Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
प्रजापति
prajApati
प्रजापति
Masculine.
(
-तिः
)
1.
A
name
of
BRAHMĀ.
2.
The
epithet
common
to
the
ten
divine
personages,
who
were
first
created
by
BRAHMA
they
are
also
termed
Brahmādikas,
and
their
names
are
MARICHI,
ATRI,
ANGIRAS,
PULASTYA,
PULAHA,
KRATU,
PRACHETAS,
VASISHṬHA,
BHRIGU,
and
NĀRADA:
some
authorities
make
the
Prajāpatis
only
seven
in
number,
others
reduce
them
to
three,
such
as
DAKSHA,
NĀRADA,
and
BHRIGU,
and
others
make
them
twenty-one.
3.
A
king,
a
sovereign.
4.
A
father.
5.
A
son-in-law,
a
daughter's
husband.
6.
The
sun.
7.
Fire.
8.
A
name
of
VISWA-
KARMĀ,
the
architect
of
gods.
Etymology
प्रजा
people
or
the
world,
and
पति
master.
प्रजापति
Masculine.
(
-तिः
)
1
A
name
of
BRAHMĀ.
2
The
epithet
common
to
the
ten
divine
personages,
who
were
first
created
by
BRAHMA
they
are
also
termed
Brahmādikas,
and
their
names
are
MARĪCI,
ATRI,
AṄGIRAS,
PULASTYA,
PULAHA,
KRATU,
PRACETAS,
VASIṢṬHA,
BHṚGU,
and
NĀRADA:
some
authorities
make
the
Prajāpatis
only
seven
in
number,
others
reduce
them
to
three,
or
DAKṢA,
NĀRADA,
and
BHṚGU,
and
others
make
them
twenty-one.
3
A
king,
a
sovereign.
4
A
father.
5
A
son-in-law,
a
daughter's
husband.
6
The
sun.
7
Fire.
8
A
name
of
VIŚVAKARMA.
Etymology
प्रजा
people
or
the
world,
and
पति
master.
प्रजा—पति
(
°जा-
),
masculine gender.
‘lord
of
creatures’,
nalopākhyāna
of
Savitṛ,
Soma,
Agni,
Indra
et cetera.
,
ṛg-veda
atharva-veda
(
°जा-
)
a
divinity
presiding
over
procreation,
protector
of
life,
ib.
vājasaneyi-saṃhitā
manu-smṛti
suśruta
bhāgavata-purāṇa
(
°जा-
)
lord
of
creatures,
creator,
ṛg-veda
et cetera.
et cetera.
(
nalopākhyāna
of
a
supreme
god
above
or
among
the
Vedic
deities
[
ṛg-veda
(
only
x,
21,
10
)
atharva-veda
vājasaneyi-saṃhitā
brāhmaṇa
]
but
in
later
times
also
applied
to
Viṣṇu,
Śiva,
Time
personified,
the
sun,
fire,
et cetera.
,
and
to
various
progenitors,
especially.
to
the
10
lords
of
created
beings
first
created
by
Brahmā,
viz.
Marīci,
Atri,
Aṅgiras,
Pulastya,
Pulaka,
Kratu,
Vasiṣṭha,
Pracetas
or
Dakṣa,
Bhṛgu,
Nārada
[
manu-smṛti
i,
34
confer, compare.
Indian Wisdom, by Sir M. Monier-Williams
206
neuter gender.
1
],
of
whom
some
authorities
count
only
the
first
7,
others
the
last
3
)
प्रजापति
prajā́-pati,
Masculine.
lord
of
creatures
🞄genius
presiding
over
procreation,
protector
🞄of
life
Creator,
N.
of
a
suppreme
being
above
🞄the
Vedic
gods
this
epithet
is
in
the
postVedic
🞄period
applied
to
various
holy
men
🞄regarded
as
demiurgic
beings
Time
(
personified
)
🞄planet
Mars
N.:
-yajña,
Masculine.
🞄sacrifice
to
Prajāpati
=
procreation
of
children
🞄prescribed
by
law
-loká,
Masculine.
prajāpatiʼs
🞄world.
