शिशुमार

शिशुमार

Masculine.

(

-रः

)

1.

The

Gangetic

porpoise,

(

Delphinus

gangeticus.

)

2.

The

heavenly

porpoise,

or

collection

of

the

stars

and

planets.

3.

A

name

or

form

of

VISHṆU.

Etymology

शिशु

child,

and

मार

what

kills.

शिशुमा॑र

masculine

the

Gangetic

porpoise

(

literally

child-killing

)

&

a

constellation

conceived

in

the

form

of

this

animal

and

as

an

apparition

of

Viṣṇu.

शिशु-मार

(

रः

)

1.

Masculine.

The

gangetic

or

heavenly

porpoise

Vishnu.

शिशुमार

zizumAra

Masculine

porpoise

मकर

makara

Masculine

porpoise

अम्बुकीश

ambukIza

Masculine

porpoise

अम्बुकूर्म

ambukUrma

Masculine

porpoise

चुलुकिन्

culukin

Masculine

porpoise

शिंशुमार

ziMzumAra

Masculine

porpoise

सीरक

sIraka

Masculine

porpoise

शिशुमारी

zizumArI

Feminine

female

porpoise

असिप्लव

asiplava

Masculine

kind

of

porpoise

असिपुच्छक

asipucchaka

Masculine

Gangetic

porpoise

क्षणनिश्वास

kSaNanizvAsa

Masculine

Gangetic

porpoise

जलकूर्म

jalakUrma

Masculine

Gangetic

porpoise

जलसूचि

jalasUci

Masculine

Gangetic

porpoise

झषाशन

jhaSAzana

Masculine

Gangetic

porpoise

वाःकिटि

vAHkiTi

Masculine

Gangetic

porpoise

शिशुमार

zizumAra

Masculine

Gangetic

porpoise

or

dolphin

शिशुमार

zizumAra

Masculine

alligator

शिशुमार

zizumAra

Masculine

dolphin

शिशुमार

zizumAra

Masculine

Gangetic

dolphin

[

Delphinus

Gangeticus

-

Zoo.

]

शिशुमार

zizumAra

Masculine

Gangetic

porpoise

or

dolphin

शिशुमार

zizumAra

Masculine

collection

of

stars

supposed

to

resemble

a

dolphin

शिशुमार

zizumAra

Masculine

child-killer

शिशुमार

zizumAra

Masculine

porpoise

शिशुमार

Masculine.

(

-रः

)

1

The

gangetic

porpoise,

(

Delphinus

gangeticus.

)

2

The

heavenly

porpoise,

or

collection

of

the

stars

and

planets.

3

A

name

or

form

of

VIṢṆU.

Etymology

शिशु

a

child,

and

मार

what

kills.

शिशु—मा॑र

masculine gender.

‘child-killer’,

the

Gangetic

porpoise

or

dolphin,

Delphinus

Gangeticus,

vājasaneyi-saṃhitā

et cetera.

et cetera.

an

alligator,

suśruta

a

collection

of

stars

supposed

to

resemble

a

dolphin

(

and

held

to

be

a

form

of

Viṣṇu

also

personified

as

a

son

of

Doṣa

and

Śarvarī,

or

as

father

of

Bhrami,

wife

of

Dhruva

),

mahābhārata

purāṇa

शिशुमारः

पुंलिङ्गम्

शिशुः-मारः

-

सूँस

नाम

का

जलजन्तु

SiSu-mAra

{%

m.

%}

the

Gangetic

porpoise.

Śiśumāra,

name

of

a

star

or

constellation.

§

231

(

Svayaṃvarap.

):

I,

185,

6960

(

ºśiraḥ--i.e.

the

north-eastern

direction,

Nīl.--prāpya

).

शिशुमार

१

/

ŚIŚUMĀRA

I.

A

ṛṣi.

This

ṛṣi

used

to

live

in

water

in

the

form

of

a

crocodile.

There

is

a

story

about

him

in

the

Pañcaviṁśa

brāhmaṇa.

Once

all

the

Ṛṣis

joined

together

in

praising

indra.

śiśumāra

alone

remained

silent

without

taking

part

in

it.

Seeing

this,

Devendra

ordered

śiśumāra

to

praise

him.

The

sage

answered

proudly

that

he

had

no

time

for

it

and

that

he

would

praise

indra

for

as

much

time

as

was

needed

to

throw

the

water

upwards.

Accordingly

he

started

praising

indra.

The

sage

to

whom

Indra's

praise

was

at

first

disagreeable,

subsequently

felt

that

he

could

not

do

it

too

much.

