Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
पादः (pAdaH)
पादः
[
pādḥ
],
[
पद्यते
गम्यते$नेन
करणे
कर्मणि
वा
घञ्
]
The
foot
(
whether
of
men
or
animals
)
तयोर्जगृहतुः
पादान्
Raghuvamsa (Bombay).
1.57
पादयोर्निपत्य,
पादपतित
Et cætera.
(
The
word
पाद
at
the
end
of
Compound.
is
changed
to
पाद्
after
सु
and
numerals
id est, that is.
सुपाद्,
द्विपाद्,
त्रिपाद्
Et cætera.
and
also
when
the
first
member
is
used
as
a
standard
of
comparison,
but
is
a
word
other
than
हस्ति
Et cætera.
see
Parasmaipada.
Vikramorvasîyam (Bombay).
4.138-14
Exempli gratia, for example.
व्याघ्रपाद्.
The
nom.
Plural.
of
पाद
is
Often times.
en
added
to
names
of
persons
or
titles
of
address
to
show
great
respect
or
veneration
मृष्यन्तु
लवस्य
बालिशतां
तातपादाः
Uttararàmacharita.
6
जीवत्सु
तातपादेषु
1.19
देवपादानां
नास्माभिः
प्रयोजनम्
Panchatantra (Bombay).
1
so
एवमाराध्यपादा
आज्ञापयन्ति
Prabodhachandrodaya (Bombay).
1
so
कुमारिलपादाः
Et cætera.
A
ray
of
light
बालस्यापि
रवेः
पादाः
पतन्त्युपरि
भूभृताम्
Panchatantra (Bombay).
1.328
Sisupâlavadha.
9.34
Raghuvamsa (Bombay).
16.53
(
where
the
word
has
sense
1
also
).
The
foot
or
leg
of
an
inanimate
object,
as
of
a
bed-stead
चतुष्पदी
हि
निःश्रेणी
ब्रह्मण्येव
प्रतिष्ठिता
Mahâbhârata (Bombay).
*
12.2.4.
The
foot
or
root
of
a
tree
as
in
पादप.
The
foot
of
a
mountain,
a
hill
at
the
foot
of
a
mountain
(
पादाः
प्रत्यन्तपर्वताः
)
रेवां
द्रक्ष्यस्युपलविषमे
विन्ध्यपादे
विशीर्णाम्
Meghadūta (Bombay).
19
Sakuntalâ (Bombay).
6.17.
A
quarter,
fourth
part
as
in
सपादो
रूपकः
'one
and
one
fourth
rupee'
Manusmṛiti.
8.241
Yâjñavalkya (Mr. Mandlik's Edition).
2.174
कार्षापणे
दीयमाने
पादो$पि
दत्तो
भवति
ŚB.
on
MS.*
6.7.2.
The
fourth
part
of
a
stanza,
a
line.
The
fourth
part
of
a
chapter
or
book,
as
of
the
Adhyāyas
of
Pāṇini,
or
of
the
Brahma-sūtras.
A
part
in
general.
A
column,
pillar
सहस्रपादं
प्रासादं......अधिरोहन्मया
दृष्टः
Mahâbhârata (Bombay).
*
5.143.3.
A
foot
as
a
measure
equal
to
twelve
Aṅgulis.
The
quadrant
of
a
circle.
The
foot-hole
or
bottom
of
a
water-skin
इन्द्रियाणां
तु
सर्वेषां
यद्येकं
क्षरतीन्द्रियम्
।
तेनास्य
क्षरति
प्रज्ञा
दृतेः
पादादिवोदकम्
॥
Manusmṛiti.
2.99.
A
wheel
गिरिकूबरपादाक्षं
शुभवेणु
त्रिवेणुमत्
Mahâbhârata (Bombay).
*
3.175.4
Kirâtârjunîya.
12
21.
A
golden
coin
(
weighing
one
tola
)
स
ह
गवां
सहस्रमव-
रुरोध
दश
दश
पादा
एकैकस्याः
शृङ्गयोराबद्धा
बभुवुः
Bṛihadâraṇyakopanishad.
3.1.1.Comp.
-अग्रम्
the
point
or
extremity
of
the
foot
पादाग्रस्थितया
मुहुः
स्तनभरेणानीतया
नम्रताम्
Ratnâvalî (Bombay).
1.1.
-अङ्कः
a
foot-mark.
-अङ्गदम्,
-दी
an
ornament
for
the
foot,
an
anklet.
-अङ्गुलिः,
-ली
Feminine.
a
toe.
-अङ्गुष्ठः
the
great
toe.-अङ्गुष्ठिका
a
ring
worn
on
the
great
toe.
-अन्तः
the
point
or
extremity
of
the
feet.
-अन्तरम्
the
interval
of
a
step,
distance
of
a
foot.
(
-रे
)
Indeclinable.
after
the
interval
of
a
step.
close
or
near
to.
-अन्तिकम्
Indeclinable.
near
to,
towards
any
one.
-अम्बु
Neuter.
butter-milk
containing
a
fourth
part
of
water.
-अम्भस्
Neuter.
water
in
which
the
feet
(
of
revered
persons
)
have
been
washed.
-अरविन्दम्,
-कमलम्,
-पङ्कजम्,
-पद्मम्
a
lotus-like
foot.
-अर्घ्यम्
a
gift
to
a
Brāhmāṇa
or
a
venerable
person.
अर्धम्
half
a
quarter,
an
eighth
पादं
पशुश्च
योषिच्च
पादार्धं
रिक्तकः
पुमान्
Manusmṛiti.
8.44.
half
a
line
of
a
stanza.
-अलिन्दी
a
boat.
