Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
केशः (kezaH)
केशः
[
kēśḥ
],
[
क्लिश्यते
क्लिश्नाति
वा
क्लिश्-अन्
लो
लोपश्च
Uttararàmacharita.
5.33
]
Hair
in
general
विकीर्णकेशासु
परेतभूमिषु
Kumârasambhava (Bombay).
5.68.
Especially,
the
hair
of
the
head
केशेषु
गृहीत्वा
or
केश-
ग्राहं
युध्यन्ते
Sk.
मुक्तकेशा
Manusmṛiti.
7.91
केशव्यपरोपणादिव
Raghuvamsa (Bombay).
3.56
2.8.
The
mane
of
a
horse
or
lion.
A
ray
of
light.
An
epithet
of
Varuṇa.
A
kind
of
perfume.
An
epithet
of
Viṣṇu.
शी
A
lock
of
hair
(
on
the
crown
of
the
head.
)
An
epithet
of
Durgā.
Compound.
अन्तः
the
tip
of
the
hair.
long
hair
hanging
down,
a
lock
of
tuft
of
hair.
cutting
of
the
hair
as
a
religious
ceremony
केशान्तः
षोडशे
वर्षे
ब्राह्मणस्य
विधीयते
।
राजन्यबन्धोर्द्वाविंशे
वैश्यस्य
द्वयधिके
ततः
॥
Manusmṛiti.
2.65.
-अन्तिक
Adjective.
extending
to
the
end
of
the
hair
as
far
as
the
forehead.
relating
to
the
ceremony
of
final
tonsure.
-अरिः
Masculine.
Name.
of
a
plant
(
Marâṭhî.
नागकेशर
).
-अर्हा
Feminine.
Name.
of
a
plant
(
Marâṭhî.
थोरनीली
).-उच्चयः
much
or
handsome
hair.
-कर्मन्
Neuter.
dressing
or
arranging
the
hair
(
of
the
head
)
-कलापः
a
mass
or
quantity
of
hair.
-कारम्
a
sort
of
sugar-cane.-कारिन्
Adjective.
dressing
or
arranging
the
hair
of
the
head
निहीनवर्णां
सैरन्ध्रीं
बीभत्सां
केशकारिणीम्
Mahâbhârata (Bombay).
*
4.14.34.
-कीटः
a
louse.
गर्भः
a
braid
of
hair.
an
epithet
of
Varuṇa.
-गृहीत
Adjective.
seized
by
the
hair.
-ग्रन्थिः
Masculine.
a
tie
of
hair
Bhágavata (Bombay).
1.39.14.
-ग्रहः,
-ग्रहणम्
pulling
the
hair,
seizing
(
one
)
by
the
hair
(
both
in
amorous
sports
and
in
fighting
)
केशग्रहः
खलु
तदा
द्रुपदात्मजायाः
Veṇîsamhâra.
3.11,
29
Meghadūta (Bombay).
52
so
यत्र
रतेषु
केशग्रहाः
Kâdambarî (Bombay).
8
(
that
is,
not
in
battles
).
-घ्न
morbid
baldness.
-छिद्
Masculine.
a
hair-dresser,
barber.
-जाहम्
the
root
of
the
hair.
-धारणम्
keeping
(
not
cutting
)
the
hair
दूरेवार्ययनं
तीर्थं
लावण्यं
केशधारणम्
Bhágavata (Bombay).
12.2.6.
-प्रसारः
cleaning
the
hair
Bhágavata (Bombay).
1.
59.46.
-पक्षः,
-पाशः,
-हस्तः
much
(
or
ornamented
)
तं
केशपाशं
प्रसमीक्ष्य
कुर्युर्बालप्रियत्वं
शिथिलं
चमर्यः
Kumârasambhava (Bombay).
1.48
7.
57
Sisupâlavadha.
8.27.
'the
hair
for
a
hand'
(
केशहस्तः
)
is
another
interpretation
Compare.
कचपक्ष,
कचहस्त
Et cætera.
बन्धः
a
hair-band
(
विराजसे
)
मुकुटेन
विचित्रेण
केशबन्धेन
शोभिना
Mahâbhârata (Bombay).
*
4.6.12.
a
particular
position
of
hands
in
dancing.-भूः,
-भूमिः
Feminine.
the
head
or
any
other
part
of
the
body
on
which
hair
grows.
