वह्नि (vahni)

वह्नि

Masculine.

(

-ह्निः

)

1.

Fire,

or

its

deity

Agni.

2.

Lead-wort,

(

Plumbago

zey-

lanica.

)

3.

Marking-nut

plant.

4.

Appetite,

digestion,

the

meta-

phorical

fire

of

the

stomach.

Etymology

वह

to

bear,

(

the

oblations

pre-

sented

to

the

gods,

)

and

नि

Unādi

Affix.

व॑ह्नि

masculine

beast

for

draught,

team

conveyer,

especially

who

brings

an

oblation

to

the

gods

(

Agni

)

the

rider

or

charioteer

(

several

gods

),

the

flowing

one

(

Soma

)

in

l.

l.

mostly

fire

or

the

god

of

fire.

वह्नि

(

ह्निः

)

2.

Masculine.

Fire

or

its

deity

lead

wort

marking

nut

plant

appetite,

digestion.

वह्नि

vahni

Masculine

fire

वह्नि

vahni

Masculine

particular

fire

वह्नि

vahni

Masculine

draught

animal

वह्नि

vahni

Masculine

mystical

name

of

the

letter

r

वह्नि

vahni

Masculine

any

one

who

conveys

or

is

borne

along

वह्नि

vahni

Masculine

horse

वह्नि

vahni

Masculine

any

animal

that

draws

or

bears

along

वह्नि

vahni

Masculine

fire

of

digestion

वह्नि

vahni

Masculine

team

वह्नि

Masculine.

(

-ह्निः

)

1

Fire,

or

its

deity

AGNI.

2

Lead

wort,

(

Plumbago

zeylanica.

)

3

Marking-nut

plant.

4

Appetite,

digestion,

the

metaphorical

fire

of

the

stomach.

Etymology

वह

to

bear,

(

the

oblations

presented

to

the

gods,

)

and

नि

Uṇādi

Affix.

वह्निः

[

vahniḥ

],

[

वह्-निः

&Uṇ.*

4.53

]

Fire

अतृणे

पतितो

वह्निः

स्वयमेवोपशाम्यति

Subhāṣ.

The

digestive

faculty,

gastric

fluid.

Digestion,

appetite.

A

vehicle.

The

marking-nut

plant.

Lead-wort.

A

sacrificer,

priest.

A

god

in

general.

An

epithet

of

the

Maruts.

Of

Soma.

A

horse.

A

draught

animal.

The

number

'three'.

The

mystical

Name.

of

the

letter

र्

रकार.

Compound.

-उत्पातः

an

igneous

meteor.

-कर

Adjective.

igniting.

stimulating

digestion,

stomachic.

-करी

Grislea

Tomentosa

(

Marâṭhî.

धायटी

).-काष्ठम्

a

kind

of

agallochum.

-कोणः

the

south-east

quarter.

-कोपः

a

conflagration.

गन्धः

incense.

resin.

गर्भः

a

bamboo.

the

Śamī

tree

Compare.

अग्नि-

गर्भ.

-दीपकः

safflower.

(

-का

)

Equal or equivalent to, same as.

अजमोदा

quod vide, which see.

-धौत

Adjective.

pure

like

fire.

-नामन्

Masculine.

the

marking

nut

plant.

lead-wort.

-पतनम्

self-immolation.

-बीजम्

gold.

a

citron

tree.

Name.

of

the

mystical

syllable

रम्.-भोग्यम्

clarified

butter.

-मन्थः,

-मन्थनः

Premna

Spinosa

(

Marâṭhî.

नरवेल

).

-मारकम्

water.

-मित्रः

air,

wind.

-रेतस्

Masculine.

an

epithet

of

Śiva.

gold.

-लोह,

-लोहक

copper.

-वधू

Feminine.

Svāhā,

the

wife

of

Agni.

The

Svāhā

Mantra.

-वर्णम्

the

red

water-lilly.

-वल्लभः

resin.

वीजम्

gold.

the

common

lime.

-शिखम्

saffron.

saffower

स्यात्

कुसुम्भं

वह्निशिखं

वस्त्ररञ्जकमित्यपि

Bhāva

Parasmaipada.

-शेखरम्

saffron.

-संस्कारः

the

religious

rite

of

cremation.

-सखः

the

wind.

-संझकः

the

Chitraka

tree.

-साक्षिकम्

Indeclinable.

fire

being

the

witness.

-सुतः

chyle.

वह्निः

[

वह्-नि

]

1

Fire

अतृणे

पतितो

वह्निः

स्वयमेवोपशाम्यति

Subhāṣ.

2

The

digestive

faculty,

gastric

fluid.

3

Digestion,

appetite.

4

A

vehicle.

5

The

marking-nut

plant.

6

Lead-wort.

7

A

sacrificer,

priest.

8

A

god

in

general.

9

An

epithet

of

the

Maruts.

10

Of

Soma.

11

A

horse.

Comp.

कर

a.

{1}

igniting.

{2}

stimulating

digestion,

stomachic.

काष्ठं

a

kind

of

agallochum.

गंधः

{1}

incense.

{2}

resin.

गर्भः

{1}

a

bamboo.

{2}

the

Śamī

tree

cf.

अग्निगर्भ.

दपिकः

safflower.

नामन्

m.

{1}

the

marking

nut

plant.

{2}

lead-wort.