-अवनामः
bowing
to
a
person's
feet
इति
कृतवचनायाः
कश्चिदभ्येत्य
बिभ्यद्गलितनयनवारेर्याति
पादावनामम्
Sisupâlavadha.
11.35.
-अवनेजः
washing
another's
feet
विभ्व्यस्तवा-
मृतकथोदवहास्त्रिलोक्याः
पादावनेजसरितः
शमलानि
हन्तुम्
Bhágavata (Bombay).
11.6.19.
अवसेचनम्
washing
the
feet.
the
water
used
for
washing
the
feet
दूरात्
पादावसेचनम्
Manusmṛiti.
4.151.
-अष्ठीलः
the
ankle
मर्मस्वभ्यवधीत्
क्रुद्धः
पादाष्ठालैः
सुदारुणैः
Mahâbhârata (Bombay).
*
1.8.24.
-आघातः
a
kick.
-आनत
Adjective.
prostrate,
fallen
at
the
feet
of
कयासि
कामिन्
सुरतापराधात्
पादानतः
कोपनयावधूतः
Kumârasambhava (Bombay).
3.8.
आवर्तः
a
wheel
worked
by
the
feet
for
raising
up
water
from
a
well.
a
square
foot.
-आसनम्
a
foot-stool.
-आस्फालनम्
trampling
or
motion
of
the
feet,
floundering.
-आहतः
Adjective.
kicked.
-आहति
Feminine.
treading
or
trampling.
a
kick.
उदकम्,
जलम्
water
for
washing
the
feet.
water
in
which
the
feet
of
sacred
and
revered
persons
are
washed,
and
which
is
thus
considered
holy
विष्णु-
पादोदकं
तीर्थं
जठरे
धारयाम्यहम्.
-उदरः
a
serpent
यथा
पादो-
दरस्त्वचा
विनिर्मुच्यते
Praśna.
Upanishad.
5.5.
-उद्धूतम्
stamping
the
feet.
-कटकः,
-कम्,
-कीलिका
an
anklet.-कृच्छ्रम्
a
vow
in
which
taking
of
meals
and
observing
a
fast
are
done
on
alternate
days
Y.
क्षेपः
a
footstep.
a
kick
with
the
foot.
-गण्डीरः
a
morbid
swelling
of
the
legs
and
feet.
-ग्रन्थिः
the
ankle.
-ग्रहणम्
seizing
or
clasping
the
feet
(
as
a
mark
of
respectful
salutation
)
अकारयत्
कारयितव्यदक्षा
क्रमेण
पादग्रहणं
सतीनाम्
Kumârasambhava (Bombay).
7.27.
चतुरः,
चत्वरः
a
slanderer.
a
goat.
the
fig-tree.
a
sand-bank.
hail.
-चापल्यम्
shuffling
of
the
feet.
-चारः
going
on
foot,
walking
यदि
च
विहरेत्
पादचारेण
गौरी
Meghadūta (Bombay).
62
'if
Gaurī
should
walk
on
foot'
Raghuvamsa (Bombay).
11.1
the
daily
position
of
the
planets.
-चारिन्
Adjective.
walking
or
going
on
foot.
fighting
on
foot.
(
Masculine.
)
a
pedestrian.
a
foot-soldier.-च्छेदनम्
cutting
off
a
foot
पादेन
प्रहरन्
कोपात्
पादच्छेदन-
मर्हति
Manusmṛiti.
8.28.
-जः
a
sūdra
पादजोच्छिष्टकांस्यं
यत्......
विशुद्धेद्
दशभिस्तु
तत्
Mahâbhârata (Bombay).
*
12.35.31.
जलम्
butter-milk
mixed
with
one
fourth
of
water.
water
for
the
feet.-जाहम्
the
tarsus.
-तलम्
the
sole
of
the
foot.
-त्रः,
-त्रा,
-त्राणम्
a
boot
or
shoe.
-दारी,
-दारिका
a
chap
in
the
feet,
chilblain.
-दाहः
a
burning
sensation
in
the
feet.
-धावनिका
sand
used
for
rubbing
the
feet.-नालिका
an
anklet.
-निकेतः
a
foot-stool.
-न्यासः
movement
of
the
feet
पादन्यासो
लयमनुगतः
Mâlavikâgnimitra (Bombay).
2.9.
पः
a
tree
निरस्तपादपे
देशे
एरण्डो$पि
द्रुमायते
Hitopadesa (Nirṇaya Ságara Edition).
1.67
अनुभवति
हि
मूर्ध्ना
पादपस्तीव्रमुष्णम्
Sakuntalâ (Bombay).
5.7.
a
foot-stool.
(
-पा
)
a
shoe.
˚खण्डः,
-ण्डम्
a
grove
of
trees.
˚रुहा
a
climbing
plant.-पद्धतिः
Feminine.
a
track.
-परिचारकः
a
humble
servant.-पालिका
an
anklet.
पाशः
a
foot-rope
for
cattle.
an
anklet
of
small
bells
Et cætera.
(
शिकः,
शी
)
a
fetter
हस्तिपक-पादपाशिक-सैमिक-वनचर-पारिकर्मिकसखः
Kau.
Atmanepada.
a
mat.
a
creeper.
-पीठः,
-ठम्
a
foot-stool
चूडामणिभि-
रुद्घृष्टपादपीठं
महीक्षिताम्
Raghuvamsa (Bombay).
17.28
Kumârasambhava (Bombay).
3.11.
पीठिका
a
vulgar
trade
(
as
that
of
a
barber
).
white
stone.
पूरणम्
filling
out
a
line
Parasmaipada.
VI.1.134.
an
expletive
तु
पादपूरणे
भेदे
समुच्चये$वधारणे
Viśva.