By

his

austerity

he

acquired

“Sāmavidyā”.

He

even

composed

a

“Sāma”

(

a

hymn

)

in

praise

of

indra.

In

later

times

it

became

famous

as

“Śārkarasāma”.

शिशुमार

२

/

ŚIŚUMĀRA

II.

A

constellation

so

called

because

it

is

in

the

form

of

a

śiśumāra

(

Crocodile

).

It

is

said

to

be

the

starry

form

of

viṣṇu.

At

the

tail-end

of

it

is

dhruva,

which

automatically

rotates

and

also

makes

planets

like

the

Sun

and

the

moon

to

rotate.

Stars

follow

the

self-rotating

dhruva

and

rotate

like

a

wheel.

The

Sun

and

the

moon

along

with

stars

and

planets

are

bound

by

the

cord

of

atmosphere

to

dhruva.

The

basis

and

support

of

this

constellation

of

śiśumāra

is

Mahāviṣṇu,

who

is

the

support

of

all

light

and

effulgence.

dhruva,

son

of

uttānapāda

came

to

be

installed

at

the

tail-end

of

śiśumāra

as

he

had

worshipped

viṣṇu.

śiśumāra

is

dependent

upon

viṣṇu,

the

Lord

of

all,

and

dhruva

is

dependent

upon

śiśumāra.

sūrya

is

dependent

on

dhruva.

(

viṣṇu

purāṇa,

Part

2,

Chapter

9

).

1.

Śiśumāra.

See

Śiṃśumāra.

2.

Śiśumāra

is

a

term

applied

to

Śarkara

in

the

Pañcaviṃśa

Brāhmaṇa

(

xiv.

5,

15

),

where

he

is

called

a

Śiśumārarṣi,

explained

by

the

commentator

to

mean

a

Ṛṣi

in

the

form

of

a

Siśumāra.

शिशुमार

पुं।

जलजन्तुविशेषः

समानार्थकाः

शिशुमार,

उद्र,

शङ्कु,

मकर

1।10।20।2।1

तिमिङ्गलादयश्चाथ

यादांसि

जलजन्तवः।

तद्भेदाः

शिशुमारोद्रशङ्कवो

मकरादयः॥

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

पृथ्वी,

चलसजीवः,

मनुष्येतरः,

जन्तुः,

जलीयः

शिशुमारः,

पुंलिङ्गम्

(

शिशून्

मारयतीति

।

मृ

+

णिच्

+अण्

।

)

जलजन्तुभेदः

।

शोँष

इति

शुशुक्इति

च

ख्यातः

।

इत्यमरभरतौ

॥

(

यथा,

वाजसनेयसंहितायाम्

।

२४

।

३०

।“नीलङ्गोः

कृमिः

समुद्राय

शिशुमारो

हिमवतेहस्ती

॥

”

*

॥

)