-प्रसाधनी,
-मार्जकम्,
-मार्जनम्
a
comb.
-रचना
dressing
the
hair
कुर्वन्ति
केशरचनामपरा-
स्तरुण्यः
Ritusamhâra (Bombay).
4.15.
-लुञ्चकः
a
Jaina
ascetic.
-वपनम्
shaving
or
cutting
the
hair.
-वेशः
a
tress
of
fillet
of
hair.
-वेष्टः
the
parting
of
the
hair.
-व्यपरोपणम्
putting
the
hair
चुकोप
तस्मै
स
भृशं
सुरश्रियः
प्रसह्य
केशव्यपरोपणादिव
Raghuvamsa (Bombay).
3.56.-शूला
a
harlot
(
वेश्या
)
केशशूलाः
स्त्रियश्चापि
भविष्यन्ति
युगक्षये
Mahâbhârata (Bombay).
*
3.19.52.
-शूलम्
disease
of
the
hair
Mahâbhârata (Bombay).
*
3
hair
on
the
head
and
face
केशश्मश्रु
वपति
Mbh.
on
I.3.1.-संवाहनम्
dressing
of
hair
Compare.
पादसंवाहने
वज्री
केशसंवाहने
फणी
।
अहो
भाग्यं
पुरन्ध्रीणां
दधिसंमथने
रविः
॥
Subh.
Ratn.
(
स्त्रीप्रशंसा
17
).
केशः
[
क्लिश्यते
क्लिश्नाति
वा
क्लिश्-अन्
लो
लोपश्च
Uṇ.
5.
33
]
1
Hair
in
general
विकीर्णकेशासु
परेतभूमिषु
Ku.
5.
68.
2
Especially,
the
hair
of
the
head
केशेषु
गृहीत्वा
or
केशग्राहं
युध्यंते
Sk.
मुक्तकेशा
Ms.
7.
91
केशव्यपरोपणादिव
R.
3.
56
2.
8.
3
The
mane
of
a
horse
or
lion.
4
A
ray
of
light.
5
An
epithet
of
Varuṇa.
6
A
kind
of
perfume.
7
An
epithet
of
Viṣṇu.
शी
1
A
lock
of
hair
(
on
the
crown
of
the
head.
)
2
An
epithet
of
Durgā.
Comp.
अंतः
{1}
the
tip
of
the
hair.
{2}
long
hair
hanging
down,
a
lock
or
tuft
of
hair.
{3}
cutting
of
the
hair
as
a
religious
ceremony
Ms.
2.
65.
अंतिक
a.
{1}
extending
to
the
end
of
the
hair
as
far
as
the
forehead.
{2}
relating
to
the
ceremony
of
final
tonsure.
उच्चयः
much
or
handsome
hair.
कर्मन्
n.
dressing
or
arranging
the
hair
(
of
the
head
)
कलापः
a
mass
or
quantity
of
hair.
कीटः
a
louse.
गर्भः
{1}
a
braid
of
hair.
{2}
an
epithet
of
Varuṇa.
गृहीत
a.
seized
by
the
hair.
ग्रहः,
ग्रहणं
pulling
the
hair,
seizing
(
one
)
by
the
hair
(
both
in
amorous
sports
and
in
fighting
)
केशग्रहः
खलु
तदा
द्रुपदात्मजायाः
Ve.
3.
11,
29
Me.
50
so
यत्र
रतेषु
केशग्रहाः
K.
8
(
that
is,
not
in
battles
).
घ्न
morbid
baldness.
छिद
m.
a
hairdresser,
barber.
जाहं
the
root
of
the
hair.
पक्षः,
पाशः,
हस्तः
much
(
or
ornamented
)
hair
तं
केशपाशं
प्रसमीक्ष्य
कुर्युर्बालप्रियस्वं
शिथिलं
चमर्यः
Ku.
1.
48
7.
57
cf.
कचपक्ष,
कचहस्त
&c.
बंधः
a
hair-band.
भूः,
भूमिः
f.
the
head
or
any
other
part
of
the
body
on
which
hair
grows.
प्रराधनी,
मार्जकं,
मार्जनं
a
comb.
रचना
dressing
the
hair.