-प्रक्षालनम्
washing
the
feet
पादप्रक्षालने
वज्री
Subhāṣ.
-प्रणामः
prostration
(
at
the
feet
).
-प्रतिष्ठानम्
a
foot-stool.-प्रधारणम्
a
shoe.
-प्रसारणम्
stretching
out
the
feet.-प्रहारः
a
kick.
-बद्ध
Adjective.
consisting
of
verses
(
as
a
metre
).
बन्धनम्
a
chain,
fetter.
a
stock
of
cattle.
-भटः
a
foot
soldier.
-भागः
a
quarter.
-मुद्रा
a
footprint.
˚पङ्क्तिः
a
track,
trail.
मूलम्
the
tarsus.
the
sole
of
the
foot.
the
heel.
the
foot
of
a
mountain.
a
polite
way
of
speaking
of
a
person
देवपादमूलमागताहम्
Kâdambarî (Bombay).
8.
-यमकः
paronomasia
within
the
Pādas.
रक्षः
a
shoe.
a
foot-guard
(
Plural.
)
armed
men
protecting
the
feet
of
an
elephant
in
battle
शिरांसि
पादरक्षाणां
बीजवत्
प्रवपन्
मुहुः
Mahâbhârata (Bombay).
*
3.271.1.
रक्षणम्
a
cover
for
the
feet.
a
leather
boot
or
shoe.
-रजस्
Neuter.
the
dust
of
the
feet.
-रज्जुः
Feminine.
a
tether
for
the
foot
of
an
elephant.
-रथी
a
shoe,
boot.
-रोहः,
-रोहणः
the
(
Indian
)
fig-tree.
-लग्नः
Adjective.
lying
at
a
person's
feet.-लेपः
an
unguent
for
the
feet.
-वन्दनम्
saluting
the
feet.
-वल्मीकः
elephantiasis.
-विरजस्
Feminine.
a
shoe,
boot.
(
Masculine.
)
a
god.
-वेष्टनिकः,
-कम्
a
stocking.
-शाखा
a
toe.
-शैलः
a
hill
at
the
foot
of
a
mountain.
-शोथः
swelling
of
the
foot
अन्योन्योपद्रवकृतः
शोथः
पादसमुत्थितः
।
पुरुषं
हन्ति
नारीं
तु
मुखजो
गुह्यजो
ह्ययम्
॥
Mādhava.
-शौचम्
cleaning
the
feet
by
washing,
washing
the
feet
पादशौचेन
गोविन्दः
(
तृप्तः
)
Panchatantra (Bombay).
1.172.
-संहिता
the
junction
of
words
in
a
quarter
of
a
stanza.
सेवनम्,
सेवा
showing
respect
by
touching
the
feet.
service.-स्तम्भः
a
supporting
beam,
pillar,
post.
-स्फोटः
'cracking
of
the
feet',
chilblain.
-हत
Adjective.
kicked.
-हर्षः
numbness
of
the
feet
after
pressure
upon
the
crural
nerves
हृष्यतः
चरणौ
यस्य
भवतश्च
प्रसुप्तवत्
।
पादहर्षः
सः
विज्ञेयः
कफवातप्रकोपजः
॥
Suśruta.
-हीनजलम्
Water
with
a
portion
boiled,
-हीनात्
Indeclinable.
without
division
or
transition
all
at
once.
पादः
[
पद्यते
गम्योऽनेन
करणे
कर्मणि
वा
घञ्
]
1
The
foot
(
whether
of
men
of
animals
)
तयोर्जगृहतुः
पादान्
R.
1.
57
पादयोर्निपत्यः
पादपतित
&c.
The
word
पाद
at
the
end
of
comp.
is
changed
to
पाद्
after
सु
and
numerals
i.
e.
सुपाद्,
द्विपाद्,
त्रिपाद्
&c.
and
also
when
the
first
member
is
used
as
a
standard
of
comparison,
but
is
a
word
other
than
हस्ति
&c.
see
P.
V.
4.
138-140
e.
g.
व्याघ्रपाद्.
The
nom.
pl.
of
पाद
is
often
added
to
names
of
persons
or
titles
of
address
to
show
great
respect
or
veneration
मृष्यंतु
लवस्य
बलिशतां
तातपादाः
U.
6
जीवत्सु
तातपारेषु
1.
19
देवप
दानां
नास्माभिः
प्रयोजनं
Pt.
1
so
एवमाराध्यपादा
आज्ञापयंति
Prab.
1
so
कुमारिलपादाः
&c.
2
A
ray
of
light
बालस्यापि
रवेः
पादाः
पतंत्युपरि
भूभृतां
Pt.
1.
328
Śi.
9.
34
R.
16.
53
(
where
the
word
has
sense
1
also
).
3
The
foot
or
leg
of
an
inanimate
object,
as
of
a
bed
stead.
4
The
foot
or
root
of
a
tree
as
in
पादप.
5
The
foot
of
a
mountain,
a
hill
at
the
foot
of
a
mountain
(
पादाः
प्रत्यंतपर्वताः
)
Me.
19:
Ś.
6.
16.
6
A
quarter,
fourth
part
as
in
सपादो
रूपंकः
‘one
and
one-fourth
rupee’:
Ms.
8.
241
Y.
2.
174.
7
The
fourth
part
of
a
stanza,
a
line.
8
The
fourth
part
of
a
chapter
or
book,
as
of
the
Adhyāyas
of
Pāṇini,
or
of
the
Brahma
Sūtras.
9
A
part
in
general.
10
A
column,
pillar.
11
A
foot
as
a
measure
equal
to
twelve
Aṅgulis.
12
The
quadrant
of
a
circle.