अस्य

पर्य्यायः

शिशुकशब्देद्रष्टव्यः

।

अस्य

गणना

गुणाश्च

पादिशब्देद्रष्टव्याः

॥

तारात्मकाच्युतः

।

इति

मेदिनी

॥

तद्विवरणं

यथा,

--“शिशुमारस्तु

यः

प्रोक्तः

स

ध्रुवो

यत्र

तिष्ठति

।सन्निवेशञ्च

तस्यापि

शृणुष्व

मुनिसत्तम

॥

यदह्ना

कुरुते

पापं

दृष्ट्वा

तन्निशि

मुच्यते

।तावत्यश्चै

व

तारास्ताः

शिशुमाराश्रिता

दिवि

॥

तावन्त्येव

तु

वर्षाणि

जीवन्त्यभ्यधिकानि

तु

।उत्तानपादस्तस्याथ

विज्ञेयोऽप्युत्तरो

हनुः

॥

यक्षोऽधरश्च

विज्ञेयो

धर्म्मो

मूर्द्धानमाश्रितः

।हृदि

नारायणश्चास्ते

अश्विनौ

पूर्व्वपादयोः

॥

वरुणश्चार्य्यमा

चैव

पश्चिमे

तस्य

सक्थिनी

।शिश्नं

संवत्सरस्तस्य

मित्रोऽपानं

समाश्रितः

॥

पुच्छेऽग्निश्च

महेन्द्रश्च

कश्यपोऽथ

ततो

ध्रुवः

।तारका

शिशुमारस्य

नास्तमेति

चतुष्टयम्

॥

इत्येष

सन्निवेशोऽयं

पृथिव्यां

ज्योतिषां

तथा

।द्वीपानामुदधीनाञ्च

पर्व्वतानाञ्च

कीर्त्तितः

॥

वर्षाणाञ्च

नदीनाञ्च

ये

च

तेषु

वसन्ति

वै

।तैषां

स्वरूपमाख्यातं

संक्षेपः

श्रूयतां

पुनः

॥

पदन्तु

वैष्णवः

कायस्ततो

विप्र

वसुन्धरा

।पद्माकारा

समुद्भूता

पर्व्वताब्ध्यादिसंयुता

॥

ज्योतींषि

विष्णुर्भुवनानि

विष्णु-र्वनानि

विष्णुर्विदिशो

दिशश्च

।नद्यः

समुद्राश्च

स

एव

सर्व्वंयदस्ति

यन्नास्ति

च

विप्रवर्य्य

॥

ज्ञानस्वरूपो

भगवान्

यतोऽसावशेषमूर्त्तिर्न

तु

वस्तुभूतः

।ततो

हि

शैलाब्धिधरादिभेदान्जानीहि

विज्ञानविज्म्भितानि

॥

यदा

हि

शुद्धं

निजरूपसर्व्वंकर्म्मक्षये

ज्ञानमयास्तदोषम्

।तदा

हि

सङ्कल्पतरोः

फलानिभवन्ति

नो

वस्तुषु

वस्तुभेदाः

॥

महोघटत्वं

घटतः

कपालिकाकपालिकाचूर्णरजस्ततोऽप्यनुः

।जनैः

स्वकर्म्मस्तिमितात्मनिश्चयै-सलक्ष्यते

वस्तु

किमत्र

वस्तु

॥

”इति

विष्णुपुराणे

२

अंशे

१२

अध्यायः

॥

*

॥

अपि

च

।

“केचिदेतज्ज्योतिरनीकं

शिशुमार-संस्थानेन

भगवतो

वासुदेवस्य

योगधारणाया-मनुवर्णयन्ति

।

यस्य

पुच्छाग्रेऽवाक्शिरसःकुण्डलीभूतदेहस्य

घ्रुव

उपकॢप्तः

।

तस्यलाङ्गूले

प्रजापतिः

अग्निरिन्द्रो

धर्म्म

इतिपुच्छमूले

धाता

विधाता

च

कट्यां

सप्तर्षयः

॥

तस्य

दक्षिणावर्त्तकुण्डलीभूतशरीरस्य

यान्यु-दगयनानि

दक्षिणपार्श्वे

नक्षत्राणि

उपकल्प-यन्ति

।

दक्षिणायनानि

तु

सव्ये

यथा

शिशु-मारस्य

कुण्डलाभोगसन्निवेशस्य

पार्श्वयोरुभयो-रप्यवयवाः

समसंख्या

भवन्ति

।

पृष्ठे

त्वजवीथीआंकाशगङ्गा

चोदरतः

।

पुनर्व्वसुपुष्यौ

दक्षिण-वामयोः

श्रोण्योराद्राश्लेषा

च

दक्षिणवामयोःपादयोरभिजिदुत्तराषाढे

दक्षिणवामयोर्नासि-कयोर्ययासंख्यं

श्रवणपूर्वाषाढे

दक्षिणवामयो-र्लोचनयोर्धनिष्ठामूलञ्च

दक्षिणवामयोः

कर्णयोर्मघादीन्यष्टनक्षत्राणि

दक्षिणायनानि

वाम-पार्श्ववध्निषु

युञ्जीत

।

वध्निषु

अस्थिषु

।

तथैवमृगशीर्षादीन्युदगयनानि

दक्षिणपार्श्वेषु

प्रातिलोम्येन

युञ्जीत

।

शतभिषा

ज्येष्ठे

स्कन्धयो-र्दक्षिणवामयोर्न्यसेत्

।

उत्तराहनावगस्त्यः