भोग्यं

clarified

butter.

मित्रः

air,

wind.

रेतस्

m.

{1}

an

epithet

of

Śiva.

{2}

gold.

लोहं,

लोहकं

copper.

वर्णं

the

red

waterlily.

वल्लभः

resin.

वीजं

{1}

gold.

{2}

the

common

lime.

शिखं

{1}

saffron.

{2}

safflower.

सखः

the

wind.

संज्ञकः

the

Citraka

tree.

व॑ह्नि

a

masculine gender.

any

animal

that

draws

or

bears

along,

a

draught

animal,

horse,

team,

ṛg-veda

atharva-veda

vājasaneyi-saṃhitā

taittirīya-brāhmaṇa

any

one

who

conveys

or

is

borne

along

(

applied

to

a

charioteer

or

rider,

or

to

various

gods,

especially.

to

Agni,

Indra,

Savitṛ,

the

Maruts

et cetera.

),

ṛg-veda

atharva-veda

nalopākhyāna

of

Soma

(

as

‘the

flowing

or

streaming

one’

),

ṛg-veda

ix,

9,

6

et cetera.

the

conveyer

or

bearer

of

oblations

to

the

gods

(

especially.

said

of

Agni,

‘fire’,

or

of

the

three

sacrificial

fires

See

अग्नि

),

ṛg-veda

partic.

fire,

Gṛhyās.

fire

(

in

general

or

‘the

god

of

fire’

),

manu-smṛti

mahābhārata

et cetera.

(

वह्निना

सं-√

स्कृ,

to

hallow

by

fire,

burn

solemnly

)

the

fire

of

digestion,

varāha-mihira 's bṛhat-saṃhitā

nalopākhyāna

of

the

number

‘three’

(

from.

the

three

sacred

fires

),

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

nalopākhyāna

of

various

plants

(

according.

to

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

Plumbago

Ceylanica

Semecarpus

Anacardium

Poa

Cynosuroides

and

the

citron

tree

),

suśruta

a

mystical

nalopākhyāna

of

the

letter

र्,

upaniṣad

nalopākhyāna

of

the

8th

Kalpa

(

q.v.

),

Catalogue(s)

of

a

Daitya,

mahābhārata

of

a

son

of

Kṛṣṇa,

bhāgavata-purāṇa

of

a

son

of

Turvasu,

ib.

of

a

son

of

Kukura,

ib.

वह्नि

b

et cetera.

See

page.

933,

col.

3.

वह्नि,

इस्,

इस्,

इ,

bearing,

carrying,

bringing

(

Ved.

)

luminous,

bright

(

Ved.

)

(

इस्

),

m.

one

who

bears

an

oblation

(

to

the

gods

),

a

sacrificer,

priest

(

Ved.

)

‘borne

along,

’

an

epithet

of

the

Maruts

(

Ved.

)

of

Soma

(

Ved.

)

of

the

gods

in

general

(

Ved.

)

fire

(

=

Agni

)

a

horse

(

Naigh.

I.

14

)

any

vehicle

lead-wort,

Plumbago

Zeylanica

the

marking-nut

plant

the

fire

of

the

stomach,

digestive

faculty,

gastric

fluid

digestion,

appetite.

—वह्नि-कर,

अस्,

आ

or

ई,

अम्,

making

fire,

igniting,

lighting

pro-

moting

digestion,

giving

appetite,

stomachic

(

ई

),

f.,

N.

of

the

tree

Grislea

Tomentosa.

—वह्नि-काष्ठ,

अम्,

n.

a

kind

of

Agallochum

used

as

incense.

—वह्-

नि-गन्ध,

अस्,

m.

incense

resin.

—वह्नि-गर्भ,

अस्,

m.

a

bamboo

a

sort

of

Mimosa,

Mimosa

Suma.

—वह्नि-चक्रा,

f.

a

kind

of

plant

(

=

कलिकारी

)।

—वह्नि-ज्वाला,

f.,

N.

of

the

plant

Grislea

Tomen-

tosa.

—वह्नि-तम,

अस्,

आ,

अम्,

Ved.

most

luminous,

brightest.

—वह्नि-तस्कर-पार्थिव,

आस्,

m.

pl.

fire,

robbers,

and

the

king.

—वह्नि-दमनी,

f.,

N.

of

a

plant.

—वह्नि-दाह-समुद्भव,

अस्,

आ,

अम्,

produced

by

burning.

—वह्नि-दीपक,

अस्,

m.

saf-

flower

(

इका

),

f.

=

अज-मोदा.

—वह्नि-नामन्,

आ,

m.

‘called

after

fire,

’

the

marking-nut

plant

lead-

wort.

—वह्नि-नी,

f.,

N.

of

a

plant,

Nardostachys

Jatamansi.

—वह्नि-पुराण,

N.

of

a

Purāṇa.

—वह्नि-पुष्पी,

f.,

N.

of

a

plant

(

=

धातकी

)।

—वह्नि-भोग्य,

अम्,

n.

‘that

which

is

to

be

con-

sumed

by

fire,

’

ghee

or

clarified

butter.

—वह्नि-

मन्थ,

अस्,

m.

the

tree

Premna

Spinosa

(

the

wood

of

which

is

used

to

procure

fire

by

attrition

).

—वह्-

नि-मारक,

अम्,

n.

fire-destroyer.