Comp.
अग्रं
the
point
or
extremity
of
the
foot
Ratn.
1.
1.
अंकः
a
foot-mark.
अंगदं
दी
an
orna
ment
for
the
foot,
an
anklet.
अंगुलिः
ली
f.
a
toe.
अंगुष्ठः
the
great
toe.
अतः
the
point
or
extremity
of
the
feet.
अंतरं
the
interval
of
a
step,
the
distance
of
a
foot.
(
रे
)
ind.
{1}
after
the
interval
of
a
step.
{2}
close
or
near
to.
अंबु
n.
butter
milk
containing
a
fourth
part
of
water.
अंभस्
n.
water
in
which
the
feet
(
of
revered
persons
)
have
been
washed.
अरविंदं,
कमलं,
पंकजं,
पद्मं
a
lotus-like
foot.
अर्घ्यं
a
gift
to
a
Brāhmaṇa
or
a
venerable
person.
अलिन्दी
a
boat.
अवसेचनं
{1}
washing
the
feet.
{2}
the
water
used
for
washing
the
feet.
अष्ठीलः
the
ankle.
आघतः
a
kick.
आनत
a.
prostrate,
fallen
at
the
feet
of
Ku.
3.
8.
आवर्तः
{1}
a
wheel
worked
by
the
feet
for
raising
up
water
from
a
well.
{2}
a
square
foot.
आसनं
a
foot-stool.
आस्फालनं
trampling
or
motion
of
the
feet,
floundering.
आहत
a.
kicked.
आहति
f.
{1}
treading
or
trampling.
{2}
a
kick.
उदकं,
जलं
{1}
water
for
washing
the
feet.
{2}
water
in
which
the
feet
of
sacred
and
revered
persons
are
washed,
and
which
is
thus
considered
holy.
उदरः
a
serpent.
कटकः
कं,
वीलिका
an
anklet.
क्षेपः
a
foot-step.
गंडीरः
a
morbid
swelling
of
the
legs
and
feet.
ग्रथिः
the
ankle.
ग्रहणं
seizing
or
clasping
the
feet
(
as
a
mark
of
respectful
salutation
)
Ku.
7.
27.
चतुरः,
चत्वरः
{1}
a
slanderer.
{2}
a
goat.
{3}
the
fig-tree.
{4}
a
sand-bank.
{5}
hail.
चापल्यं
shuffling
of
the
feet.
चारः
going
on
foot,
walking
यदि
च
विचरेत्
पादच
रेण
गौरी
Me.
60
‘if
Gaurī
should
walk
on
foot’
R.
11.
10.
{2}
the
daily
position
of
the
planets.
चारिन्
a.
{1}
walking
or
going
on
foot.
{2}
fighting
on
foot.
(
m.
)
{1}
a
pedestrian.
{2}
a
foot-soldier.
जः
a
Śūdra.
जलं
butter-milk
mixed
with
one-fourth
of
water.
जाहं
the
tarsus.
तलं
the
sole
of
the
foot.
त्रः,
त्रा,
त्राणं
a
boot
or
shoe.
दारी,
दारिका
a
chap
in
the
feet.
दाहः
a
burning
sensation
in
the
feet.
धावनिका
sand
used
for
rubbing
the
feet.
नालिका
an
anklet.
न्यासः
movement
of
the
feet
M.
2.
9.
पः
{1}
a
tree
निरस्तपादपे
देश
एरंडोऽपि
द्रुमायते
H.
1.
69
अनुभवति
हि
मूर्ध्ना
पादपस्तीव्रमुष्णं
Ś.
5.
7.
{2}
a
foot-stool.
(
पा
)
a
shoe.
°खंडः,
डं
a
grove
of
trees.
°रुहा
a
climbing
plant.
पद्धतिः
f.
a
track.
पालिका
an
anklet.
पाशः
{1}
a
foot-rope
for
cattle.
{2}
an
anklet
of
small
bells
&c.
(
शी
)
{1}
a
fetter.
{2}
a
mat.
{3}
a
creeper.
पीठः
ठं
a
foot-stool
R.
17.
28
Ku.
3.
11.
पीठिका
{1}
a
vulgar
trade
(
as
that
of
a
barber
).
{2}
white
stone.
पूरणं
{1}
filling
out
a
line.
{2}
an
expletive
तु
पादपूरणे
भेदे
समुच्चयेऽ
वधारणे
Viśva.
प्रक्षालनं
washing
the
feet.
प्रणामः
prostration
(
at
the
feet
).
प्रतिष्ठानं
a
foot-stool.
प्रधारणं
a
shoe.
प्रहारः
a
kick.
बंधनं
{1}
a
chain,
fetter.
{2}
a
stock
of
cattle.
भागः
a
quarter.
मुद्रा
a
foot-print.
मूलं
{1}
the
tarsus.
{2}
the
sole
of
the
foot.
{3}
the
heel.
{4}
the
foot
of
a
mountain.
{5}
a
polite
way
of
speaking
of
a
person
देवपादमूलमागताहं
K.
8.
रक्षः
{1}
a
shoe.
{2}
a
footguard.
रक्षणं
{1}
a
cover
for
the
feet.
{2}
a
leather
boot
or
shoe.
रजस्
n.
the
dust
of
the
feet.
रज्जुः
f.
a
tether
for
the
foot
of
an
elephant.
रथी
a
shoe,
boot.
रोहः,
रोहणः
the
(
Indian
)
fig-tree.
वंदनं
saluting
the
feet.
वल्मीकः
elephantiasis.
विरजस्
f.
a
shoe,
boot.
(
m.
)
a
god.
शाखा
a
toe.