वेशः
a
tress
or
fillet
of
hair.
वेष्टः
the
parting
of
the
hair.
केशः
पुंलिङ्गम्
-
"क्लिश्यते
क्लिश्नाति
वा
-
क्लिश्
+
अन्,
लोलोपश्च"
विकीर्णकेशासु
परेतभूमिषु
@
कु*
५।६८
केशः
पुंलिङ्गम्
-
"क्लिश्यते
क्लिश्नाति
वा
-
क्लिश्
+
अन्,
लोलोपश्च"
"केशेषु
गृहीत्वा
-
या
-
केशग्राहं
युध्यन्ते
@
सिद्धा*
,
मुक्तकेशा
@
मनु*
७।९१,
केशव्यपरोपणादिव
@
रघु*
३।५६,
२।८"
केशः
पुंलिङ्गम्
-
"क्लिश्यते
क्लिश्नाति
वा
-
क्लिश्
+
अन्,
लोलोपश्च"
घोड़े
या
शेर
की
अयाल
केशः
पुंलिङ्गम्
-
"क्लिश्यते
क्लिश्नाति
वा
-
क्लिश्
+
अन्,
लोलोपश्च"
प्रकाश
की
किरण
केशः
पुंलिङ्गम्
-
"क्लिश्यते
क्लिश्नाति
वा
-
क्लिश्
+
अन्,
लोलोपश्च"
वरूण
का
विशेषण
केशः
पुंलिङ्गम्
-
"क्लिश्यते
क्लिश्नाति
वा
-
क्लिश्
+
अन्,
लोलोपश्च"
एकप्रकार
का
सुगन्धद्रव्य
केशः
पुंलिङ्गम्
-
क्लिश्+अन्
लो
लोपश्च
बालक
केशः
पुंलिङ्गम्
-
क्लिश्+अन्
लो
लोपश्च
सिर
के
बाल
Synonyms
वरुणः,
प्रचेताः,
पाशी,
यादसांपतिः,
अप्पतिः,
यादःपतिः,
अपांपतिः,
जम्बुकः,
मेघनादः,
जलेश्वरः,
परञ्जयः,
दैत्यदेवः,
जीवनावासः,
नन्दपालः,
वारिलोमः,
कुण्डली,
रामः,
सुखाशः,
कविः,
केशः
(Noun)
एका
वैदिकी
देवता
या
जलस्य
अधिपतिः
अस्ति
इति
मन्यते।
"वेदेषु
वरुणस्य
पूजनस्य
विधानम्
अस्ति।"
Synonyms
केशः,
कचः,
कुन्तलः,
चिकुरः,
वृजनः,
बालः,
शिरोरुहः,
शिरसिजः,
शिरोरुढः,
मूर्ध्दजः,
कृशला
(Noun)
शिरस्थानि
लोमानि।
"दीर्घाः
कृष्णवर्णीयाः
केशाः
शोभनाः।"
Synonyms
विष्णुः,
नारायणः,
कृष्णः,
वैकुण्ठः,
विष्टरश्रवाः,
दामोदरः,
हृषीकेशः,
केशवः,
माधवः,
स्वभूः,
दैत्यारिः,
पुण्डरीकाक्षः,
गोविन्दः,
गरुडध्वजः,
पीताम्बरः,
अच्युतः,
शार्ङ्गी,
विष्वक्सेनः,
जनार्दनः,
उपेन्द्रः,
इन्द्रावरजः,
चक्रपाणिः,
चतुर्भुजः,
पद्मनाभः,
मधुरिपुः,
वासुदेवः,
त्रिविक्रमः,
दैवकीनन्दनः,
शौरिः,
श्रीपतिः,
पुरुषोत्तमः,
वनमाली,
बलिध्वंसी,
कंसारातिः,
अधोक्षजः,
विश्वम्भरः,
कैटभजित्,
विधुः,
श्रीवत्सलाञछनः,
पुराणपुरुषः,
वृष्णिः,
शतधामा,
गदाग्रजः,
एकशृङ्गः,
जगन्नाथः,
विश्वरूपः,
सनातनः,
मुकुन्दः,
राहुभेदी,
वामनः,
शिवकीर्तनः,
श्रीनिवासः,
अजः,
वासुः,
श्रीहरिः,
कंसारिः,
नृहरिः,