—वह्नि-मित्र,

अस्,

m.

‘friend

of

fire,

’

air,

wind.

—वह्नि-रेतस्,

आस्,

m.

‘fire-semen,

’

an

epithet

of

Śiva.

—वह्नि-लोह

or

वह्नि-लोहक,

अम्,

n.

‘fire-like

iron,

’

copper.

—वह्नि-वधू,

ऊस्,

f.

the

wife

of

Agni

or

Fire.

—वह्नि-वर्ण,

अम्,

n.

‘fire-coloured,

’

the

red

water-lily.

—वह्नि-वल्लभ,

अस्,

m.

‘fire-beloved,

’

resin.

—वह्नि-वीज,

अम्,

n.

‘fire-seed,

’

gold

the

common

lime

(

=

निम्बूक

)

=

रं-वीज,

i.

e.

the

mystical

syllable

रम्

(

repeated

as

the

peculiar

prayer

of

fire

in

the

Tantra

system

).

—वह्नि-शिख,

अम्,

n.

safflower,

Carthamus

Tinctorius

saffron

(

आ

),

f.

a

pot-herb,

Echites

Dichotoma

[

cf.

अग्नि-शिखा।

]

—वह्नि-शिखर,

अस्,

m.

the

flower

Celosia

Cris-

tata

or

cock's

comb.

—वह्नि-सख,

अस्,

m.

‘friend

of

fire,

‘the

wind

a

kind

of

plant

(

=

जीरक

)।

—वह्नि-सञ्ज्ञक,

अस्,

m.

=

चित्रक,

q.

v.

वह्नि

वह्नि,

वह्नि-कर,

वह्य,

&c.

See

p.

898,

col.

2.

वह्नि

váh-ni,

Masculine.

drawer

(

of

a

car

),

steed

🞄(

V.

)

charioteer

(

said

of

various

gods

in

V.

)

🞄conveyer

of

offerings

to

the

gods,

esp..

Agni

🞄(

V.

)

fire,

god

of

fire

(

C.

):

vahninā

saṃskṛ,

hallow

by

fire,

burn

solemnly:

-kuṇḍa,

🞄n.

cavity

in

the

ground

for

the

sacred

fire

🞄-kṛt,

Adjective.

producing

conflagration

-kopa,

Masculine.

🞄raging

conflagration

-mat,

Adjective.

containing

🞄fire

-maya,

Adjective.

consisting

of

fire

-loka,

Masculine.

🞄world

of

Agni

-vat,

Adjective.

containing

the

word

🞄vahni

-śikhā,

Feminine.

flame

of

fire

-saṃskāra,

🞄m.

sacrament

of

fire,

cremation

-sākṣikam,

🞄ad.

so

as

to

be

witnessed

by

fire

-sāt-kṛ,

🞄burn

-sphuliṅga,

Masculine.

spark

of

fire.

वह्नि

वह्

+

नि,

Masculine.

1.

A

sacrificer,

Chr.

288,

11

=

Rigv.

i.

48,

11.

2.

Fire,

Pañc.

ii.

d.

96

or

its

deity,

Rām.

3,

53,

60.

3.

Digestion,

appetite.

4.

Marking-nut

plant.

5.

Lead-wort,

Plumbago

zeylanica.

आग

वह्निः

पुंलिङ्गम्

-

वह्

+

निः

अग्नि

वह्निः

पुंलिङ्गम्

-

-

"पाचनशक्ति,

आमाशय

का

रस"

वह्निः

पुंलिङ्गम्

-

-

"हाज़मा,

भूख

लगना"

वह्निः

पुंलिङ्गम्

-

-

यान

वह्निः

पुंलिङ्गम्

-

वह्+नि

अग्नि

वह्निः

पुंलिङ्गम्

-

वह्+नि

जठराग्नि

वह्निः

पुंलिङ्गम्

-

वह्+नि

पाचक

अग्नि

वह्निः

पुंलिङ्गम्

-

वह्+नि

सवारी

वह्निः

पुंलिङ्गम्

-

वह्+नि

यजमान

वह्निः

पुंलिङ्गम्

-

वह्+नि

भारवाही

जन्तु

वह्निः

पुंलिङ्गम्

-

वह्+नि

तीन

की

संख्या

vahni

{%

m.

%}

1.

Fire,

सुरसरिदिव

तेजो

वह्निनिष्ठ्यूतमैशम्

R.ii.75

2.

the

digestive

faculty

3.

digestion,

appetite.

३,

अग्नि,

अनल,

आज्यभुक्,

आज्याश,

उषर्बुध,

काल,

कृशानु,

कृष्णवर्त्मन्,

क्रम,

गुण,

गुप्ति,

जगत्,

ज्योति,

ज्वलन,

ज्वाल,

तपन,

तृतीय,

त्रय,

त्रिकटु,

त्रिकाल,

त्रिगत,

त्रिगुण,

त्रिजगत्,

त्रिनेत्र,

त्रिपदी,

त्रैत,

दह,

दहन,

दीप्ति,

द्युति,

धाम,

नेत्र,

पद,

पावक,

पुं,

पुर,

पुरुष,

पुष्कर,

ब्रह्मन्,

भुवन,

रत्न,

राम,

रुद्राक्ष,

रोहित,

लोक,

लोचन,

वचन,

वह्नि,

विक्रम,

विष्णु,

विष्णुक्रम,

वृत्त,

वैश्वानर,

शक्ति,

शिखा,

शिखिन्,

शिवनेत्र,

शूल,

सप्तार्चि,

सहोदर,

हरनयन,

हरनेत्र,

हव्यभुक्,

हव्यवाहन,

हव्याश,

हुतभुज्,

हुतवह,

हुताश,

हुताशन,

होतृ

वह्नि

m.