शैलः
a
hill
at
the
foot
of
a
mountain.
शोथः
swelling
of
the
foot.
शौचं
cleaning
the
feet
by
washing,
washing
the
feet
Pt.
1.
172.
सेवनं,
सेवा
{1}
showing
respect
by
touching
the
feet.
{2}
service.
स्फोटः
‘cracking
of
the
feet’,
chilblain.
हत
a.
kicked.
हर्षः
numbness
of
the
feet
after
pressure
upon
the
crural
nerves.
हीनात्
ind.
{1}
without
division
or
transition.
{2}
all
at
once.
पादः
पुंलिङ्गम्
-
पद्
+
घञ्
पैर
(
चाहे
मनुष्य
का
हो
या
किसी
जानवर
का
)
पादः
पुंलिङ्गम्
-
पद्
+
घञ्
प्रकाश
की
किरण
पादः
पुंलिङ्गम्
-
पद्
+
घञ्
"पैर
या
पावा
(
जड़
पदार्थों
का,
खाट
आदि
का
)"
पादः
पुंलिङ्गम्
-
पद्
+
घञ्
वृक्ष
की
जड़
या
पैर
पादः
पुंलिङ्गम्
-
पद्
+
घञ्
"गिरिपाद,
तलहटी
"
पादः
पुंलिङ्गम्
-
पद्
+
घञ्
"चौथाई,
चौथाभाग"
पादः
पुंलिङ्गम्
-
पद्
+
घञ्
"श्लोक
का
एक
चरण,
पंक्ति"
पादः
पुंलिङ्गम्
-
पद्
+
घञ्
किसी
पुस्तक
के
अध्याय
का
चौथा
भाग
पादः
पुंलिङ्गम्
-
पद्
+
घञ्
भाग
पादः
पुंलिङ्गम्
-
पद्
+
घञ्
"स्तंभ,
खंभा"
पादः
पुंलिङ्गम्
-
पद्+घञ्
मशक
की
तली
में
छिद्र
Synonyms
पादः
(Noun)
कस्यापि
वस्तुनः
चतुर्थः
अंशः।
"अस्य
मानं
किलो
इत्यस्य
पादः"
Synonyms
रश्मिः,
मरीचिः,
करः,
अभीशुः,
अभीषुः,
मयूखः,
गभस्तिः,
दीधितिः,
अर्कत्विट्,
पादः,
उस्रः,
रुचिः,
त्विषिः,
विभा,
अर्चिस्,
भानुः,
शिपिः,
धृष्णिः,
पृष्टिः,
वीचिः,
घृणिः,
उपधृतिः,
पृश्निः,
स्योनः,
स्यूमः,
किरणः,
अंशुः,
किरणः
(Noun)
प्रकाशस्य
अतिसूक्ष्माः
रेखाः
याः
सूर्यचन्द्रादिभ्यः
ज्योतिष्मद्भ्यः
पदार्थेभ्यः
निष्कस्य
विकीर्यमाणाः
दृश्यन्ते।
"सूर्यस्य
रश्मिभिः
दिनस्य
प्रारम्भः
भवति।"
Synonyms
पादः
(Noun)
पर्यङ्कादीनां
स्तम्भसदृशः
आधारः
यमाश्रित्य
ते
इतरेषाम्
आश्रयाः
भवितुम्
अर्हन्ति।
"अस्य
पर्यङ्कस्य
पादः
भग्नः।"
Synonyms
चतुर्थांशः,
पादः,
चतुर्भागः,
पादभागः,
अर्धार्धभागः
(Noun)
केषाञ्चित्
वस्त्वादीनां
चतुर्षु
भागेषु
एकः
भागः।
"अस्य
कार्यस्य
चतुर्थांशः
समाप्तः।"
Synonyms
मूलम्,
अङ्घ्रिः,
अंर्हिः,
ब्रध्नः,
व्रध्न,
पादः,
चरणम्,
चरणः,
पदम्
(Noun)
वृक्षादिभ्यः
भूम्यान्तर्गतः
भागः
येन
ते
अन्नं
जलं
च
गृह्णन्ति।
"आयुर्वेदे
नैकानि
मूलानि
रोगनिवारणार्थे
उपयुज्यते।"
Synonyms
चरणः,
अङ्घ्रिः,
पादः,
पत्
(Noun)
अवयवविशेषः,
अङ्गुलितः
आपार्ष्णि
भागः
येन
मनुष्यादयः
चरन्ति।
"प्रभुरामचन्द्रस्य
चरणैः
दण्डकारण्यम्
पुनीतम्।"
Synonyms
पादः,
प्रेष्ठा,
टङ्का,
टङ्गः,
टङ्गम्,
टङ्कः,
टङ्कम्,
प्रसृता,
नलकिनी,
जङ्घा
(Noun)
अवयवविशेषः-
आकटि
अधमाङ्गं,
मनुष्यादयः
अनेन
सरन्ति।
"वने
चरतः
मम
पादः
बहु
क्लेशम्
अन्वभवत्"
பாத3:
:
பாதம்,
கால்,
ஒளிக்
கிரணம்,
வேர்,
மலை
அடிவாரம்,
கால்
பங்கு,
செய்யுளின்
ஒரு
அடி,
பாகம்,
பகுதி.
