ನಕ್ಷತ್ರಗಳು
/ಮೃಗಶೀರ್ಷ,
ಪುನರ್ವಸು,
ಪುಷ್ಯ,
ಹಸ್ತ,
ಮೂಲ
ಮತ್ತು
ಶ್ರವಣ
ನಕ್ಷತ್ರಗಳು
पुरुष
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಪುನ್ನಾಗ
ವೃಕ್ಷ
/ಸುರಗಿ
ಮರ
पुरुष
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಒಬ್ಬ
ಮನುಷ್ಯನ
ಎತ್ತರದ
ಅಳತೆ
प्रयोगाः
"द्वौ
पुरुषौ
प्रमाणमस्याः
द्विपुरुषी
द्विपुरुषा
वा
परिखा"
उल्लेखाः
सि०
कौ००
पुरुष
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
(
ವ್ಯಾಕರಣ
ಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ
)
ಕ್ರಿಯಾಪದಗಳ
ಪ್ರಥಮ,
ಮಧ್ಯಮ
ಮತ್ತು
ಉತ್ತಮ
ಪುರುಷಗಳು
पुरुष
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಕುದುರೆಯು
ಮನುಷ್ಯನಂತೆ
ಹಿಂದಿನ
ಎರಡು
ಕಾಲುಗಳನ್ನೂ
ಊರಿ
ನಿಲ್ಲುವುದು
३,
अग्नि,
अनल,
आज्यभुक्,
आज्याश,
उषर्बुध,
काल,
कृशानु,
कृष्णवर्त्मन्,
क्रम,
गुण,
गुप्ति,
जगत्,
ज्योति,
ज्वलन,
ज्वाल,
तपन,
तृतीय,
त्रय,
त्रिकटु,
त्रिकाल,
त्रिगत,
त्रिगुण,
त्रिजगत्,
त्रिनेत्र,
त्रिपदी,
त्रैत,
दह,
दहन,
दीप्ति,
द्युति,
धाम,
नेत्र,
पद,
पावक,
पुं,
पुर,
पुरुष,
पुष्कर,
ब्रह्मन्,
भुवन,
रत्न,
राम,
रुद्राक्ष,
रोहित,
लोक,
लोचन,
वचन,
वह्नि,
विक्रम,
विष्णु,
विष्णुक्रम,
वृत्त,
वैश्वानर,
शक्ति,
शिखा,
शिखिन्,
शिवनेत्र,
शूल,
सप्तार्चि,
सहोदर,
हरनयन,
हरनेत्र,
हव्यभुक्,
हव्यवाहन,
हव्याश,
हुतभुज्,
हुतवह,
हुताश,
हुताशन,
होतृ
*Purusha
(
“Spirit,
”
especially
the
Supreme
Spirit,
often
identified
with
Kṛshṇa
(
Vishṇu,
Nārāyaṇa
),
also
with
Śiva
and
Brahmán
):
I,
22
(
ādyaṃ
Pºṃ…Vishṇuṃ
),
34
(
ºś
cāprameyātmā
yaṃ
sarve
ṛshayo
viduḥ,
issued
from
the
primordial
egg
),
2430,
2432
(
sa
vibhuḥ
kartā
sarvabhūtapitāmahaḥ,
incarnate
as
Kṛshṇa
)
III,
151
(
Sūrya
identified
with
P.
),
515
(
ºo
asi
sanātanaḥ,
sc.
Kṛshṇa
),
743
(
Śaṅkhacakragadādharaṃ,
i.e.
Kṛshṇa
),
12821
(
Svayambhuve
Pºāya
purāṇāya,
i.e.
Kṛshṇa
),
12825
(
yady
esha
Pºo
veda
vedā
api
na
taṃ
viduḥ
),
13005
(
ādidevam
ajaṃ
Vishṇum
Pºṃ
pītavāsasaṃ,
i.e.
Kṛshṇa
),
13505
(
Hariṃ
Pºṃ
śāśvataṃ,
i.e.
Vishṇu
),
15531
(
purāṇa
Pºa
(
C.
in
one
word
)
in
an
invocation
of
Kṛshṇa
),
15815
(
sahasraśīrshaṃ,
i.e.
Vishṇu,
incarnate
as
Kṛshṇa
)
V,
†2579
(
i.e.
Kṛshṇa
),
3825
(
Himavatpṛshṭhe
nityam
āste
Maheśvaraḥ
|
Prakṛtyā
Pºḥ
sārdhaṃ
yugāntāgnisamaprabhaḥ
)
VI,
1145
(
adhidaivataṃ
),
1149
(
paramaṃ
),
†1151
(
paraṃ
),
1216
(
śāśvataṃ,
i.e.
Kṛshṇa
),
†1264
(
sanātanas
tvaṃ
Pºo
mato
me,
sc.
Kṛshṇa
),
†1284
(
tvam
ādidevaḥ
Pºḥ
purāṇaḥ,
sc.
Kṛshṇa
),
1322,
1341,
1342,
1343,
1344,
†1386
(
ādyaṃ
),
1398
(
dual
),
2941
(
i.e.
Kṛshṇa
(
Vishṇu
)
),
2988
(
ºsaṃjñaḥ
),
3043
(
i.e.
Kṛshṇa
)
VII,
6469
(
paraṃ
purāṇaṃ
Pºṃ,
i.e.
Kṛshṇa
),
8858
(
purāṇaṃ
Pºṃ
Vishṇuṃ
),
9522
(
i.e.
Śiva
)
XII,
1502
(
tvām,
i.e.
Kṛshṇa--ekam
āhuḥ
Pºṃ
),
1506
(
i.e.
Kṛshṇa
),
1619
(
Purāṇe
Pºṃ
proktaṃ,
sc.
Kṛshṇa
),
1628
(
mahataḥ
tamasaḥ
pāre
Pºṃ,
sc.
Kṛshṇa
),
1677
(
ºo
'si
sanātanaḥ,
sc.
Kṛshṇa
),
7483,
7522
(
i.e.
Kṛshṇa
),
7651
(
ºṃ
sanātanaṃ
Vishṇum
yan
taṃ
vedavido
viduḥ,
i.e.
Kṛshṇa
),
7666
(
ºādhishṭhitān
bhāvān
),
7701
(
ºādhishṭhitāḥ
),
7847
(
avyakta-Pºābhyāṃ
),
7879
(
sanātanaṃ
),
7892
(
ºāvastham
avyaktaṃ
),
10437
(
=
Śiva,
1000
names^1
),
11405,
11622,
11658,
11691,
11762
(
Mitra
and
Varuṇa
=
P.
and
Prakṛti
),
11763,
11764,
11765,
11766,
11767,
11769,
12680,
12784
(
=
Nārāyaṇa
Vishṇu
),
12857
(
Harir
Īśvaraḥ,
do.
),
††12864
(
=
Mahāpurusha
(
Mahāpurushastava
)
),
12888
(
pañcaviṃśakaḥ,
sc.
in
the
Sāṅkhya
system,
=
Nārāyaṇa
Vishṇu
),
12895
(
nishkriye
=
do.
),
12896
(
Vāsudevaṃ
),
12907
(
ahaṃ
hi
Pºo
jñsyo
nishkriyaḥ
pañcaviṃśakaḥ,
says
Nārāyaṇa
),
12999
(
i.e.
Nārāyaṇa
Vishṇu
),
13063
(
ādityavarṇam…Īśānaṃ,
=
do.
),
13143
(
purāṇaḥ,
=
do.
),
††13192
(
Harir
avyayaḥ,
=
do.
),
††13194
(
=
do.
),
13351
(
viśvarūpadharo
'vyayaḥ,
=
do.
),
13447
(
purāṇaṃ,
=
do.
),
13464
(
=
do.
),
13494
(
=
do.
),
13512
(
ādikaraṃ,
=
do.
),
13516
(
śvetaḥ,
=
do.
),
13537
(
=
do.
),
†13546
(
guṇādhikaṃ,
=
do.
),
13572
(
created
from
Hari,
=
Brahmán?
),
13573
(
Brahmā
),
13607
(
avyayaḥ,
(
i.e.
Nārāyaṇa
Vishṇu
),
13616
(
do.
),
13617
(
=
do.
),
13628
(
=
do.,
pañcaviṃśakaḥ
),
13713
(
pl.
and
sg.
),
13715
(
pl.
and
sg.