अध-राहनौ

यमः

मुखे

चाङ्गारकः

शनैश्चर

उपस्थेबृहस्पतिः

ककुदि

वक्षस्यादित्यो

हृदये

नारा-यणो

मनसि

चन्द्रो

नाभ्यामुशनास्तनयोरश्विनौबुधः

प्राणापानयो

राहुर्गले

केतवः

सर्व्वाङ्गेषुरामसु

सर्व्वे

तारागणाः

।

एतदुहैव

भगवतोविष्णोः

सर्व्वदेवतामयं

रूपमहरहः

सन्ध्यायांप्रयतो

वाग्यतो

निरीक्षमाण

उपतिष्ठेत

नमोनमो

ज्योतिर्लोकाय

कालायनायानिमिषांपतये

महापुरुषायाभिधीमहीति

।ग्रहर्क्षतारामयमाधिदैविकंपापापहं

मन्त्रकृतां

त्रिकालम्

।नमस्यतः

स्मरतो

वा

त्रिकालंनश्येत

तत्कालजमाशु

पापम्

॥

”इति

श्राभागवते

५

स्कन्धे

शिशुमारसंस्थानम्२३

अध्यायः

॥

शिशुमार

पुंस्त्री०

शिशुं

मारयति

मृ--णिच

।

१

जलजन्तुभेदेअमरः

स्त्रियां

ङीष्

।

गगनस्थे

२

ताराचक्रभेदे

च“शिशुमारस्तु

यः

प्रोक्तः

स

ध्रुवो

यत्र

तिष्ठति

।

सन्निवेशञ्च

तस्यापि

शृणुष्व

मुनिसत्तम!

।

यदह्ना

कुरुते

पापंदृष्ट्वा

तन्निशि

मुच्यते

।

तावत्यश्चैव

तारास्ताः

शिशुमारा-श्रिता

दिवि

।

तावन्त्येव

तु

वर्षाणि

जीवन्यभ्यधिकानितु

।

उत्तानपादस्तस्याथ

विज्ञेयोऽप्युत्तरी

हलः

।

यज्ञो-ऽधरश्च

विज्ञेयो

धर्मो

मुर्द्धानमाश्रितः

।

हृदि

नारायण-श्चास्ते

अश्विनौ

पूर्वपादयोः

।

वरुणश्चार्य्यमा

चैवपश्चिमे

तस्य

सक्थिनी

।

शिश्नं

संवत्सरस्तस्य

मित्रो-ऽपानं

समाश्रितः

।

पुच्छेऽग्निश्च

महेन्द्रश्च

कश्यपोऽथततो

ध्रुवः

।

तारकाः

शिशुमारस्य

नास्तमेति

चतुष्टयम्”विष्णुपु०

२

अं

१२

अ०

।

भाग०

२३

अ०

अन्यथोक्तं

यथा“केचिदेतत्

ज्योतिरनीकं

शिशुमारसंस्थानेन

भगवतोवासुदेवस्य

योगधारणायामनुवणयन्ति

।

यस्य

पुच्छाग्रे-ऽवाक्शिरसः

कुण्डलीभूतदेहस्य

ध्रुव

उपकल्पितः

तस्यलाङ्गूले

प्रजापतिरग्निरिन्द्रो

धर्म

इति

।

पुच्छमूलेधाता

विधाता

च

कट्यां

सप्तर्षयः

यस्य

दक्षिणावर्त्त-कुण्डलीभूतशरीरस्य

यान्युद्गमनानि

दक्षिणपार्श्वे

नक्ष-त्राणि

उपकल्पयन्ति

।

दक्षिणानि

तु

सव्ये

यथा

शिशु-मारस्य

कुण्डलाभोगसन्निवेशस्य

पार्श्वयोरुभयोरप्यव-यवाः

समसंख्या

भवन्ति

।

पृष्ठे

त्वजवीथी

आकाशगङ्गा

चोदरतः

।

पुनर्वसुपुष्यौ

दक्षिणवामयोः

श्रोण्यो-रार्द्राश्लेषा

च

दक्षिणवामयोः

पादयोरभिजिदुत्तरा-षाढे

दक्षिणवामपार्श्वबध्रिषु

युञ्जीत

।

तथैव

भृगशीर्षा-दीन्युद्गमनानि

दक्षिपार्श्वे

प्रातिलोम्येन

प्रतियुञ्जीत

।शतभिषाज्येष्ठे

स्कन्घयोर्दक्षिणवामयोर्न्यसेत्

।

उत्तरा-हनावगस्त्यः

अधराहनौ

यमः

मुख्ये

चाङ्गारकः

शनै-श्वर

उपस्थे

वृहस्पतिः

ककुदि

वक्षस्यादित्यो

हृदये

नारा-यणो

मनसि

चन्द्रोनाभ्यामुशनास्तनयोरश्विनौ

बुधःप्राणापानयो

राहुर्गले

केतवः

सर्वाङ्गेषु

रोमसु

सर्वेतारागणाः

।

एतदुहैव

भगवतो

विष्णोः

सर्वदेवतामयंरूपम्

अहरहः

सन्ध्यायां

प्रयतो

वाग्यतोनिरोक्षमाणउपतिष्ठेर्त”

।

शिशुमा॑र

Masculine.

ein

best.

Meertier

(

Feminine.

ई

),

auch

als

Gestirn

am

Himmel

gedacht.