पादः,
पुंलिङ्गम्
(
पद
+
करणे
घञ्
।
)
पद्यते
गम्यतेअनेन
।
पा
इति
भाषा
।
स
तु
गर्भस्थबालकस्यमासद्वयेन
भवति
।
यथा,
--“मासेन
तु
शिरो
द्वाभ्यां
बाह्वङ्घ्य्राद्यङ्गविग्रहः
॥
”इति
भागवतीयतृतीयस्कन्धः
॥
तत्पर्य्यायः
।
पत्
२
अङ्घ्रिः
३
चरणः
४
।
इत्य-मरः
॥
अंह्निः
५
।
इति
शब्दरत्नावली
॥
*
॥
ऋग्वेदीयमन्त्रचतुर्थांशः
।
श्लोकचतुर्थांशः
।
यथा,
पादाश्चेल्लोपे
सत्येव
पूर्य्येत
।
इह
ऋक्पाद
एवगृह्यते
।
इति
वामनः
॥
अविशेषात्
श्लोकपादो-ऽपि
।
इत्यपरे
।
इति
सिद्धान्तकौमुदी
॥
*
॥
पादद्वारा
पादाक्रमणादिनिषेधो
यथा,
--“पादेन
नाक्रमेत्
पादमुच्छिष्टं
नैव
लङ्घयेत्
।न
संहताभ्यां
पाणिभ्यां
कण्डूयेदात्मनः
शिरः
॥
”इति
कर्म्मलोचनम्
॥
*
॥
पादचालनादिनिषेधो
यथा,
--“न
पादचालनं
कुर्य्यात्
पादेन
वा
कदाचन
।नाग्नौ
प्रतापयेत्
पादौ
न
कांस्ये
धावयेद्बुधः
॥
नातिप्रसारयेद्देवं
ब्राह्मणान्
गामथापि
वा
।वाय्वग्निनृपविप्राणां
सूर्य्यं
वा
शशिनं
प्रति
॥
”इति
कौर्म्मे
उपविभागे
१५
अध्यायः
॥
*
॥
पादेन्द्रियस्याध्यात्मत्वं
तस्मिन्नधिभूतमधिदैवतञ्चयथा,
महाभारते
आश्वमेधिकपर्व्वणि४२
अध्याये
।“अतः
परं
प्रवक्ष्यामि
सर्व्वं
विविधमिन्द्रियम्
।पादावध्यात्ममित्याहुर्ब्राह्मणास्तत्त्वदर्शिनः
॥
अधिभूतन्तु
गन्तव्यं
विष्णुस्तत्राधिदैवतम्
॥
”वुध्नः
।
वृक्षमूलम्
।
तुरीयांशः
।
चतुर्थभागः
।शैलप्रत्यन्तपर्व्वतः
।
महाद्रिसमीपे
क्षुद्रपर्व्वतः
।(
यथा,
हरिवंशे
९४
।
२०
।“उभयोर्बिन्ध्यर्क्षयोः
पादे
नगयोस्तां
महा-पुरीम्
॥
”
)मयूखः
।
किरणः
।
इति
मेदिनी
॥
(
शिवः
।यथा,
महाभारते
।
१३
।
१७
।
१२४
।“न्यायनिर्व्वपणः
पादः
पण्डितो
ह्यचलोपमः
॥
”चिकित्सापादचतुष्टयं
यथा,
--“वैद्यो
व्याध्युपसृष्टस्तु
भेषजं
परिचारकः
।एते
पादाश्चिकित्सायाः
कर्म्मसाधनहेतवः
॥
गुणवद्भिस्त्रिभिः
पादैश्चतुर्थो
गुणवान्
भिषक्
।व्याधिमल्पेन
कालेन
महान्तमपि
साधयेत्
॥
वैद्यहीनास्त्रयः
पादा
गुणवन्तोऽप्यपार्थकाः
।उद्गातृहोतृब्रह्माणो
यथाध्वर्य्युं
विनाध्वरे
॥
तत्त्वाधिगतशास्त्रार्थो
दृष्टकर्म्मा
स्वयं
कृती
।लघुहस्तः
शुचिः
शूरः
सज्जोपस्करभेषजः
॥
प्रत्युत्पन्नमतिर्धीमान्
व्यवसायी
विशारदः
।सत्यधर्म्मपरो
यश्च
स
भिषक्
पाद
उच्यते
॥
आयुष्मान्
सत्त्ववान्
साध्यो
द्रव्यवानात्मावानपि
।आस्तिको
वैद्यवाक्यस्थो
व्याधितः
पाद
उच्यते
॥
प्रशस्तदेशसम्भूतं
प्रशस्तेऽहनि
चोद्धृतम्
।युक्तमात्रं
मनस्कान्तं
गन्धवर्णरसान्वितम्
॥
दोषघ्नमग्लानिकरमविकारि
विपर्य्यये
।समीक्ष्य
दत्तं
काले
च
भेषज्रं
पाद
उच्यते
॥
स्निग्धोऽजुगुप्सुर्बलवान्
युक्तो
व्याधितरक्षणे
।वैद्यवाक्यकृदश्रान्तः
पादः
परिचरः
स्मृतः
॥
”इति
च
सुश्रुते
सूत्रस्थाने
३४
अध्यायः
॥
“कारणं
षोडशगुणं
सिद्धौ
पादचतुष्टयम्
॥
”इति
चरकं
सूत्रस्थाने
नवमेऽध्यांये
॥
अस्य
शुभलक्षणं
यथा,
--“अस्वेदनौ
मृदुतलौ
कमलोदराभौश्लिष्टाङ्गुली
रुचिरताम्रनखौ
सुपार्ष्णी
।उष्णौ
शिराविरहितौ
च
निगूढगुल्फौकूर्म्मोन्नतौ
च
चरणौ
मनुजेश्वरस्य
॥
”अशुभलक्षणञ्च
यथा,
--“सूर्पाकारविरूक्षपाण्डुरनखौ
वक्रौ