),
13717
(
ºsūktaṃ
),
13719
(
ºaikatvaṃ
),
13734
(
Virāṭ
),
13735
(
pl.
and
sg.,
=
Virāṭ
),
13737
(
pl.
),
13738
(
pl.
),
13739
(
paramaṃ
),
13740
(
śāśvataḥ
),
13747
(
sanātanaṃ
),
13748,
†13750,
13752,
13754
(
Nārāyaṇaḥ…sarvātmā
),
13756
(
bahuvidhaḥ,
=
do.
),
13762
(
=
do
)
XIII,
592
(
ºsya
ca
yaḥ
paraḥ,
sc.
Śiva
),
593
(
Prakṛtiṃ
Pºañ
caiva
kshobhayitvā,
sc.
Śiva
),
910
(
Sāṅkhye
Pºa
ucyate,
sc.
Śiva
),
1015
(
i.e.
Śiva
),
1017
(
do.
),
1040
(
do.
),
1050
(
ºākhyaḥ,
do.
),
6807
(
Hariḥ,
i.e.
Kṛshṇa
),
6939
(
=
Vishṇu
),
6940
(
do.
),
6951
(
do.,
1000
names
),
6993
(
do.
),
7743
(
i.e.
Kṛshṇa
)
XIV,
194
(
=
Śiva
),
1088
(
=
mahān
ātmā
),
1096
(
do.
),
1207,
1340,
1342,
1374,
1379,
1382,
1422,
1455,
1456.
Puruṣa,
or
Pūruṣa,
is
the
generic
term
for
‘man’
in
the
Rigveda^1
and
later.^2
Man
is
composed
of
five
parts
accord-
ing
to
the
Atharvaveda,
^3
or
of
six
according
to
the
Aitareya
Brāhmaṇa,
^4
or
of
sixteen,
^5
or
of
twenty,
^6
or
of
twenty-one,
^7
or
of
twenty-four,
^8
or
of
twenty-five,
^9
all
more
or
less
fanciful
enumerations.
Man
is
the
first
of
animals,
^10
but
also
essentially
an
animal
(
see
Paśu
).
The
height
of
a
man
is
given
in
the
Kātyāyana
Śrauta
Sūtra^11
as
four
Aratnis
(
‘cubits’
)
,
each
of
two
Padas
(
‘feet’
),
each
of
twelve
Aṅgulis
(
‘finger's
breadths’
)
and
the
term
Puruṣa
itself
is
found
earlier^12
as
a
measure
of
length.
Puruṣa
is
also
applied
to
denote
the
length
of
a
man's
life,
a
‘generation’
^13
the
‘pupil’
in
the
eye
^14
and
in
the
gram-
matical
literature
the
‘person’
of
the
verb.^15
1
)
vii.
104,
15
x.
97.
4.
5.
8
165,
3.
2
)
Av.
iii.
21,
1
v.
21,
4
viii.
2,
25
7,
2
xii.
3,
51
4,
25
xiii.
4,
42,
etc.
Taittirīya
Saṃhitā,
ii.
1,
1,
5
2,
2,
8
v.
2,
5,
1,
etc.
3
)
xii.
3,
10
Pañcaviṃśa
Brāhmaṇa,
xiv.
5,
26
Aitareya
Brāhmaṇa,
ii.
14
vi.
29.
4
)
ii.
39.
5
)
Śāṅkhāyana
Śrauta
Sūtra,
xvi.
4,
16.
6
)
Pañcaviṃśa
Brāhmaṇa,
xxiii.
14,
5.
7
)
Taittirīya
Saṃhitā,
v.
1,
8,
1
Śatapatha
Brāhmaṇa,
xiii.
5,
1,
6
Aitareya
Brāhmaṇa,
i.
18
Aitareya
Āraṇyaka,
i.
2,
4,
etc.
8
)
Śatapatha
Brāhmaṇa,
vi.
2,
1,
23.
9
)
Śāṅkhāyana
Śrauta
Sūtra,
xvi.
12,
10
Śāṅkhāyana
Āraṇyaka,
i.
1
Aitareya
Āraṇyaka,
i.
2,
4.
10
)
Śatapatha
Brāhmaṇa,
vi.
2,
1,
18
vii.
5,
2,
17.
He
is
the
master
of
animals,
Kāṭhaka
Saṃhitā,
xx.
10.
11
)
xvi.
8,
21.
25.
12
)
Śatapatha
Brāhmaṇa,
i.
2,
5,
14
xiii.
8,
1,
19
Taittirīya
Saṃhitā,
v.
2,
5,
1.
13
)
Taittirīya
Saṃhitā,
ii.
1,
5,
5
v.
4,
10,
4
Śatapatha
Brāhmaṇa,
i.
8,
3,
6
dvi-puruṣa
(
‘two
generations’
),
Aitareya
Brāhmaṇa,
viii.
7,
etc.
14
)
Śatapatha
Brāhmaṇa,
x.
5,
2.
7.
8
xii.
9,
1,
12
Bṛhadāraṇyaka
Upaniṣad,
ii.
3,
9.
15
)
Nirukta,
vii.
1,
2.
पुरुष
पुं।
आत्मा
समानार्थकाः
क्षेत्रज्ञ,
आत्मन्,
पुरुष,
भाव,
स्व
1।4।29।1।3
क्षेत्रज्ञ
आत्मा
पुरुषः
प्रधानं
प्रकृतिः
स्त्रियाम्.
विशेषः
कालिकोऽवस्था
गुणाः
सत्त्वं
रजस्तमः॥
==>
परमात्मा,
अन्तरात्मा
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
आत्मा
पुरुष
पुं।
पुन्नागः
समानार्थकाः
पुंनाग,
पुरुष,
तुङ्ग,
केसर,
देववल्लभ
2।4।25।2।2
वरुणो
वरणः
सेतुस्तिक्तशाकः
कुमारकः।
पुन्नागे
पुरुषस्तुङ्गः
केसरो
देववल्लभः॥
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
पृथ्वी,
अचलसजीवः,
वृक्षः
पुरुष
पुं।
पुरुषः
समानार्थकाः
पुमाम्स,
पञ्चजन,
पुरुष,
पूरुष,
नर,
क्षेत्रज्ञ,
धव
2।6।1।2।3
मनुष्या
मानुषा
मर्त्या
मनुजा
मानवा
नराः।
स्युः
पुमांसः
पञ्चजनाः
पुरुषाः
पूरुषा
नरः॥
पत्नी
==>
स्त्री
सम्बन्धि2
==>
पुरुषलिङ्गः,
दाढिका
वैशिष्ट्यवत्
==>
पुरुषप्रमाणम्
==>
द्व्यूढापतिः,
कन्यकासुतः,
पितृष्वसुः_सुतः,
मातृष्वसुः_सुतः,
अपरमातृसुतः,
पिता,
पत्युर्वा_पत्न्याः_वा_पिता,
पितुर्भ्राता,
मातुर्भ्राता,
पत्नीभ्राता,
पत्युः_कनिष्ठभ्राता,
भगिनीसुताः,
पुत्र्याः_पतिः,
पितुः_पिता,
पितामहस्य_पिता,
मातुः_पिता,
मातामहस्य_पिता,
एकोदरभ्राता,
पतिः,
मुख्यादन्यभर्ता,
बालः,
वृद्धः,
ज्येष्ठभ्राता,
कनिष्ठभ्राता,
निर्बलः,
बलवान्,
स्थूलोदरः,