विभुः,
मधुजित्,
मधुसूदनः,
कान्तः,
पुरुषः,
श्रीगर्भः,
श्रीकरः,
श्रीमान्,
श्रीधरः,
श्रीनिकेतनः,
श्रीकान्तः,
श्रीशः,
प्रभुः,
जगदीशः,
गदाधरः,
अजितः,
जितामित्रः,
ऋतधामा,
शशबिन्दुः,
पुनर्वसुः,
आदिदेवः,
श्रीवराहः,
सहस्रवदनः,
त्रिपात्,
ऊर्ध्वदेवः,
गृध्नुः,
हरिः,
यादवः,
चाणूरसूदनः,
सदायोगी,
ध्रुवः,
हेमशङ्खः,
शतावर्त्ती,
कालनेमिरिपुः,
सोमसिन्धुः,
विरिञ्चिः,
धरणीधरः,
बहुमूर्द्धा,
वर्धमानः,
शतानन्दः,
वृषान्तकः,
रन्तिदेवः,
वृषाकपिः,
जिष्णुः,
दाशार्हः,
अब्धिशयनः,
इन्द्रानुजः,
जलशयः,
यज्ञपुरुषः,
तार्क्षध्वजः,
षड्बिन्दुः,
पद्मेशः,
मार्जः,
जिनः,
कुमोदकः,
जह्नुः,
वसुः,
शतावर्तः,
मुञ्जकेशी,
बभ्रुः,
वेधाः,
प्रस्निशृङ्गः,
आत्मभूः,
सुवर्णबिन्दुः,
श्रीवत्सः,
गदाभृत्,
शार्ङ्गभृत्,
चक्रभृत्,
श्रीवत्सभृत्,
शङ्खभृत्,
जलशायी,
मुरमर्दनः,
लक्ष्मीपतिः,
मुरारिः,
अमृतः,
अरिष्टनेमः,
कपिः,
केशः,
जगदीशः,
जनार्दनः,
जिनः,
जिष्णुः,
विक्रमः,
शर्वः
(Noun)
देवताविशेषः
हिन्दुधर्मानुसारं
जगतः
पालनकर्ता।
"एकादशस्तथा
त्वष्टा
द्वादशो
विष्णुरुच्यते
जघन्यजस्तु
सर्वेषामादित्यानां
गुणाधिकः।"
Synonyms
केशः
(Noun)
एकं
स्थानम्
।
"केशस्य
वर्णनं
रोमकसिद्धान्ते
वर्तते"
Synonyms
केशः
(Noun)
एकः
आकरजः
।
"केशस्य
उल्लेखः
बृहत्संहितायां
वर्तते"
Synonyms
केशः
(Noun)
एकः
दैत्यः
।
"केशस्य
वर्णनं
कोशे
वर्तते"
केशः,
पुंलिङ्गम्
(
के
मस्तके
शेते
।
शी
+
अच्
।
अलुक्-समासः
।
)
मज्जजातोपधातुविशेषः
।
चुल्
इतिभाषा
।
स
तु
गर्भस्थबालकस्य
अष्टाभिर्मासै-र्जायते
।
इति
सुखबोधः
।
(
केशादयस्तु
पितृतोजायन्ते
।
यथा,
सुश्रुते
शारीरस्थाने
तृतीये-ऽध्याये
।
“गर्भस्य
केशश्मश्रुलोमास्थिनखदन्त-सिरास्नायुधमनीरेतःप्रभृतीनि
स्थिराणि
पितृ-जानि”
॥
भावप्रकाशे
च
।“केशाः
श्मश्रु
च
लोमानि
नखा
दन्ताः
सिरास्तथा
।धमन्यः
स्नायवः
शुक्रमेतानि
पितृजानि
हि”
॥
)तत्पर्य्यायः
।
चिकुरः
२
कुन्तलः
३
वालः
४
कचः५
शिरोरुहः
६
।
इत्यमरः
।
२
।
६
।
९५
॥
शिर-सिजः
७
मूर्द्धजः
८
अस्रः
९
वृजिनः
१०
।
इतिजटाधरः
॥
(
रोगविशेषेणास्योत्पाटनानन्तरमुद्भ-वोपायाश्च
।
यथा,
--“वटावरोहकेशिन्योश्चूर्णेनादित्यपाचितम्
।गुडूचीस्वरसेतैलमभ्यङ्गात्केशरोहणम्”