(

r.

वह्

s.

unâd.

नि

)

ignis.

MAH.

1.

2037.

वसु

पु

वसु,

सूर्य,

वह्नि,

श्री,

वासव,

धरादि

वसुः

सूर्यो

वसुर्वह्निर्वसुः

श्रीर्वासवो

वसुः

।

वसु

रत्नं

वसु

द्रव्यं

वसवोऽष्टौ

धरादयः

॥

२८

॥

verse

1.1.1.28

page

0002

वाडव

पु

वाडव,

वह्नि,

विप्र

मध्याश्वमध्ययोः

कश्यं

वाडवो

वह्निविप्रयोः

॥

६

॥

verse

3.1.1.6

page

0014

विभावसु

पु

विभावसु,

वह्नि,

सूर्य

उदयेऽधिगमे

प्राप्तिर्वह्निसूर्यौ

विभावसू

॥

२७

॥

verse

3.1.1.27

page

0015

vahni

(

IE

7-1-2

),

‘three’.

vahni

(

EI

33

),

‘three’.

वह्नि

m.

auch

N.

pr.

eines

Affen,

R.

ed.

Bomb.

4,

39,

37.

Vahni^1

=

Agni,

q.v.

Vahni^2,

an

ancient

king

(

an

Asura?

).

§

673b

(

Bali-Vāsavasaṃv.

):

XII,

227,

8264

(

among

the

ancient

rulers

of

the

earth

).

Vahni^3,

=

Vishṇu

(

1000

names

).

वह्नि

१

/

VAHNI

I.

An

asura.

It

is

mentioned

in

mahābhārata,

śānti

Parva,

Chapter

227,

Stanza

52

that

this

asura

had

been

a

lokapāla

(

indra,

agni,

yama

and

varuṇa

were

called

lokapālas

)

in

olden

days.

वह्नि

२

/

VAHNI

II.

The

son

of

the

King

turvasu.

vahni

had

a

son

named

bharga

who

became

very

famous.

(

bhāgavata,

skandha

9

brahmāṇḍa

purāṇa,

3:

74.

1

).

वह्नि

३

/

VAHNI

III.

One

of

the

sons

born

to

kṛṣṇa

by

mitravindā.

(

bhāgavata,

skandha

10

).

Vahni,

‘carrier,

’

denotes

any

draught

animal

—

e.g.,

a

‘horse,

’^1

a

‘goat,

’^2

or

an

‘ox.’^3

1

)

Rv.

ii.

24,

13

37,

3

iii.

6,

2,

etc.

2

)

Rv.

vi.

57,

3.

3

)

Taittirīya

Brāhmaṇa,

i.

8,

2,

5,

etc.

वह्नि

पुं।

अग्निः

समानार्थकाः

अग्नि,

वैश्वानर,

वह्नि,

वीतिहोत्र,

धन्ञ्जय,

कृपीटयोनि,

ज्वलन,

जातवेदस्,

तनूनपात्,

बर्हि,

शुष्मन्,

कृष्णवर्त्मन्,

शोचिष्केश,

उषर्बुध,

आश्रयाश,

बृहद्भानु,

कृशानु,

पावक,

अनल,

रोहिताश्व,

वायुसख,

शिखावत्,

आशुशुक्षणि,

हिरण्यरेतस्,

हुतभुज्,

दहन,

हव्यवाहन,

सप्तार्चिस्,

दमुनस्,

शुक्र,

चित्रभानु,

विभावसु,

शुचि,

अप्पित्त,

धूमकेतु,

त्रेता,

तमोनुद्,

शिखिन्,

विरोचन,

धिष्ण्य,

बहुल,

वसु,

तमोपह

1।1।53।1।3

अग्निर्वैश्वानरो

वह्निर्वीतिहोत्रो

धनञ्जयः।

कृपीटयोनिर्ज्वलनो

जातवेदास्तनूनपात्.।

अवयव

==>

अग्निज्वाला,

अग्निकणः,

अग्नितापः,

अग्नेः_निर्गतज्वाला

पत्नी

==>

अग्नेः_प्रिया

सम्बन्धि2

==>

अरणिः

==>

बडवाग्निः,

वनवह्निः,

वज्राग्निः,

आकाशादिष्वग्निविकारः,

यागवेदिकायाम्_दक्षिणभागे_स्थिताग्निः,

गार्हपत्याग्निः,

आहवनीयाग्निः,

दक्षिणगार्हपत्याहवनीयाग्नयः,

संस्कृताग्निः,

अग्निनाम,

दक्षिणाग्नित्वेन_संस्कृत_गार्हपत्याग्निः,

करीषाग्निः

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

आत्मा,

देवता

वह्नि

पुं।

आग्नेयदिशायाः_स्वामी

समानार्थकाः

वह्नि

1।3।2।4।2

उत्तरा

दिगुदीची

स्याद्दिश्यं

तु

त्रिषु

दिग्भवे।

अवाग्भवमवाचीनमुदीचीनमुदग्भवम्.