चिपिटनासः,
प्रशस्तकेशः,
श्लथचर्मवान्,
स्वभावन्यूनाधिकाङ्गः,
ह्रस्वः,
तीक्ष्णनासिकः,
गतनासिकः,
पशुखुरणसदृशनासिकः,
विरलजानुकः,
ऊर्ध्वजानुकः,
संलग्नजानुकः,
श्रवणशक्तिहीनः,
कुब्जः,
रोगादिना_वक्रकरः,
अल्पशरीरः,
जङ्घाहीनः,
खण्डितकेशः,
उन्नतनाभियुक्तपुरुषः,
परिवेत्तुर्ज्येष्ठभ्राता,
ऋणं_दत्वा_तद्वृत्याजीविपुरुषः,
कृषीवलः,
कालेप्यश्मश्रुः_पुरुषः
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
पृथ्वी,
चलसजीवः,
मनुष्यः
पुरुष
पुं।
मनुष्यः
समानार्थकाः
मनुष्य,
मानुष,
मर्त्य,
मनुज,
मानव,
नर,
विश्,
पुरुष
3।3।219।5।2
कोशोऽस्त्री
कुड्मले
खड्गपिधानेऽर्थौघदिव्ययोः।
नाशः
क्षये
तिरोधाने
जीवितेशः
प्रिये
यमे।
नृशंसखड्गौ
निस्त्रिंशावंशुः
सूर्येंशवः
कराः।
आश्वाख्या
शालिशीघ्रार्थे
पाशो
बन्धनशस्त्रयोः।
सुरमत्स्यावनिमिषौ
पुरुषावात्ममानवौ॥
सम्बन्धि2
==>
शिरोनिधानम्,
शय्या,
पर्यङ्कः,
कन्दुकः,
दीपः,
आसम्,
सम्पुटः,
प्रतिग्राहः,
केशमार्जनी,
दर्पणः,
व्यजनम्
==>
नाविकः,
धीवरः,
पुरुषः,
स्त्री,
नपुंसकम्,
वैद्यः,
रोगनिर्मुक्तः,
रोगी,
अलङ्करणशीलः,
राजवंशोत्पन्नः,
कुलोत्पन्नः,
कुलीनः,
विद्वान्,
योगमार्गे_स्थितः,
उपासनाग्निनष्टः,
दम्भेनकृतमौनादिः,
संस्कारहीनः,
वेदाध्ययनरहितः,
कपटजटाधारिः,
खण्डितब्रह्मचर्यः,
सूर्यास्तेसुप्तः,
सूर्योदयेसुप्तः,
ज्येष्ठेऽनूढे_कृतदारपरिग्रहः,
क्षत्रियः,
सेवकः,
शत्रुः,
हस्तिपकः,
सारथिः,
अश्वारोहः,
योद्धा,
वैश्यः,
ऋणव्यवहारे_धनग्राहकः,
गोपालः,
वणिक्,
शूद्रः,
सङ्करवर्णः,
कारुसङ्घे_मुख्यः,
द्यूतकृत्,
ऋणादौ_प्रतिनिधिभूतः,
महाभिलाषः,
शुद्धमनः,
उत्साहशीलः,
कुशलः,
पूज्यः,
सन्देहविषयः_सन्देहाश्रयः_वा,
दक्षिणायोग्यः,
दानसूरः,
आयुष्मान्,
शास्त्रज्ञः,
परीक्षाकारकः,
वरदः,
हर्षितमनः,
दुःखितमनः,
उत्कण्ठितमनः,
उदारमनः,
दातृभोक्ता,
तात्पर्ययुक्तः,
बहुधनः,
अधिपतिः,
अतिसम्पन्नः,
कुटुम्बव्यापृतः,
सौन्दर्योपेतः,
मूकः,
आलस्ययुक्तः,
असमीक्ष्यकारी,
क्रियाकरणे_समर्थः,
कर्मोद्यतः,
कर्मसु_फलमनपेक्ष्य_प्रवृत्तः,
सप्रयत्नारब्धकर्मसमापकः,
मृतमुद्दिश्य_स्नातः,
मांसभक्षकः,
बुभुक्षितः,
विजिगीषाविवर्जितः,
स्वोदरपूरकः,
सर्ववर्णान्नभक्षकः,
लुब्धः,
दुर्विनीतः,
उन्मत्तः,
कामुकः,
वचनग्राहिः,
स्वाधीनः,
विनययुक्तः,
निर्लज्जः,
प्रत्युत्पन्नमतिः,
सलज्जः,
परकीयधर्मशिलादौ_प्राप्ताश्चर्यः,
रोगादिलक्षणेनाधीरमनः,
भयशाली,
इष्टार्थप्राप्तीच्छः,
ग्रहणशीलः,
श्रद्धालुः,
पतनशिलः,
लज्जाशीलः,
वन्दनशीलः,
हिंसाशीलः,
वर्धनशीलः,
ऊर्ध्वपतनशीलः,
भवनशीलः,
वर्तनशीलः,
निराकरणशीलः,
निबिडस्निग्धः,
ज्ञानशीलः,
विकसनशीलः,
व्यापकशीलः,
सहनशीलः,
क्रोधशीलः,
जागरूकः,
सञ्जातघूर्णः,
निद्रां_प्राप्तः,
विमुखः,
अधोमुखः,
देवानुवर्तिः,
सर्वतो_गच्छः,
सहचरितः,
वक्रं_गच्छः,
वक्ता,
शब्दकरणशीलः,
स्तुतिविशेषवादिः,
मूढमतिः,
वक्तुं_श्रोतुमशिक्षितः,
तिरस्कृतः,
वञ्चितः,
कृतमनोभङ्गः,
आपद्ग्रस्तः,
भयेन_पलायितः,
मैथुननिमित्तं_मिथ्यादूषितः,
आद्ध्यात्मिकादिपीडायुक्तः,
शोकादिभिरितिकर्तव्यताशून्यः,
स्वाङ्गान्येवधारयितुमशक्तः,
आसन्नमरणलक्षणेन_दूषितमतिः,
ताडनार्हः,
वधोद्यतः,
द्वेषार्हः,
शिरच्छेदार्हः,
विषेण_वध्यः,
मुसलेन_वध्यः,
दोषमनिश्चित्य_वधादिकमाचरः,
दोषैकग्राहकः,
वक्राशयः,
कर्णेजपः,
परस्परभेदनशीलः,
परद्रोहकारी,
परप्रतारकस्वभावः,
मूर्खः,
कृपणः,
दरिद्रः,
याचकः,
साहङ्कारः,
शोभनयुक्तः,
जनः,
अन्यः,
अमन्दः,
अज्ञः,
अपटुः,
शूरः,
नागरः
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
पृथ्वी,
चलसजीवः,
मनुष्यः
पुरुषः,
पुंलिङ्गम्
(
पुरति
अग्रे
गच्छतीति
।
पुर
+“पुरः
कुषन्
।”
उणा०
४
।
७४
।
इति
कुषन्
।
)पिपर्त्ति
पूरयति
बलं
यः
पुर्षु
शेते
य
इति
वा
।पुमान्
।
(
यथा,
मनौ
।
१
।
३२
।“द्विधा
कृत्वात्मनो
देहमर्द्धेन
पुरुषोऽभवत्
।अर्द्धेन
नारी
तस्यां
स
विराजमसृजत्
प्रभुः
॥
”
)तत्पर्य्यायः
।
पूरुषः
२
ना
३
नरः
४
पञ्चजनः५
पुमान्
६
अर्थाश्रयः
७
अधिकारी
८
कर्म्मार्हः९
जनः
१०
अर्थवान्
११
।
इति
राजनिर्घण्टः
॥
मनुष्यः
१२
मानवः
१३
मर्त्यः
१४
मानुषः
१५मनुः
१६
।
इति
शब्दरत्नावली
॥
रसिकराजः१७
घनकामधामा
१८
मदनशायकाङ्कः
१९मन्मथशायकलक्ष्यः
२०
।
इति
कविकल्पलता
॥
स
चतुर्विधः
।
यथा,
--“शशो
मृगोवृषञ्चाश्वो
नृणां
जातिचतुष्टयम्
॥
”शशादीनां
लक्षणं
यथा,
--“मृदुवचनसुशीलः
कोमलाङ्गः
सुकेशःसकलगुणनिधानः
सत्यवादी
शशोऽयम्
।
१
।वदति
मधुरवाणीं
दीर्घनेत्रोऽतिभीरु-श्चपलमतिसुदेहः
शीघ्रवेगो
मृगोऽयम्
॥
२
॥