॥
इति
आदित्यपाकगुडचीतैलम्
॥
*
॥
“मधुकेन्दीवरमूर्व्वा
तिलाज्यगोक्षीरभृङ्गलेपेन
।अचिराद्भवन्ति
घनकेशा
दृढमूलायतानृजवः”
॥
“चन्दनं
मधुकं
मूर्व्वा
त्रिफला
नीलमुत्पलम्
।कान्तावटप्ररोहश्च
गुडचीविषमेव
च
॥
लौहचूर्णं
तथाकेशी
शारिवे
द्वे
तथैव
च
।मार्क्कवस्वरसेनैव
तैलं
मृद्वग्निना
पचेत्
॥
शिरस्युत्पतिताः
केशा
जायन्ते
घनकुञ्चिताः
।दृढमूलाश्च
स्निग्धाश्च
तथा
भ्रमरसन्निभाः
॥
नस्येनाकालपलितं
निहन्यात्तैलमुत्तमम्”
॥
इति
चन्दनाद्यं
तैलम्
॥
*
॥
“तैलं
सयष्टीमधुकैः
क्षीरे
धात्रीफलैः
शृतम्
।नस्ये
दत्तं
जनयति
केशान्
श्मश्रूणि
चाप्यथ”
॥
पक्कावस्थापन्नस्यास्य
कृष्णीकरणोपाया
यथा,
--“त्रिफलाचूर्णसंयुक्तं
लौहचूर्णं
विनिक्षिपेत्
।ईषत्पक्वे
नारिकेले
भृङ्गराजरसान्विते
॥
मासमेकन्तु
निःक्षिप्य
सम्यग्गर्मात्
समुद्धरेत्ततः
शिरो
मुण्डयित्वा
लेपं
दद्याद्भिषग्वरः
॥
सम्बेष्ट्य
कदलीपत्रै-र्मोचयेत्सप्तमे
दिने
।क्षालयेत्त्रिफलाक्वाथैः
क्षीरमांसवसाशिनः
॥
कपालरञ्जनञ्चैव
कृष्णीकरणमुत्तमम्”
॥
“उत्पलं
पयसा
सार्द्धं
मासं
भूमौ
निधापयेत्
।केशानां
कृष्णकरणं
स्नेहनञ्च
विधीयते”
॥
इति
वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहे
क्षुद्ररोगाधिकारे
॥
)तत्समूहार्थवाचकाः
शब्दाः
यथा,
--“वालाः
स्युस्तत्पराः
पाशो
रचनाभार
उच्चयः
।हस्तः
पक्षः
कलापश्च
केशभूयस्त्ववाचकाः”
॥
इति
हेमचन्द्रः
॥
*
॥
(
कस्य
जलस्य
ईशः
।
)वरुणः
।
ह्रीवेरम्
।
इति
मेदिनी
॥
(
अस्यपर्य्याया
यथा,
--“वालं
ह्रीवेरवर्हिष्ठोदीच्यं
केशोऽम्बुनाम
च”
॥
इति
वैद्यकरत्नमालायाम्
॥
)
दैत्यविशेषः
।
इतिहेमचन्द्रः
॥
(
कस्य
ब्रह्मणोऽपि
ईशः
।
के
जले
शेतेवा
।
)
विष्णुः
।
इति
शब्दरत्नावली
।
(
काशते
प्रका-शते
लोके
लोकं
काशयति
वा
।
काश
+
अच्पृषोदरात्
एत्वे
साधुः
।
सूर्य्याग्निप्रभृतिरश्मिः
।“ब्रह्म-विष्णु-रुद्र-संज्ञाः
शक्तयः
केशसंज्ञिताः”
॥
इति
भागवतोक्तेः
परब्रह्मशक्तिः
।
ब्रह्मा
।“केशो
योनौ
तथा
भावे
हावलावण्ययोरपि
।लम्पटे
पुरुषे
चैव
प्रमदायां
विशेषतः”
॥
“प्रजापतौ
कचे
चैव
केशशब्दः
प्रकीर्त्त्यते”
॥
इति
महाभारतटीकाकृन्नीलकण्ठः
॥
)
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.