प्रत्यग्भवं

प्रतीचीनं

प्राचीनं

प्राग्भवं

त्रिषु।

इन्द्रो

वह्निः

पितृपतिर्नैरृतो

वरुणो

मरुत्.

सेवक

==>

आग्नेयदिशायाः_ग्रहः,

आग्नेयदिग्गजः

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

आत्मा,

देवता

वह्निः,

पुंलिङ्गम्

(

वहति

धरति

हव्यं

देवार्थमिति

।वह

+

“वहिश्रिश्रुय्विति

।”

उणा०

४

।

५१

।इति

निः

।

)

चित्रकः

।

भल्लातकः

।

(

यथा,

सुश्रुते

चिकित्सितस्थाने

९

अध्याये

।“मञ्जिष्ठाक्षौ

वासको

देवदारुपथ्यावह्नी

व्योषधात्री

विडङ्गम्

॥

”

)निम्बूकः

।

इति

राजनिर्घण्टः

॥

रेफः

।

इतितन्त्रम्

॥

अग्निः

।

इत्यमरः

॥

*

॥

तस्य

नामानियथा,

--“ते

जातवेदसः

सर्व्वे

कल्माषः

कुसुमस्तथा

।दहनः

शोषणश्चैव

तर्पणश्च

महाबलः

।पिटरः

पतगः

स्वर्णस्त्वगाधो

भ्राज

एव

च

॥

”अन्यत्र

तु

नामान्तराण्युक्तानि

यथा,

--“जृम्भकोद्दीपकश्चैव

विभ्रमभ्रमशोभनाः

।अवसथ्याहवनीयौ

दक्षिणाग्निस्तथै

व

च

।अन्वाहार्य्यो

गार्हपत्य

इत्येते

दश

वह्नयः

॥

”अन्यैरन्यथोक्तानि

यथा,

--“भ्राजको

रञ्जकश्चैव

क्लेदकः

स्नेहकस्तथा

।धारको

बन्धकश्चैव

द्रावकाख्यश्च

सप्तधा

।व्यापकः

पावकश्चैव

श्लेष्मको

दशमः

स्मृतः

॥

”शरीरस्थवह्नेः

स्थानानि

यथा,

--“वह्नयो

दोषदूष्येषु

संलीना

दश

देहिनः

॥

”दोषदूष्यौ

यथा,

--“वातपित्तकफा

दोषा

दूष्याः

स्युः

सप्त

धातवः

॥

”इति

सारदातिलकः

॥

तत्र

निषिद्धकर्म्माणि

यथा,

--“नाशुद्धोऽग्निं

परिचरेत्

न

देवान्

कीर्त्तयेदृषीन्

।न

चाग्निं

लङ्घयेद्धीमान्

नोपदध्यादधः

क्वचित्

॥

न

चैनं

पादतः

कुर्य्यात्

मुखेन

न

धमेद्बुधः

।अग्नौ

न

निःक्षिपेदग्निं

नाद्भिः

प्रशमयेत्तथा

॥

न

वह्निं

मुखनिश्वासैर्ज्वालयेन्नाशुचिर्ब्बुधः

।स्वमग्निं

नैव

हस्तेन

स्पृशेन्नापसु

चिरं

वसेत्

॥

नापक्षिपेन्नोपधमे

न्न

सूर्पेण

च

पाणिना

।मुखेनाग्निं

समिन्नीतं

मुखादग्निरजायत

॥

”इति

कौर्म्मे

उपविभागे

१५

अध्यायः

॥

अस्योत्पत्तिर्यथा,

--शौनक

उवाच

।“सर्व्वं

श्रुतं

महाभाग

परिपूर्णं

मनो

मम

।अधुना

श्रीतुमिच्छामि

वह्नेरुत्पत्तिमीप्सिताम्

॥

सूत

उवाच

।एकदा

सृष्टिकाले

च

ब्रह्मानन्तमहेश्वराः

।श्वेतद्बीपं

ययुः

सर्व्वे

द्रष्टुं

विष्णुं

जगत्पतिम्

॥

परस्परञ्च

संभाषां

कृत्वा

सिंहासनेषु

च

।ऊषुः

सर्व्वे

सभामध्ये

सुरम्ये

पुरतो

हरेः

॥

विष्णुगात्रोद्भवास्तत्र

कामिन्यः

कमलाकलाः

।तत्र

नृत्यन्ति

गायन्ति

विष्णुगाथाश्च

सुस्वरम्

॥

तासाञ्च

कठिनां

श्रोणिं

कठिनं

स्तनमण्डलम्

।सस्मितं

मुखपद्मञ्च

दृष्ट्वा

ब्रह्मा

स

कामुकः

॥

मनो

निवारणं

कर्त्तुं

न

शशाक

पितामहः

।वीर्य्यं

पपात

चच्छाद

लज्जया

वाससा

विभुः

॥

तद्बीर्य्यं

वस्त्रसहितं

प्रतप्तं

कामतापितः

।क्षीरोदे

प्रेरयामास

सङ्गीते

विरते

द्विज

॥

जलादुत्थाय

पुरुषः

प्रज्वलन्

ब्रह्मतेजसा

।उवास