शिरा-सन्ततौसंशुष्को
विरलाङ्गुली
च
चरणौ
दारिद्र-दुःखप्रदौ
॥
”
)
1
{@“पद
गतौ”@}
2
‘पदॢ--’
इति
पुरुषकारसम्मतः
पाठः।
‘--श्यनि
गत्यर्थे
पद्यते
पदयेत
णौ।।’
3
इति
देवः।
पादकः-दिका,
पादकः-दिका,
4
पित्सकः-त्सिका,
5
पनीपदकः-दिका
पत्ता-पत्त्री,
पादयिता-त्री,
पित्सिता-त्री,
पनीपदिता-त्री
--
पादयन्-न्ती,
पादयिष्यन्-न्ती-ती
--
--
6
प्रणिपद्यमानः,
पादयमानः,
पित्समानः,
पनीपद्यमानः
पत्स्यमानः,
पादयिष्यमाणः,
पित्सिष्यमाणः,
पनीपदिष्यमाणः
7
पत्-पद्-पदौ-पदः
--
--
--
8
प्रपन्नः-पन्नवान्,
पादितः,
पित्सितः,
पनीपदितः-तवान्
पदः,
9
उत्पदिष्णुः,
10
पदनः,
11
पादुकः-
12
पादुका,
13
पादः,
14
सम्पद्यः,
15
सम्पादी,
16
प्रणिपेदिवान्,
17
पादः,
पित्सुः,
पनीपदः
पत्तव्यम्,
पादयितव्यम्,
पित्सितव्यम्,
पनीपदितव्यम्
पदनीयम्,
पादनीयम्,
पित्सनीयम्,
पनीपदनीयम्
पाद्यम्,
पाद्यम्,
पित्स्यम्,
पनीपद्यम्
ईषत्पदः-दुष्पदः-सुपदः
--
--
--
पद्यमानः,
पाद्यमानः,
पित्स्यमानः,
पनीपद्यमानः
पादः,
18
पदम्,
19
आस्पदम्,
20
21
गोष्पदम्,
पादः,
पित्सः,
पनीपदः
पत्तुम्,
पादयितुम्,
पित्सितुम्,
पनीपदितुम्
22
सम्पत्-सम्पत्तिः,
विपत्-प्रतिपत्-आपत्,
23
पद्या,
पादना,
पित्सा,
पनीपदा
पदनम्,
आपादनम्,
पित्सनम्,
पनीपदनम्
पत्त्वा,
पादयित्वा,
पित्सित्वा,
पनीपदित्वा
प्रणिपद्य,
सम्पाद्य,
प्रपित्स्य,
प्रपनीपद्य
24
25
गेहानुप्रपादम्,
गेहंगेहमनुप्रपादम्,
गेहमनुप्रपादमनुप्रपादमास्ते
पादम्
२,
पत्त्वा
२,
पादम्
२,
पादयित्वा
२,
पित्सम्
२,
पित्सित्वा
२,
पनीपदम्
२
पनीपदित्वा
२
26
इत्यूप्रत्ययः,
प्रत्ययस्य
णित्त्वं
च।
पद्यते
इति
पादूः
=
पादुका।
‘पादुका’
इत्यत्र
संज्ञायां
कनि,
‘केऽणः’
27
इति
ह्रस्वो
ज्ञेयः।
]
]
पादूः,
28
मन्प्रत्यये
रूपम्।
पद्यते
मधुकरैरिति
पद्मम्
=
कमलम्।
अर्शआद्यजन्ते
मत्वर्थीये
पद्मा
=
लक्ष्मीः।
मत्वर्थीय
एव
इनिप्रत्यये
पद्मिनी
इति
च।
]
]
पद्मम्-पद्मिनी।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
९७२
)
02
→
(
४-दिवादिः-११६९।
सक।
अनि।
आत्म।
)
03
→
(
श्लो।
१०९
)
04
→
[
[
१।
‘सनि
मीमाघुरभलभशकपतपदामच
इस्’
(
७-४-५४
)
इति
सन्नन्ते
सर्वत्र
इस्।
‘अत्र
लोपोऽभ्यासस्य’
(
७-४-५८
)
इत्यभ्यासलोपः।
‘स्कोः
संयोगाद्योरन्ते
च’
(
८-२-२९
)
इति
सकारलोपः।
‘इको
झल्’
(
१-२-९
)
इति
सनः
कित्त्वम्।
‘खरि
च’
(
८-४-५५
)
इति
दकारस्य
चर्त्वं
भवति।
]
]
05
→
[
[
२।
यङन्ताण्ण्वुलि,
‘नीग्
वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम्’
(
७-४-८४
)
इत्यभ्यासस्य
नीगागमः।
अभ्यासदीर्घापवादः।
एवं
यङन्ते
सर्वत्र
ज्ञेयम्।
]
]
06
→
[
[
३।
‘नेर्गदनदपतपद--’
(
८-४-१७
)
इत्यादिना
नेर्णत्वम्।
]
]
07
→
[
[
४।
पद्यतेऽनेनेति
पत्
=
पादः।
क्विबन्ते
चर्त्वविकल्पः।
]
]
08
→
[
[
५।
‘रदाभ्यां
निष्ठातो
नः
पूर्वस्य
च
दः’
(
८-२-४२
)
इति
निष्ठातकारधातुदकारयोर्नत्वे
रूपम्।
]
]
09
→
[
[
६।
‘अलङ्कृञ्निराकृञ्प्रजनोत्पचोत्पद--’
(
३-२-१३६
)
इत्यादिना
इष्णुच्
प्रत्ययः
तच्छीलादिषु
कर्तृषु
भवति--इति