बहुगुणबहुबन्धुः
शीघ्रकामो
नताङ्गःसकलरुचिरदेहः
सत्यवादी
वृषोऽयम्
।
३
।उदरकटिकृशः
स्यादुग्रकण्ठाधरौष्ठोदशनवदननासाश्रोत्रदीर्घो
हि
वाजी
॥
”
४
॥
इति
रतिमञ्जरी
॥
*
॥
तस्य
पञ्चलक्षणत्वं
यथा,
--“पात्रे
त्यागी
गुणे
रागी
भोगी
परिजनैः
सह
।शास्त्रे
बोद्धा
रणे
योद्धा
पुरुषः
पञ्चलक्षणः
॥
”इति
प्राचीनाः
॥
जितेन्द्रियस्य
पुरुषत्वं
यथा,
--“सा
श्रीर्या
न
मदं
कुर्य्यात्
स
मुखी
तृष्णयोज्झितः
।तन्मित्रं
यत्र
विश्वासः
पुरुषः
स
जितेन्द्रियः
॥
”इति
गारुडे
१६
अध्यायः
॥
*
॥
(
अस्य
लक्षणादिकं
यथा,
--“उन्मानमानगतिसंहतिसारवर्ण-स्नेहस्वरप्रकृतिसत्त्वमनूकमादौ
।क्षेत्रं
मृजाञ्च
विधिवत्
कुशलोऽवलोक्यसामुद्रविद्वदति
यातमनागतञ्च
॥
अस्वेदनौ
मृदुतलौ
कमलोदराभौश्लिष्टाङ्गुली
रुचिरताम्रनखौ
सुपार्ष्णी
।उष्णौ
शिराविरहितौ
सुनिगूढगुल्फौकूर्म्मोन्नतौ
च
चरणौ
मनुजेश्वरस्य
॥
शूर्पाकारविरूक्षपाण्डुरनखौ
वक्रौ
शिरासन्ततौसंशुष्को
विरलाङ्गुली
च
चरणौ
दारिद्य्रदुःख-प्रदौ
।मार्गायोत्कटकौ
कषायसदृशौ
वंशस्य
विच्छि-त्तिदौब्रह्मघ्नौ
परिपक्वमृद्द्युतितलौ
पीतावगम्यारतौ
॥
प्रविरलतनुरोमवृत्तजङ्घाद्विरदकरप्रतिमैर्वरोरुभिश्च
।उपचितसमजानवश्च
भूपाधनरहिताः
श्वशृगालतुल्यजङ्घाः
॥
रोमैकैकं
कूपके
पार्थिवानांद्वे
द्वे
ज्ञेये
पण्डितश्रोत्रियाणम्
।त्र्याद्यैर्निःस्वा
मानवा
दुःखभाजःकेशाश्चैवं
निन्दिताः
पूजिताश्च
॥
निर्मांसजानुर्म्रियते
प्रवासेसौभाग्यमल्पैर्विकटैर्दरिद्राः
।स्त्रीनिर्जिताश्चापि
भवन्ति
निम्नैराज्यं
समांसैश्च
महद्भिरायुः
॥
लिङ्गेऽल्पे
धनवानपत्यरहितः
स्थूले
विहीनो
धनै-र्मेढ्रे
वामनते
सुतार्थरहितो
वक्रेऽन्यथा
पुत्त्र-वान्
।दारिद्य्रं
विनते
त्वधोऽल्पतनयो
लिङ्गे
शिरास-न्तते
।स्थूलग्रन्थियुते
सुखी
मृदु
करोत्यन्तं
प्रमेहा-दिभिः
॥
कोशनिगूढैर्भूपा
दीर्घैर्भग्नैश्च
वित्तपरिहीनाः
।ऋजुवृत्तशेफसो
लघुशिरालशिश्नाश्च
धनवन्तः
॥
जलमृत्युरेकवृषणो
विषमैः
स्त्रीचञ्चलः
समैःक्षितिपः
।ह्नस्वायुश्चोद्बद्धैः
प्रलम्बवृषणस्य
शतमायुः
॥
रक्तैराढ्यामणिभिर्निर्द्रव्याः
पाण्डुरैश्चमलिनैश्च
।सुखिनः
सशब्दमूत्रा
निःस्वा
निःशब्दधाराश्च
॥
द्बित्रिचतुर्धाराभिः
प्रदक्षिणावर्तवलितमूत्राभिः
।पृथ्वीपतयो
ज्ञेया
विकीर्णमूत्राश्च
धनहीनाः
॥
एकैव
मूत्रधारा
वलिता
रूपप्रधानसुतदात्री
।स्निग्धोन्नतसममणयो
धनवनितारत्नभोक्तारः
॥
मणिभिश्च
मध्यनिम्नैः
कन्यापितरो
भवन्तिनिःस्वाश्च
।बहुपशुभाजो
मध्योन्नतैश्च
नात्युल्वणैर्धनिनः
॥
परिशुष्कबस्तिशीर्षैर्धनरहिता
दुर्भगाश्चविज्ञेयाः
।कुसुमसमगन्धशुक्रा
विज्ञातव्या
महीपालाः
॥
मधुगन्धे
बहुवित्ता
मत्स्यसगन्धे
बहून्यपत्यानि
।तनुशुक्रः
स्त्रीजनको
मांससगन्धो
महाभोगी
॥
मदिरागन्धे
यज्वा
क्षारसगन्धे
च
रेतसि
दरिद्रः
।शीघ्रं
मैथुनगामी
दीर्घायुरतोऽन्यथाल्पायुः
॥
निःस्वोऽतिस्थूलस्फिक्
समांसलस्फिक्
सुखा-न्वितो
भवति
।व्याघ्रान्तोऽध्यर्धस्फिग्मण्डूकस्फिग्नराधिपतिः
॥
सिंहकटिर्मनुजेन्द्रः
कपिकरभकटिर्धनैः
परि-त्यक्तः
।समजठरा
भोगयुता
घटपिठरनिभोदरानिःस्वाः
॥
अविकलपार्श्वा
धनिनो
निम्नैर्वक्रश्च
भोगस-न्त्यक्ताः
।समकुक्षा
भोगाढ्या
निम्नाभिर्भोगपरिहीनाः
॥
उन्नतकुक्षाः
क्षितिपाः
कुटिलाः
स्युर्मानवाविषमकुक्षाः
।सर्पोदरा
दरिद्रा
भवन्ति
बह्वाशिनश्चैव
॥
परिमण्डलोन्नताभिर्विस्तीर्णाभिश्च
नाभिभिःसुखिनः
।स्वल्पा
त्वदृश्यनिम्ना
नाभिः
क्लेशावहा
भवति
॥
वलिमध्यगता
विषमा
शूलावाधं
करोतिनैःख्यञ्च
।शाठ्यं
वामावर्त्ता
करोति
मेधां
प्रदक्षिणतः
॥
पार्श्वायता
चिरायषमुपरिष्टाच्चेश्वरं
गवा-ढ्यमधः
।शतपत्रकर्णिकाभा
नाभिर्मनुजेश्वरं
कुरुते
॥
शस्त्रान्तं
स्त्रीभोगिनमाचार्य्यं
बहुसुतं
यथा-सङ्ख्यम्
।एकद्वित्रिचतुर्भिर्वलिभिर्विद्यान्नृपं
त्ववलिम्
॥
विषमवलयो
मनुष्या
भवन्त्यगम्याभिगामिनःपापाः
।ऋजुवलयः
सुखभाजः
परदारद्वेषिणश्चैव
॥
मांसलमृदुभिः
पार्श्वैः
प्रदक्षिणावर्त्तरोमभि-र्भूपाः
।विपरीतैर्निर्द्रव्याः
सुखपरिहीनाः
परप्रेष्याः
॥
सुभगा
भवन्त्यनुद्बद्धचूचुका
निर्धना
विषमदीर्घैः
।पीनोपचितनिमग्नैः
क्षितिपतयश्चूचुकैः
सुखिनः
॥
हृदयं
समुन्नतं
पृथु
न
वेपनं
मांसलं
च
नृप-तीनाम्
।अधमानां
विपरीतं
खररोमचितं
शिरालञ्च
॥
समवक्षसोऽर्थवन्तः
पीनैः
शूरास्त्वकिञ्चना-स्तनुभिः
।विषमं
वक्षो
येषां
ते
निःस्वाः
शस्त्रनिधनाश्च
॥
विषमैर्विषमो
जत्रुभिरर्थविहीनोऽस्थिसन्धि-परिणद्धैः
।उन्नतजत्रुर्भागी
निम्नैर्निःस्वोऽर्थवान्
पीनैः
॥
चिपिटग्रीवो
निःस्वः
शुष्का
सशिरा
च
यस्यवा
ग्रीवा
।महिषग्रीवः
शूरः
शास्त्रान्तो
वृषसमग्रीवः
॥