ब्रह्मणः

क्रोडे

लज्जितस्य

च

संसदि

॥

एतस्मिन्नन्तरे

रुष्टो

जलादुत्थाय

सत्वरः

।प्रणम्य

वरुणो

देवान्

बालं

नेतुं

समुद्यतः

॥

बालो

दधार

ब्रह्माणं

बाहुभ्याञ्च

भयाद्रुदन्

।किञ्चिन्नोवाच

जगतां

विधाता

लज्जया

द्विज

॥

बालकस्य

करे

धृत्वा

चकाराकर्षणं

रुषा

।वरुणश्च

सभामध्ये

तं

चिक्षेप

प्रजापतिः

॥

पपात

दूरतो

देवो

वरुणो

दुर्ब्बलस्तथा

।मूर्च्छां

संप्राप

मृतवत्

कोपदृष्ट्या

विधेरहो

॥

चेतनं

कारयामासामृतदृष्ट्या

च

शङ्करः

।संप्राप्य

चेतनां

तत्र

तमुवाच

जलेश्वरः

॥

वरुण

उवाच

।बालो

जले

समुद्भूतो

मम

पुत्त्रोऽयमीप्सितः

।अहं

गृहीत्वा

यास्यामि

ब्रह्मा

मां

ताडयेत्कथम्

॥

ब्रह्मोवाच

।बालकः

शरणापन्नो

मयि

विष्णो

महेश्वर

।कथं

दास्यामि

भीतञ्च

रुदन्तं

शरणागतम्

॥

शरणागतदीनार्त्तं

यो

नं

रक्षेदपण्डितः

।पच्यते

निरये

तावद्

यावच्चन्द्रदिवाकरौ

॥

उभयोर्व्वचनं

श्रुत्वा

प्रहस्य

मधुसूदनः

।उवाच

सर्व्वतत्त्वज्ञः

सर्व्वेशश्च

यथोचितम्

॥

भगवानुवाच

।दृष्ट्वा

सुकामिनीश्रोणिं

वीर्य्यं

धातुः

पपात

तत्

।लज्जया

प्रेरयामास

क्षीरोदे

निर्म्मले

जले

॥

ततो

वभूब

बालश्च

धर्म्मतो

विधिपुत्त्रकः

।क्षेत्रजश्च

सुतः

शास्त्रे

वरुणस्यापि

गौणतः

॥

महादेव

उवाच

।यो

विद्यायोनिसम्बन्वो

वेदेषु

च

निरूपितः

।शिष्ये

पुत्त्रे

च

समता

चेति

वेदविदो

विदुः

॥

मन्त्रं

ददातु

वरुणो

विद्याञ्च

बालकाय

च

।पुत्त्रो

विधातुर्व्वह्निश्च

शिष्यश्च

वरुणस्य

च

॥

विष्णुर्ददातु

बालाय

दाहिकां

शक्तिमुल्वणाम्

।सर्व्वदग्धो

हुताशश्च

निर्व्वाणो

वरुणेन

च

॥

विष्णुश्च

दाहिकां

शक्तिं

ददौ

तस्मै

शिवाज्ञया

।मन्त्रं

विद्याञ्च

वरुणो

रत्नमालां

मनोहराम्

॥

क्रोडे

कृत्वा

च

तं

बालं

चुचुम्ब

मायया

सुरः

॥

”इति

ब्रह्मवैवर्त्ते

श्रीकृष्णजन्मखण्डे

वह्न्युत्पत्तिर्नाम१३०

अध्यायः

॥

*

॥

तद्दाहनिवारणौषधानियथा,

--“सामुद्रसैन्धवयवा

विद्युद्दग्धा

च

मृत्तिका

।तयानुलिप्तं

यद्वेश्म

नाग्निना

दह्यते

नृप

!

॥

”इति

मात्स्ये

राजधर्म्मे

राजरक्षानाम

१९३

अः

॥

अग्निवैकृत्यं

तच्छान्तिश्च

यथा,

--“अनग्निर्दीप्यते

यत्र

राष्ट्रे

यस्य

निरिन्धनः

।न

दीप्यते

चेन्धनवान्

स

राष्ट्रः

पीड्यते

नृपैः

॥

प्रज्वलेदप्सु

मासं

वा

तथार्द्धञ्चापि

किञ्चन

।प्रासादतोरणद्वारं

नृपवेश्म

सुरालयम्

॥

एतानि

यत्र

दह्यन्ते

तत्र

राजभयं

भवेत्

।विद्युता

वा

प्रदह्यन्ते

तत्रापि

नृपतेर्भयम्

॥

धूमश्चानग्निजो

यत्र

तत्र

विद्यान्महद्भयम्

।विनाग्निं

विस्फुलिङ्गाश्च

दृश्यन्ते

यत्र

कुत्रचित्

॥

त्रिरात्रोपोषितश्चात्र

पुरोधाः

सुसमाहितः

।समिद्भिः

क्षीरवृक्षाणां

सर्षपैस्तु

घृतेन

च

॥

दद्यात्

सुवर्णञ्च

तथा

द्विजेभ्योगाश्चैव

वस्त्राणि

तथा

भुवञ्च

।एवं

कृते

पापमुपैति

नाशंयदग्निवैकृत्यभवं

द्बिजेन्द्र

!