माधवः।
एतच्च
प्रकृतसूत्रे
(
३-२-१३६
),
उत्पद
इति
पाठाश्रयणेन
साध्यते।
परं
तु--पतॢधातौ
(
९६८
)
स्वयमेव
माधवेन
उत्पत
इत्येतस्मादेव
इष्णुच्
साधितः।
पदधातौ
तु
“केचित्तु
‘उत्पत’
इति
पततिं
पठन्ति”
इति
वदतः
को
वाऽत्र
स्वाभिमतः
पाठ
इति
न
ज्ञायते।
]
]
10
→
[
[
७।
‘जुचङ्क्रम्यदन्द्रम्यसृगृधिज्वलशुचलषपतपदः’
(
३-२-१५०
)
इत्यादिना
ताच्छी-
लिको
युच्प्रत्ययः।
]
]
11
→
[
[
८।
‘लषपतपद--’
(
३-२-१५४
)
इत्यादिना
तच्छीलादिषु
कर्तृषु
उकञ्
प्रत्ययः।
अदन्तत्वात्
स्त्रियां
टाप्।
]
]
12
→
[
[
आ।
‘प्रकृतिं
प्रतिपादुकैश्च
पादैश्चकॢपे
भानुमतः
पुनः
प्रसर्तुम्।’
शि।
व।
२०-३९।
]
]
13
→
[
[
९।
‘पदरुजविशस्पृशो
घञ्’
(
३-३-१६
)
इति
कर्तरि
घञ्।
]
]
14
→
[
[
१०।
सम्पूर्वकादस्मात्
कर्तरि
शप्रत्यये,
दिवादित्वात्
श्यनि,
पररूपे,
रूपमेवम्।
शप्रत्ययसद्भावे
निदानं
तु
‘कृभ्वस्तियोगे
सम्पद्यकर्तरि--’
(
५-४-५०
)
इति
सूत्रे
सम्पद्य
इति
निर्देश
एव।
]
]
15
→
[
पृष्ठम्०८४६+
२९
]
16
→
[
[
१।
‘पपुष
आगतं
पपिवद्रूप्यम्’
इति
भाष्य
(
४-३-२४
)
प्रयोगात्,
छान्दसोऽपि
क्वसुः
क्वचिद्
भाषायां
भवति
इति
ज्ञायते।
तेन
क्वसौ,
एत्वाभ्यासलोपयोः,
‘वस्वेकाजाद्धसाम्’
(
७-२-६७
)
इति
इडागमे
च
रूपमेवम्।
]
]
17
→
[
[
आ।
‘प्रायेण
प्रणिपेदुषां
निजमसौ
योगं
स्वयं
शिक्षयन्।’
कामासिकाष्टके
५।
]
]
18
→
[
[
२।
‘खनो
घ
च’
(
३-३-१२५
)
इत्यत्र
चकारात्
संज्ञायामन्यत्रापि
घप्रत्ययो
भवति
इति
ज्ञायते-इत्याश्रयणेन
घप्रत्यये
रूपम्।
]
]
19
→
[
[
३।
आङ्पूर्वकादस्मात्
संज्ञायां
घप्रत्यये,
‘आस्पदं
प्रतिष्ठायाम्’
(
६-१-१४६
)
इत्यत्र
निपातनात्
सुडागमः।
]
]
20
→
[
[
B।
‘कृतास्पदा
भूमिभृतां
सहस्रैरुदन्वदम्भःपरिवीतमूर्तिः।’
शि।
व।
३-३४।
]
]
21
→
[
[
४।
‘गोष्पदं
सेवितासेवितप्रमाणेषु’
(
६-१-१४५
)
इत्यनेन
सेविते
असेविते
प्रमाणे
च
विषये
सुट्
निपात्यते।
षत्वं
च
भवति।
]
]
22
→
[
[
५।
‘सम्पदादिभ्यः--’
(
वा।
३-३-९४
)
इत्यनेन
स्त्रियां
भावादौ
क्विप्।
‘क्तिन्न-
पीष्यते’
(
भाष्येष्टिः
३-३-९४
)
इति
वचनात्
क्तिनि
सम्पत्तिः
इत्यादिकमपि
साध्वेव।
प्रतिपत्
=
ज्ञानम्,
प्रथमा
तिथिश्च।
]
]
23
→
[
[
६।
‘संज्ञायां
समजनिषदनिपत--’
(
३-३-९९
)
इत्यत्र
‘निपद’
इति
क्षीर-
स्वामिपाठमाश्रित्यात्र
क्यप्
बोध्यः।
पद्या
=
काव्यविशेषः।
‘एकप्रघट्टकं
पद्या
मुक्तकानां
निबन्धनम्।’
इति
तल्लक्षणम्।
अत्र
पक्षे
‘उपेयिवान्--’
(
३-२-१०९
)
इत्यत्र
‘उप’
इत्यस्येव
अत्र
‘नि’
इत्यस्याविवक्षितत्वं
ज्ञेयम्।
]
]
24
→
[
पृष्ठम्०८४७+
२५
]
25
→
[
[
१।
‘विशिपतिपदिस्कन्दां
व्याप्यमानासेव्यमानयोः’
(
३-४-५६
)
इति
सोपपदात्
णमुल्।
‘तृतीयाप्रभृतीनि--’
(
२-२-२१
)
इति
समासविकल्पः।
समासे,
‘नित्य-
वीप्सयोः’
(
८-१-४
)
इति
द्विर्वचनं
न
भवति।
समासेनैव
नित्यवीप्सार्थयोरुक्तत्वात्।
]
]
26
→
[
[
२।
‘णिच्च
कसि
पद्यर्त्तेः’
[
द।
उ।
१-१६८
]
27
→
(
७-४-१३
)
28
→
[
[
३।
औणादिके
[
द।
उ।
७-२६
]
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.