कम्बुग्रीवो
राजा
प्रलम्बकण्ठः
प्रभक्षणो
भवति
।पृष्ठमभग्नमरोमशमर्थवतामशुभदमतोऽन्यत्
॥
अस्वेदनपीनोन्नतसुगन्धिसमरोमसङ्कुलाःकक्षाः
।विज्ञातव्या
धनिनामतोऽन्यथार्थैर्विहीनानाम्
॥
निर्मांसौ
रोमचितौ
भग्नावल्पौ
च
निर्धन-स्यांसौ
।विपुलावव्युच्छिन्नौ
सुश्लिष्टौ
सौख्यवीर्य्यवताम्
॥
करिकरसदृशौ
वृत्तावाजान्ववलम्बिनौ
समौपीनौ
।बाहू
पृथिवीशानामधमानां
रोमशौ
ह्नस्वौ
॥
हस्ताङ्गुलयो
दीर्घाश्चिरायुषामवलिताश्चसुभगानाम्
।मेधाविनाञ्च
सूक्ष्माश्चिपिठाः
परकर्म्मनिरता-नाम्
॥
स्थूलाभिर्धनरहिता
बहिर्नताभिश्च
शस्त्र-निर्याणाः
।कपिसदृशकरा
धनिनो
व्याघ्रोपमपाणयःपापाः
॥
मणिबन्धनैर्निगूढैर्दृढैश्च
सुश्लिष्टसन्धिभिर्भूपाः
।हीनैर्हस्तच्छेदः
श्लथैः
सशब्दैश्च
निर्द्रव्याः
॥
पितृवित्तेन
विहीना
भवन्ति
निम्नेन
करतलेननराः
।संवृतनिम्नैर्धनिनः
प्रोत्तानकराश्च
दातारः
॥
विषमैर्विषमा
निःस्वाश्च
करतलैरीश्वरास्तुलाक्षाभैः
।पीतैरगम्यवनिताभिगामिनो
निर्घना
रूक्षैः
॥
तुषसदृशनखाः
क्लीवाश्चिपिटैः
स्फुटितैश्चवित्तसन्त्यक्ताः
।कुनखविवर्णैः
परतर्कुकाश्च
ताम्रैश्च
भूपतयः
॥
अङ्गुष्ठयवैराढ्याः
सुतवन्तोऽङ्गुष्ठमूलगैश्च
यवः
।दीर्घाङ्गुलिपर्वाणः
सुभगा
दीर्घायुषश्चैव
॥
स्निग्धा
निम्ना
रेखा
धनिनां
तद्ब्यत्ययेननिःस्वानाम्
।विरलाङ्गुलयो
निःस्वा
धनसञ्चयिनो
घना-ङ्गुलयः
॥
तिस्रो
रेखा
मणिबन्धनोत्थिताः
करतलोपगानृपतेः
।मीनयुगाङ्कितपाणिर्नित्यं
सत्रप्रदो
भवति
॥
वज्राकारा
धनिनां
विद्याभाजान्तु
मीनपुच्छ-निभाः
।शङ्खातपत्रशिविकागजाश्वपद्मोपमा
नृपतेः
॥
कलशमृणालपताकाङ्कुशोपमाभिर्भवन्ति
निधि-पालाः
।दामनिभाभिश्चाढ्याः
स्वस्तिकरूपाभिरैश्वर्य्यम्
॥
चक्रासिपरशुतोमरशक्तिधनुःकुन्तसन्निभारेखाः
।कुर्व्वन्ति
चमूनाथं
यज्वानमुलूखलाकाराः
॥
मकरध्वजकोष्ठागारसन्निभाभिर्महाधनोपेताः
।वेदीनिभेन
चैवाग्निहोत्रिणो
ब्रह्मतीर्थेन
॥
वापीदेवकुलाद्यैर्धर्मं
कुर्व्वन्ति
च
त्रिकोणाभिः
।अङ्गुष्ठमूलरेखाः
पुत्त्राः
स्युर्दारिकाः
सूक्ष्माः
॥
रेखाः
प्रदेशिनीगाः
शतायुषां
कल्पनीय-मूनाभिः
।छिन्नाभिर्द्रुमपतनं
बहुरेखारेखिणो
निःस्वाः
॥
अतिकृशदीर्घैश्चिवुकैर्निर्द्रव्या
मांसलैर्धनोपेताः
।विम्बोपमैरवक्रैरधरैर्भूपास्तनुभिरस्वाः
॥
ओष्ठैः
स्फुटितविखण्डितविवर्णरूक्षैश्च
धन-परित्यक्ताः
।स्निग्धा
घनाश्च
दशनाः
सुतीक्ष्णदंष्ट्राः
समाश्चशुभाः
॥
जिह्वा
रक्ता
दीर्घा
श्लक्ष्णा
सुसमा
च
भोगिनांज्ञेया
।श्वेता
कृष्णा
परुषा
निर्द्रव्याणां
तथा
तालु
॥
वक्त्रं
सौम्यं
संवृतममलं
श्लक्ष्णं
समञ्च
भूपानाम्
।विपरीतं
क्लेशभुजां
महामुखं
दुर्भगाणाञ्च
॥
स्त्रीमुखमनपत्यानां
शाठ्यवतां
मण्डलं
परि-ज्ञेयम्दीर्घं
निर्द्रव्याणां
भीरुमुखाः
पापकर्माणः
॥
चतुरश्रं
धूर्तानां
निम्नं
वक्त्रञ्च
तनयरहिता-नाम्
।कृपणानामतिह्नस्वं
सम्पूर्णं
भोगिनां
कान्तम्
॥
अस्फुटिताग्रं
स्निग्धं
श्मश्रु
शुभं
मृदु
च
सन्न-तञ्चैव
।रक्तैः
परुषैश्चौराः
श्मश्रुभिरल्पैश्च
विज्ञेयाः
॥
निर्मांसैः
कर्णैः
पापमृत्यवश्चर्पटैः
सुबहुभोगाः
।कृपणाश्च
ह्नस्वकर्णाः
शङ्कुश्रवणाश्च
भूपतयः
॥
रोमशकर्णा
दीर्घायुषस्तु
धनभागिनो
विपुल-कर्णाः
।क्रूराः
शिरावनद्धैर्व्यालम्बैर्मांसलैः
सुखिनः
॥
भोगी
त्वनिम्नगण्डो
मन्त्री
सम्पूर्णमांसगण्डो
यः
।सुखभाक्
शुकसमनासश्चिरजीवी
शुष्कनासश्च
॥
छिन्नानुरूपयागम्यगामिनो
दीर्घया
तु
सौभा-ग्यम्
।आकुञ्चितया
चौरः
स्त्रीमृत्युः
स्याच्चिपिट-नासः
॥
धनिनोऽग्रवक्रनासा
दक्षिणवक्राः
प्रभक्षणाःक्रूराः
।ऋज्वी
स्वल्पच्छिद्रा
सुपुटा
नासा
सभाम्या-नाम्
॥
धनिनां
क्षुतं
सकृद्
द्वित्रिपिण्डितं
ह्लादि
सान-नादञ्च
।दीर्घायुषां
प्रमुक्तं
विज्ञेयं
संहतञ्चैव
॥
पद्मदलाभैर्धनिनो
रक्तान्तविलोचनाः
श्रियो-भाजः
।मधुपिङ्गलैर्महार्था
मार्जारविलोचनाः
पापाः
॥
हरिणाक्षा
मण्डललोचनाश्च
जिह्मैश्च
लोचनै-श्चौराः
।क्रूराः
केकरनेत्रा
गजसदृशदृशश्च
भूपतयः
॥
ऐश्वर्य्यं
गम्भीरैर्नोलोत्पलकान्तिभिश्च
विद्वांसः
।अतिकृष्णतारकाणामक्ष्णामुत्पाटनं
भवति
॥
मन्त्रित्वं
स्थूलदृशां
श्यावाक्षाणाञ्च
भवतिसौभाग्यम्
।दीना
दृग्निःस्वानां
स्निग्धा
विपुलार्थभोगव-ताम्
॥
अभ्युन्नताभिरल्पायुषो
विशालोन्नताभिरति-सुखिनः
।विषमभ्रुवो
दरिद्रा
बालेन्दुनतभ्रुवः
सधनाः
॥
दीर्घासंसक्ताभिर्धनिनः
खण्डाभिरर्थपरिहीनाः
।मध्यविनतभ्रुवो
ये
ते
सक्ताः
स्त्रीष्वगम्यासु
॥
उन्नतविपुलैः
शङ्खैर्धन्या
निम्नैः
सुतार्थसन्त्यक्ताः
।विषमललाटा
विधना
धनवन्तोऽर्धेन्दुसदृशेन
॥
शुक्तिविशालैराचार्य्यता
शिरासन्ततैरधर्म्म-रताः
।उन्नतशिराभिराढ्याः