॥

”इति

तत्रैवाद्भुतशान्तिरग्निवैकृत्यं

नाम

२०५अध्यायः

॥

*

॥

मुख्याग्नयो

यथा,

--“गाहपत्यो

दक्षिणाग्निस्तथैवाहवनीयकः

।एतेऽग्नयस्त्रयो

मुख्याः

शेषाश्चोपसदस्त्रयः

॥

”इति

वह्निपुराणे

गणभेदनामाध्यायः

॥

*

॥

वह्निविप्रमध्यगमननिषेधो

यथा,

--“द्वौ

विप्रौ

वह्निविप्रौ

च

दम्पत्योर्गुरुशिष्ययोः

।हलाग्रे

च

न

गन्तव्यं

ब्रह्महत्या

पदे

पदे

॥

”इति

कर्म्मलोचनः

॥

*

॥

अपि

च

।“नाग्निब्राह्मणयोरन्तरा

व्यपेयात्

नाग्न्योर्नब्राह्मणयोर्न

गुरुशिष्ययोरनुज्ञया

तु

व्यपेयात्

।इति

तिथ्यादितत्त्वधृतवचनम्

॥

*

॥

अथ

वह्नि-स्तम्भनम्

।“मानुषस्य

वसां

गृह्य

जलौकां

तत्र

पेषयेत्

।हस्तौ

तु

लेपयेत्तेन

अग्निस्तम्भनमुत्तमम्

॥

शाल्मलीरसमादाय

स्वरमूत्रे

निधाय

तम्

।अग्न्यागारे

क्षिपेत्तेन

अग्निस्तम्भनमुत्तमम्

॥

वायसी

उदरं

गृह्य

मण्डूकवसया

सह

।गुडिकां

कारयेत्तेन

ततोऽग्निं

प्रक्षिपेद्वशी

॥

एवमेतत्प्रयोगेण

अग्निस्तम्भनमुत्तमम्

।मण्डोतकवचायुक्तं

मरीचं

नागरं

तथा

॥

चर्व्वित्वा

च

इमं

सद्यो

जिह्वया

ज्वलनंलिहेत्

॥

गोरोचना

भृङ्गराजं

चूर्णं

कृत्वा

घृतं

समम्

।दिव्यस्तम्भश्च

पीत्वा

स्यान्मन्त्रेणानेन

वै

तथा

॥

”ओँ

अग्निस्तम्भनं

कुरु

।

इति

गारुडे

१८६अध्यायः

॥

(

दैत्यविशेषः

।

यथा,

महाभारते

।१२

।

२२७

।

५०

।“वाणः

कार्त्तस्वरो

वह्निर्विश्वदंष्ट्रोऽथ

नैरृतिः

॥

”मित्रविन्दागर्भजातः

कृष्णस्य

पुत्त्रविशेषः

।

यथा,

भागवते

।

१०

।

६१

।

१६

।“महांशः

पावनो

वह्निर्मित्रविन्दात्मजाःक्षुधिः

॥

”तुर्व्वसुपुत्त्रः

।

यथा,

हरिवंशे

।

३२

।

११७

।“तुर्व्वसोस्तु

सुतो

वह्निर्गोभानुस्तस्य

चात्मजः

॥

”कुकुरपुत्त्रः

।

यथा,

भागवते

।

९

।

२४

।

१९

।“कुकुरस्य

सुतो

वह्निर्विलोमा

तनयस्ततः

॥

”

)

वह्नि

पुंलिङ्गम्

वह--नि

।

१

अग्नौ

२

चित्रकवृक्षे

अमरः

३

भल्ला-तके

४

निम्बूके

राजनि०

।

तन्त्रोक्ते

५

रकारे

च

।“वर्गाद्यं

वह्निसंस्थम्”

इति

श्यामास्तोत्रम्

।वह्निभेदादिकं

यथा“जृम्भको

दापकश्चैव

विभ्रमभ्रमशोभनाः

।

आव-सथ्याहवनीयो

दक्षिणाग्निस्तथैव

च

।

अन्वाहार्य्योगार्हपत्य

इत्येते

दश

वह्नयः”

।

अन्यैरन्यथोक्तानि

यथा“म्राजको

रञ्जकश्चैव

क्लेदकः

स्नेहकस्तथा

।

धारकाबन्धकश्चैव

द्रावकाख्यश्च

सप्तमः

।

व्यापकः

पावकश्चैवश्लेष्मको

दशमः

स्मृतः”

।

शरीरस्थवह्नेः

नामानियथा

“वह्नयो

दोषदुष्येषु

संलीना

दश

देहिनः”

।

दोष-दुष्याश्च

यथा

“वातपित्तकफा

दोषाः

दुष्या

स्युः

सप्त-ञ्जतवः”

शा०

ति०

।

“मुख्याग्नयो

यथा

“गार्हपत्योदक्षिणाग्निस्तथैवाहवनीयकः

।

एतेऽग्नयस्त्रयो

मुख्याःशेषाश्चोपसदस्त्रयः”

वह्नि०

पुंलिङ्गम्

।

तत्र

निषिद्धकर्माणियथा

“नाशुद्धोऽग्निं

परिचरेत्

न

देवान्

कीर्त्तयेदृषीन्

।न

चाग्निं

लङ्घयेद्धीमान्

नोपदध्यादधः

क्वचित्

।

न

चैनंपादतः

कुर्य्यात्

मुखेन

न

धमेद्वुधः

।

अग्नौ

न

निःक्षि-पेदग्निं

नाद्भिः

प्रशमयेत्तथा

।

न

वह्निं

मुखनिश्वासै-र्ज्वालयेन्नाशुचिर्बुधः

।

स्वमग्निं

नैव

हस्तेन

स्पृशेन्नाप्सुचिरं

वसेत्

।

नापक्षिपेन्नोपधमेत्

न

सूर्पेण

चपाणिना

।

मुखेनाग्निं

समुन्नीतं

मुखादग्निरजायत”कूर्मपु०

१५

अ०

।

अग्निवैकृत्यं

तस्य

शान्तिश्च

यथा“अनग्निर्दीप्यते

यत्र

राष्ट्रे

यस्य

निरिन्धनः

।

न

दीप्यतेचेन्धनवान्

स

राष्ट्रः

पीड्यते

नृपैः

।

प्रज्वलेदप्सुमासं

वा

तथार्द्धञ्चापि

किञ्चन

।

प्रासाद

तोरणद्वारंनृपवेश्म

सुरालयम्

।

एतानि

यत्र

दह्यन्ते

तत्र

राज-भयं

भवेत्

।

विद्युता

वा

प्रदह्यन्ते

तत्रापि

नृपते-र्मयम्

।

धूमश्चानग्निजो

यत्र

तत्र

विद्यान्महद्भवम्

।विनाग्निं

विस्फुलिङ्गाश्च

दृश्यन्ते

यत्र

कुत्रचित्

।त्रिरात्रोपोषितश्चात्र

पुरोधाः

सुसमाहितः

।

समिद्भिःक्षीरवृक्षष्णां

सर्षपैस्तु

घृतेन

च

।

दद्यात्

सुवर्णञ्च

तथाद्विजेभ्यो

गाश्चैव

वस्त्राणि

तथा

भुवञ्च

।

एवं

कृते

पाप-मुपैति

नाशं

यदग्निवैकृत्यभवं

द्विजेन्द्र”!

वह्निपु०

१०५

अ०

।६

तद्देवताके

कृत्तिकानक्षत्रे

ज्योतिपम्

।

व॑ह्नि

Masculine.

Zugtier

Zufüher,

Darbringer

(

bes.

Agni

),

der

Fahrende,

Reitende

(

versch.

Götter

),

der

Fließende

(

Soma

)

sp.

meist

Feuer

o.

Feuergott.

váhni,

a.,

m.

[

von

vah

],

1〉

a.,

fahrend,

Wagen

ziehend

daher

2〉

m.,

Zugthier,

Zugvieh

insbesondere

3〉

m.,

Ross

4〉

a.

m.,

fahrend,

die

Fahrenden

als

Beiname

oder

Bezeichnung

der

Götter,

wobei

theils

an

ihr

Fahren

zu

den

Opfern,

theils

an

ihr

Fahren

in

Streitwagen

zu

denken

ist

so

insbesondere

5〉

des

Indra,

6〉

der

Aśvinen,

der

Marutʼs,

7〉

des

Savitar

8〉

wo

es

vom

Soma

gebraucht

wird,

ist

dieser

als

der

schnell

dahin

fahrende

aufgefasst,

und

vielfach

mit

einem

Rosse

verglichen

9〉

a.,

darbringend

(

Opfergaben,

Lieder

)

[

vah

10

]

namentlich

10〉

mit

āsā́

verbunden

daher

11〉

m.,

Darbringer

der

Opfer-

oder

Liedergaben,

und

besonders

12〉

m.,

von

Agni,

als

dem

der

die

Opfergaben

zu

den

Göttern

führt

[

vah

8

].

-e

[

V.

]

8〉

{732,

5}.

-is

[

m.

]

1〉

etaśás

{776,

19}.

—

2〉

{927,

11}

{404,

4}

(

neben

dróṇias

paśús

).

—

5〉

{208,

4}

{265,

1}(

?

)

{887,

9}(

?

).

—

7〉

{229,

1}.

—

8〉

{721,

6}

{732,

6}

{748,

2}

{801,

1}

{809,

34}

{160,

3}

(

putrás

pit(

a

)rós

)

{820,

10}

(

viśā́m

〰

ná

viśpátis

).

—

9〉

hótā

pāstiásya

{317,

6}

vedhā́s

{128,

4}

(

agnís

).

—

10〉

{76,

4}

(

huve

)

von

Agni:

{452,

2}

{457,

9}

{532,

9}.

—

11〉

{113,

17}

{184,

1}

{254,

1}.

—

12〉

{239,

1}

{523,

5}

{837,

6}.

-is

[

m.

]

dreisilbig

(

váhanis

)

[

Page1246

]

5〉

{129,

5}

(

mit

āsā́

).

—

11〉

{643,

3}

(

vindate

vásu

).

-is

[

f.

]

1〉

gaús

yuktā́

〰

ráthānaam

{703,

1}.

-im

3〉

{927,

10}.

—

8〉

{777,

28}

{803,

1}

{808,

17}

{941,

3}

(

āsā́

).

—

9〉

hótāram

{663,

20}

(

agním

).

—

11〉

{235,

1}.

—

12〉

{60,

1}

{265,

2}

agním

〰

devā́s

akṛṇvata

{245,

4}

{532,

12}.

-aye

5〉

índrāya

{212,