स्वस्तिकवत्संस्थिताभिश्च
॥
निम्नललाटा
वधबन्धभागिनः
क्ररकर्म्मनिर-ताश्च
।अभ्युन्नतैश्च
भूपाः
कृपणाः
स्युः
सङ्कटललाटाः
॥
रुदितमदीनमनश्रु
स्निग्धञ्च
शुभावहं
मनुष्या-णाम्
।रूक्षं
दीनं
प्रचुराश्रु
चैव
न
शुभप्रदं
पुंसाम्
॥
हसितं
शुभदमकम्पं
सनिमीलितलोचनञ्चपापस्य
।हृष्टस्य
हसितमसकृत्
सोन्मादस्यासकृत्प्रान्ते
॥
तिस्रो
रेखाः
शतजीविनां
ललाटायताः
स्थितायदि
ताः
।चतसृभिरवनीशत्वं
नवतिश्चायुः
सपञ्चाब्दा
॥
विच्छिन्नाभिश्चागम्यगामिनो
नवतिरप्यरेखेण
।केशान्तोपगताभी
रेखाभिरशीतिवर्षायुः
॥
पञ्चभिरायुः
सप्ततिरेकाग्रावस्थिताभिरपि
षष्टिः
।बहुरेखेण
शतार्धं
चत्वारिंशच्च
वक्राभिः
॥
त्रिंशद्भ्रूलग्नाभिर्विंशतिकश्चैव
वामवक्राभिः
।क्षुद्राभिः
स्वल्पायुर्न्यूनाभिश्चान्तरे
कल्प्यम्
॥
परिमण्डलैर्गवाढ्याश्छत्राकारैः
शिरोभिरव-नीशाः
।चिपिटैः
पितृमातृघ्नाः
करोटिशिरसां
चिरा-न्मृत्युः
॥
घटमूर्धा
ध्वानरुचिर्द्विमस्तकः
पापकृद्धनैस्त्यक्तः
।निम्नन्तु
शिरो
महतां
वहुनिम्नमनर्थदं
भवति
॥
एकैकभवैः
स्निग्धैः
कृष्णैराकुञ्चितैरभिन्नाग्रैः
।मृदुभिर्न
चातिवहुभिः
केशैः
सुखभाग्
नरेन्द्रोवा
॥
बहुमूलविषमकपिलाः
स्थूलस्फुटिताग्रपरुष-ह्नस्वाश्च
।अतिकुटिलाश्चातिघनाश्च
मूर्धजा
वित्तहीना-नाम्
॥
यद्यद्गात्रं
रूक्षं
मांसविहीनं
शिरावनद्बञ्च
।तत्तदनिष्टं
प्रोक्तं
विपरीतमतः
शुभं
सर्व्वम्
॥
त्रिषु
विपुलो
गम्भीरस्त्रिष्वेव
षडन्नतश्चतुर्ह्नस्वः
।सप्तसु
रक्तो
राजा
पञ्चसु
दीर्घश्च
सूक्ष्मश्च
॥
नाभिः
स्वरः
सत्त्वमिति
प्रदिष्टंगम्भीरमेतत्त्रितयं
नराणाम्
।उरो
ललाटं
वदनञ्च
पुंसांविस्तीर्णमेतत्त्रितयं
प्रशस्तम्
॥
वक्षोऽथ
कक्षा
नखनासिकास्यंकृकाटिका
चेति
षडुन्नतानि
।ह्नस्वानि
चत्वारि
च
लिङ्गपृष्ठंग्रीवा
च
जङ्घे
च
हितप्रदानि
॥
नेत्रान्तपादकरताल्वधरोष्ठजिह्वारक्ता
नखाश्च
खलु
सप्त
सुखावहानि
।सूक्ष्मानि
पञ्च
दशनाङ्गुलिपर्वकेशाःसाकं
त्वचा
कररुहाश्च
न
दुःखितानाम्
॥
हनुलोचनबाहुनासिकाःस्तनयोरन्तरमत्र
पञ्चमम्
।इति
दीर्घमिदं
तु
पञ्चकंन
भवत्येव
नृणामभूभृताम्
॥
इति
क्षेत्रम्
॥
छाया
शुभाशुभफलानि
निवेदयन्तीलक्ष्या
मनुष्यपशुपक्षिषु
लक्षणज्ञैः
।तेजोगुणान्
बहिरपि
प्रविकाशयन्तीदीपप्रभा
स्फटिकरत्नघटस्थितेव
॥
स्निग्धद्बिजत्वङ्नखरोमकेश-छाया
सुगन्धा
च
महीसमुत्था
।तुष्ट्यर्थलाभाभ्युदयान्
करोतिधर्म्मस्य
चाहन्यहनि
प्रवृत्तिम्
॥
स्निग्धा
सिताच्छहरिता
नयनाभिरामासौभाग्यमार्दवसुखाभ्युदयान्
करोति
।सर्व्वार्थसिद्धिजननी
जननीव
चाप्याछाया
फलं
तनुभृतां
शुभमादधाति
॥
चण्डाधृष्या
पद्महेमाग्निवर्णायुक्ता
तेजोविक्रमैः
सप्रतापैः
।आग्नेयीति
प्राणिनां
स्याज्जयायक्षिप्रं
सिद्धं
वाञ्छितार्थस्य
धत्ते
॥
मलिनपरुषकृष्णा
पापगन्धानिलोत्थाजनयति
वधबन्धव्याध्यनर्थार्थनाशान्
।स्फटिकसदृशरूपा
भाग्ययुक्तात्युदारानिधिरिव
गगनोत्था
श्रेयसां
स्वश्छवर्णा
॥
छायाः
क्रमेण
कुजलाग्न्यनिलाम्बरोत्थाःकेचिद्वदन्ति
दश
ताश्च
यथानुपूर्व्व्या
।सूर्य्याब्जनाभपुरुहूतयमोडुपानांतुल्यास्तु
लक्षणफलैरिति
तत्समासः
॥
इति
मृजा
॥
करिवृषरथौघमेरीमृदङ्गसिंहाब्दनिःस्वनाभूपाः
।गर्दभजर्जररूक्षस्वराश्च
धनसौख्यसन्त्यक्ताः
॥
इति
स्वरः
॥
सप्त
भवन्ति
च
सारा
मेदोमज्जात्वगस्थि-शुक्राणि
।रुधिरं
मांसं
चेति
प्राणभृतां
तत्समासफलम्
॥
ताल्वोष्ठदन्तपालीजिह्वानेत्रान्तपायुकरचरणैःरक्तैस्तु
रक्तसारा
बहुसुखवनितार्थपुत्त्रयुताः
॥
स्निग्धत्वक्का
धनिनो
मृदुभिः
सुभगा
विच-क्षणास्तनुभिः
।मज्जामेदःसाराः
सुशरीराः
पुत्त्रवित्तयुक्ताः
॥
स्थूलास्थिरस्थिसारो
बलवान्
विद्यान्तगः
सुरू-पश्च
।बहुगुरुशुक्राः
सुभगा
विद्वांसो
रूरवन्तश्च
॥
उपचितदेहो
विद्वान्
धनी
सुरूपश्च
मांस-सारो
यः
।इति
सारः
॥
सङ्घात
इति
च
सुश्लिष्टसन्धिता
सुखभुजो
ज्ञेया
॥
इति
संहतिः
॥
स्नेहः
पञ्चसु
लक्ष्यो
वाग्जिह्वादन्तनेत्रनखसंस्थः
।सुतधनसौभाग्ययुताः
स्निग्धैस्तैर्निर्धना
रूक्षैः
॥
इति
स्नेहः
॥
द्युतिमान्वर्णः
स्निग्धः
क्षितिपानां
मध्यमः
सुतार्थ-वताम्
।रूक्षो
धनहीनानां
शुद्धः
शुभदो
न
सङ्कीर्णः
॥
इति
वर्णः
॥
साध्यमनूकं
वक्त्राद्गोवृषशार्दूलसिंहगरुडमुखाः
।अप्रतिहतप्रतापा
जितरिपवो
मानवेन्द्राश्च
॥
वानरमहिषवराहाजतुल्यवदनाः
सुतार्थसुख-भाजः
।गर्दभकरभप्रतिमैर्मुखैः
शरीरैश्च
निःस्वसुखाः
॥
इत्यनूकम्
॥
अष्टशतं
षण्णवतिः
परिमाणं
चतुरशीरितिपुंसाम्
।उत्तमसमहीनानामङ्गुलसङ्ख्यास्वमानेन
॥
इत्युन्मानम्
॥
भारार्धतनुः
सुखभाक्
तुलितोऽतो
दुःखभाग्भवत्यूनः
।भारोऽतीवाढ्यानामध्यर्घः
सर्व्वधरणीशः
॥
विंशतिवर्षा
नारी
पुरुषः
खलु
पञ्चविंशतिभि-रब्दैः
।अर्हति
मानोन्मानं
जीवितभागे
चतुर्थे
वा
॥
इति
मानम्
॥
भूजलशिख्यनिलाम्बरसुरनररक्षःपिशाचकतिरश्चाम्
।सत्त्वेन
भवति
पुरुषोलक्षणमेतद्भवत्येषाम्
॥
महीस्वभावः
शुभपुष्पगन्धःसम्भोगवान्
सुश्वसनः
स्थिरश्च
।तोयस्वभावो
बहुतोयपायीप्रियाभिलाषी
रसभोजनश्च
॥
अग्निप्रकृत्या
चपलोऽतितीक्ष्ण-श्चण्डः
क्षुधालुर्बहुभोजनश्च
।वायोः
स्वभावेन
चलः
कृशश्चक्षिप्रं
च
कोपस्य
वशं
प्रयाति
॥
खप्रकृतिर्निपुणो
विवृतास्यःशब्दगतेः
कुशलः
सुषिराङ्गः
।त्यागयुतो
पुरुषो
मृदुकोपःस्नेहरतश्च
भवेत्सुरसत्त्वः
॥
मर्त्यसत्त्वसंयुतो
गीतभूषणप्रियः
।संविभागशीलवान्नित्यमेव
मानवः
॥
तीक्ष्णप्रकोपः
खलचेष्टितश्चपापश्च
सत्त्वेन
निशाचराणाम्
।पिशाचसत्त्वश्चपलो
मलाक्तोबहुप्रलापी
च
समुल्वणाङ्गः
॥
भीरुः
क्षुधालुर्बहुभुक्
च
यः
स्यात्ज्ञेयः
स
सत्त्वेन
नरस्तिरश्चाम्
।एवं
नराणां
प्रकृतिः
प्रदिष्टायल्लक्षणज्ञाः
प्रवदन्ति
सत्त्वम्
॥
इति
प्रकृतिः
॥
शार्दूलहंससमदद्विपगोपतीनांतुल्या
भवन्ति
गतिभिः
शिखिनाञ्च
भूपाः
।येषाञ्च
शब्दरहितं
स्तिमितञ्च
यातंतेऽपीश्वरा
द्रुतपरिप्लुतगा
दरिद्राः
॥
इति
गतिः
॥
श्रान्तस्य
यानमशनञ्च
बुभुक्षितस्यपानं
तृषापरिगतस्य
भयेषु
रक्षा
।एतानि
यस्य
पुरुषस्य
भवन्ति
कालेधन्यं
वदन्ति
खलु
तं
नरलक्षणज्ञाः
॥
पुरुषलक्षणमुक्तमिदं
मयामुनिमतान्यवलोक्य
समासतः
।इदमधीत्य
नरो
नृपसम्मतोभवति
सर्व्वजनस्य
च
वल्लभः
॥
”इति
श्रीवराहमिहिरकृतौबृहत्संहितायां
पुरुष-लक्षणं
नामाष्टषष्टितमोऽध्यायः
॥
*
॥
)कृष्णभक्तपुरुषस्य
गोविन्दपदाश्रयत्वं
यथा,
--“स्त्रियो
वा
पुरुषो
वापि
ह्याततायी
नपुंसकः
।भक्तत्वे
गणनीयश्चेद्गोविन्दपदमाश्रयेत्
॥
”इति
पाद्मोत्तरखण्डे
९९
अध्यायः
॥
पुरुषाणां
मध्ये
गुरवो
यथा,
--“गुरूणामपि
सर्व्वेषां
पूज्याः
पञ्च
विशेषतः
।तेषामाद्यास्त्रयः
श्रेष्ठास्तेषां
माता
सुपूजिता
॥
यो
भावयति
या
सूते
येन
विद्योपदिश्यते
।ज्येष्ठभ्राता
च
भर्त्ता
च
पञ्चैते
गुरवः
स्मृताः
॥
”इति
कौर्म्मे
उपविभागे
११
अध्यायः
॥
आत्मा
।
इत्यमरः
।
३
।
३
।
२१८
॥
(
यथा,
भागवते
।
७
।
१४
।
३७
।“पुराण्यनेन
सृष्टानि
नृतिर्य्यगृषिदेवताः
।शेते
जीवेन
रूपेण
पुरेषु
पुरुषो
ह्यसौ
॥
”यथा
च
शङ्करविजये
१३
अध्याये
।“पुरुसंज्ञे
शरीरेऽस्मिन्
शयनात्
पुरुषो
हरिः
।शकारस्य
षकारोऽयं
व्यत्ययेन
प्रयुज्यते
॥
”
)साङ्ख्यतत्त्वज्ञः
।
पुन्नागपादपः
।
इति
मेदिनी
।षे,
४१
॥
(
तत्पर्य्यायो
यथा,
वैद्यकरत्नमालायाम्
॥
“कुम्भीकः
पुरुषस्तुङ्गः
पुन्नागो
रक्तकेशरः
॥
”
)विष्णुः
।
इति
शब्दरत्नावली
॥
(
स
हि
पुराण-पुरुष
एव
।
यथा,
हरिवंशे
।
१२८
।
२०
।“एवं
पुराणः
पुरुषो
विष्णुर्वेदेषु
पठ्यते
।अचिन्त्यश्चाप्रमेयश्च
गुणेभ्यश्च
परस्तथा
॥
”शिवः
।
यथा,
महाभारते
।
१४
।
८
।
१४
।“याम्यायाव्यक्तरूपाय
सद्वृत्ते
शङ्कराय
च
।क्षेम्याय
हरिकेशाय
स्थाणवे
पुरुषाय
च
॥
”जीवः
।
यथा,
शिवपुराणे
वायुसंहितायां
पूर्व्व-भागे
।
४
।
१६
।“प्रकृतिः
क्षरमित्युक्तं
पुरुषोऽक्षर
उच्यते
।ताविमौ
प्रेरयत्यन्यः
स
परः
परमेश्वरः
॥
”
)दुर्गा
।
यथा,
--“महानिति
च
योगेषु
प्रघानश्चैव
कथ्यते
।त्रिगुणा
व्यतिरिक्ता
सा
पुरुषश्चेति
चोच्यते
॥
”इति
देवीपुराणे
४५
अध्यायः
॥
तस्य
पञ्चविंशतितत्त्वात्मकत्वं
जडत्वञ्च
यथा,
--“एभिः
सम्पादितं
भुङ्क्ते
पुरुषः
पञ्चविंशकः
।ईश्वरेच्छावशः
सोऽपि
जडात्मा
कथ्यते
बुधैः
॥
”इति
मात्स्ये
तत्त्वकथनावसारे
७
अध्यायः
॥
(
अश्वस्थानकभेदः
।
यथा,
माघे
।
५
।
५६
।श्लोकटीकायां
मल्लिनाथधृतवचनम्
।“पश्चिमेनाग्रपादेन
भुवि
स्थित्वाग्रपादयोः
।ऊर्द्ध्वप्रेरणया
स्थानमश्वानां
पुरुषः
स्मृतः
॥
”
)मेषमिथुनसिं
हतुलाधनुःकुम्भराशयः
।
यथा,
--“क्रूरोऽथ
सौम्यः
पुरुषोऽङ्गना
चओजोऽथ
युग्मं
विषमः
समश्च
।चरस्थिरद्व्यात्मकनामधेयामेषादयोऽमी
क्रमशः
प्रदिष्टाः
॥
”पुरुषग्रहा
यथा,
--“भौमार्कजीवाः
पुरुषाः
क्लीवौ
सोमजभानुजौ
।स्त्र्याख्यौ
भार्गवचन्द्रौ
द्वौ
तत्पतित्वात्तथोच्यते
॥
”पुरुषनक्षत्राणि
यथा,
--“हस्तो
मूलश्रवणपुनर्व्वसूमृगशिरस्तथा
पुष्यः
।गर्भाधानादिकार्य्येषु
पुन्नामायं
गणः
शुभदः
॥
”इति
ज्योतिस्तत्त्वम्
॥
तद्वैदिकपर्य्यायः
।
मनुष्याः
१
नरः
२
धवाः
३जन्तवः
४
विशः
५
क्षितयः
६
कृष्णयः
७
चर्ष-ण्यः
८
नहुषः
९
हरयः
१०
मर्य्याः
११
मर्त्त्याः१२
मर्त्ताः
१३
व्राताः
१४
तुर्व्वशाः
१५
हृह्यवः१६
आयवः
१७
यदवः
१८
अनवः
१९
पूरवः२०
जगतः
२१
तस्थुषः
२२
पञ्चजनाः
२३विवस्वन्तः
२४
पृतनाः
२५
।
इति
वेदनिघण्टौ२
अध्यायः
॥
púruṣa,
m.,
auch
metrisch
gedehnt
zu
pū́ruṣa
(
s.
besonders
).
Der
Grundbegriff
ist
vielleicht
„Seele“
(
vgl.
BR.
unter
1.c
),
als
das
den
Leib
erfüllende
[
von
pur
],
daher
„der
Geist,
die
Lebenskraft“
der
Pflanzen
dann
ähnlich
wie
mánuṣa
u.
s.
w.
(
von
man,
vergl.
mánas
)
„der
Mensch“
als
der
beseelte.
1〉
Mensch
2〉
der
Urmensch
als
der,
ans
welchem
die
ganze
Welt
sich
entwickelt
3〉
der
Geist
d.
h.
die
Lebenskraft
der
Pflanzen.
-as
2〉
{916,
1}.
_{916,
2}.
_{916,
4}.
-am
1〉
{916,
15}
(
neben
paśúm
).
—
2〉
{916,
7}.
_{916,
11}.
—
3〉
{877,
8}
me
(
agnáye
)
datta
〰
ghṛtám
ca‿apā́m
〰
ca‿
óṣadhīnām
….
-eṇa
2〉
{916,
6}.
-ebhyas
1〉
{991,
3}
(
neben
góbhyas
).
पुरुष
पुरुष
masculine
homme,
mâle
les
hommes,
l'humanité,
Le
principe
masculin
le
principe
vital,
l'esprit,
l'âme
सुखदुःखानाम्
भोक्तृत्वे
हेतुस्
पुरुष
उच्यते
on
appelle
पुरुष
la
cause
active
qui
percoit
le
plaisir
et
la
douleur
par
ext.
l'Etre
suprême,
l'Esprit
divin
Viṣṇu
Brahmā.
Une
personne,
un
homme,
un
serviteur
un
ami.
Le
पुन्नाग
ou
le
तिल,
bot.
--
N.
le
mont
Meru.
पुरुषक
neuter
action
de
se
cabrer
[
m
à
masculine
de
se
tenir
sur
2
pieds
comme
un
homme
].
पुरुषत्रा
adv.
avec
ou
parmi
les
hommes
en
ce
monde.
पुरुषदध्न
a.
de
la
taille
d'un
homme.
पुरुषद्वयस
a.
mms.
पुरुषद्वेषिणी
feminine
(
द्विष्
sfx.
इन्
)
femme
qui
hait
son
mari,
querelleuse.
पुरुषपुण्डरीक
masculine
le
7ᵉ
Vāsudeva
des
Jainas.
पुरुषमात्र
a.
de
la
taille
d'un
homme.
पुरुषमेध
masculine
sacrifice
humain.
पुरुषर्षभ
masculine
(
ऋषभ
)
homme
supérieur.
पुरुषव्याघ्र
masculine
homme
supérieur.
Vautour.
पुरुषसिंह
masculine
le
5ᵉ
Vāsudeva
des
Jainas.
पुरुषाधम
masculine
(
अधम
)
homme
de
basse
naissance.
पुरुषोत्तम
masculine
(
उत्तम
)
le
Principe
masculin
suprême
Viṣṇu
l'Esprit
divin.
Un
Jina,
en
gén.
Le
4ᵉ
Vāsudeva
des
Jainas.
पुरुष-
Masculine.
homme,
mâle,
être
humain
héros
personne
(
पुमान्
पुरुषः
personne
de
sexe
masculin
पुरुषो
दण्डः
châtiment.
personnifié
)
officier,
fonctionnaire
serviteur
héros
(
d'un
récit,
etc.
)
personne
grammaticale
(
प्रथम-
मध्यम-
उत्तम-
=
3{^me^},
2{^me^},
1{^re^}
)
représentant
d'une
génération
âme
principe
vital,
esprit
être
suprême,
âme
de
l'univers
(
avec
पर-
परमौत्तम-
),
identifié
not.
à
Brahma,
Viṣṇu,
Śiva,
Durgā
principe
créateur
(
des
atomes
)
(
Nārāyaṇa
)
individu
primitif
d'où
émane
le
Macrocosme
prunelle
(
des
yeux
)
fils
de
Manu
Cākṣuṣa
Plural
gens,
hommes
Neuter.
des
Brâhmanes
dans
le
Krauñcadvīpa
-क-
Masculine.
nt.
fait
de
se
tenir
(
sur
les
deux
pieds
)
comme
un
homme,
de
se
cabrer
-त्व-
nt.
humanité,
virilité
-ई-भू-
devenir
homme.
°कार-
Masculine.
activité
humaine
(
opp.
à
दैव
destinée
)
action
héroïque,
exploit.
°केसरिन्-
Masculine.
Viṣṇu
dans
son
4{^me^}
Avatar
(
moitié
homme,
moitié
lion
).
°ज्ञान-
nt.
connaissance
des
hommes.
°दत्त-
Masculine.
Neuter.
d'un
homme.
°नाय-
Masculine.
prince.
°पशु-
Masculine.
homme
bestial,
brute
victime
humaine.
°बहु-मान-
Masculine.
respect
de
l'humanité.
°मानिन्-
a.
qui
se
croit
un
homme,
qui
se
croit
un
héros
°मानित्व-
nt.
fait
de
se
croire
un
homme
ou
un
héros.
°मेध-
Masculine.
sacrifice
humain.
°र्षभ-
Masculine.
homme-taureau,
prince,
homme
héroïque,
éminent.
°वचस्-
a.
qui
s'appelle
Puruṣa
qui
parle
d'une
voix
humaine
(
dit
des
eaux
).
°वध-
Masculine.
meurtre
d'un
mari.
°वर-
Masculine.
Viṣṇu.
°वाच्-
Feminine.
voix
humaine.
°वाह-
Masculine.
Garuḍa.
°विध-
a.
qui
a
la
forme
d'un
homme
-ता-
Feminine.
fait
d'avoir
une
forme
humaine.
°व्याघ्र-
Masculine.
homme-tigre
(
=
°र्षभ-
).
°शीर्षक-
Masculine.
nt.
instrument
particulier
employé
par
les
voleurs.
°सिंह-
Masculine.
homme-lion
(
=
र्षभ-
).
पुरुषाग्नि-
Masculine.
feux
de
l'homme.
पुरुषाद-
a.
anthropophage
Masculine.
Rakṣas
-क-
a.
id.
-त्व-
nt.
anthropophagie.
पुरुषाधिकार-
Masculine.
office
d'homme,
devoir
d'homme.
पुरुषानृत-
nt.
fausseté
concernant
des
hommes.
पुरुषान्तर-
nt.
autre
personne,
intermédiaire
-अम्
par
intermédiaire,
indirectement
Masculine.
(
संधि-
)
traité
conclu
à
la
suite
du
combat
individuel
de
deux
guerriers.
पुरुषायुष-
nt.
durée
de
la
vie
d'un
homme,
âge
de
l'homme.
पुरुषार्थ-
Masculine.
but
de
l'existence
effort
humain,
activité
de
l'homme.
पुरुषावतार-
Masculine.
incarnation
du
mâle
ou
de
l'esprit
viril.
पुरुषेन्द्र-
Masculine.
roi
-ता-
Feminine.
souveraineté.
पुरुषोत्तम-
Masculine.
le
meilleur
des
hommes.
des
serviteurs
être
suprême,
âme
de
l'univers
(
Viṣṇu
ou
Kṛṣṇa
).
पुरुषोपहार-
Masculine.
victime
humaine.