बनाया
प्राणियों
का
प्रभु
प्रजापतिः
पुंलिङ्गम्
प्रजा-पतिः
-
सृष्टि
की
अधिष्ठात्री
देवता
प्रजापतिः
पुंलिङ्गम्
प्रजा-पतिः
-
ब्रह्मा
का
विशेषण
प्रजापतिः
पुंलिङ्गम्
प्रजा-पतिः
-
ब्रह्मा
क
दस
वंशप्रवर्तक
पुत्र
प्रजापतिः
पुंलिङ्गम्
प्रजा-पतिः
-
देवशिल्पी
विश्वकर्मा
का
विशेषण
प्रजापतिः
पुंलिङ्गम्
प्रजा-पतिः
-
सूर्य
प्रजापतिः
पुंलिङ्गम्
प्रजा-पतिः
-
राजा
प्रजापतिः
पुंलिङ्गम्
प्रजा-पतिः
-
जामाता
प्रजापतिः
पुंलिङ्गम्
प्रजा-पतिः
-
विष्णु
का
विशेषण
प्रजापतिः
पुंलिङ्गम्
प्रजा-पतिः
-
"पिता,
जनक"
प्रजापतिः
पुंलिङ्गम्
प्रजा-पतिः
-
लिंग
प्रजापति
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ವಿಷ್ಣು
/ಪರಮಾತ್ಮ
प्रयोगाः
१
)
"ज्येष्ठः
श्रेष्ठः
प्रजापतिः"
२
)
"बद्धादुत्कृष्टतो
ये
च
जायन्ते
सूरयः
प्रजाः
।
तेषां
यो
नित्यसूरीणां
पतिः
स
स्यात्
प्रजापतिः"
उल्लेखाः
वि०
स०,
निरुक्तिः
प्रजापति
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಬ್ರಹ್ಮ
/ಚತುರ್ಮುಖ
व्युत्पत्तिः
प्रजानां
पतिः
प्रयोगाः
"अस्याः
सर्गविधौ
प्रजापतिरभूच्चन्द्रो
नु
कान्तिप्रदः
शृङ्गारैकरसः
स्वयं
नु
मदनो
मासो
नु
पुष्पाकरः"
उल्लेखाः
विक्र०
१-१०
प्रजापति
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಪ್ರಜಾಸೃಷ್ಟಿಗಾಗಿ
ಬ್ರಹ್ಮನಿಂದ
ಸೃಷ್ಟಿಸಲ್ಪಟ್ಟ
ಮರೀಚಿ
ಮೊದಲಾದ
ಹತ್ತು
ಮಂದಿ
ಪ್ರಜಾಪತಿಗಳು
विस्तारः
मरीचिः,
अत्रिः,
अङ्गिरस्,
पुलस्त्यः,
पुलहः,
वसिष्ठः,
क्रतुः,
प्रचेतस्,
भृगुः,
नारदः
ಇವರು
ಹತ್ತು
ಪ್ರಜಾಪತಿಗಳು.
प्रजापति
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ರಾಜ
/ದೊರೆ
/ಪ್ರಜೆಗಳ
ಒಡೆಯ
व्युत्पत्तिः
प्रजानां
पतिः
प्रयोगाः
"अथ
धर्ममूर्तिरनुरागभावितः
स्वयमादित
प्रवयणं
प्रजापतिः"
उल्लेखाः
माघ०
१३-१९
प्रजापति
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಚತುರ್ಮುಖನ
ದಕ್ಷಿಣ
ಅಂಗುಷ್ಠದಿಂದ
ಜನಿಸಿದ
ದಕ್ಷ
(
ಪ್ರಜಾಪತಿ
)
प्रजापति
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಸೂರ್ಯ
प्रजापति
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಜಾಮಾತ
ಅಳಿಯ
प्रजापति
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ವಹ್ನಿ
/ಅಗ್ನಿ
प्रजापति
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ವಿಶ್ವಕರ್ಮ
विस्तारः
"प्रजापतिर्बह्मराज्ञोर्जामातरि
दिवाकरे
।
वह्नौ
त्वष्टरि
दक्षादौ"
-
हेम०
प्रजापति
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಮನು
प्रयोगाः
"न
तौ
प्रति
हि
तान्
धर्मान्मनुराह
प्रजापतिः"
उल्लेखाः
मनु०
१०-७८
प्रजापति
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಜನಕ
प्रयोगाः
"जनको
जन्मदानाच्च
रक्षणाच्च
पिता
नृणाम्
।
ततो
विस्तीर्णकरणात्
कलया
स
प्रजापतिः
॥"
उल्लेखाः
ब्रह्मवै०
ப்ரஜாபதி
:
பிரமன்.
Prajāpati^1
(
“lord
of
creatures”
),
mostly
identified
or
identifiable
with
Brahmán.--§
3
(
Anukram.
):
I,
1,
32
(
Brahmā,
issued
from
the
primordial
egg
).--§
26
(
Jaratkāru
):
I,
13,
1028
(
ºsamaḥ…Jaratkāruḥ
).--§
27
(
Kaśyapa
):
I,
16,
1074
(
ºsamaḥ,
sc.
Kaśyapa
).--§
33
(
Garuḍa
):
I,
23,
1249
(
Garuḍa
identified
with
P.
).--§
48
(
Śesha
):
I,
36,
†1583
(
i.e.
Brahmán
).--§
56
(
Parikshit
):
I,
49,
1942
(
iva
).
--§
61
(
Sarpasattra
):
I,
55,
2097
(
had
performed
sacrifices
in
Prayāga
).--§
84
(
Ādivaṃśāvatāraṇap.
):
I,
64,
2499
(
Īśaḥ
Śambhuḥ
Pºiḥ,
=
Brahmán
),
2507
(
ºpatiḥ,
i.e.
Vishṇu
Nārāyaṇa
).--§
149
(
Yayāti
):
I,
89,
†3593
(
ºer
lokaṃ
).-§
238
(
Pañcendrop.
):
I,
197,
†7277
(
i.e.
Brahmán
).-§
254
(
Khāṇḍavadahanap.
):
I,
222,
8057
(
iva
).--§
270
(
Brahmasabhāv.
):
II,
11,
459
(
=
Brahmán
),
464
(
do.
).-§
296
(
Dyūtap.
):
II,
53,
1921
(
gave
a
śaṅkha
to
Indra
).-§
310b
(
Sūrya
):
III,
3,
190
(
Sūrya
(
the
Sun
)
identified
with
P.
).--§
317
(
Arjunābhigamanap.
):
III,
12,
470
(
ºpater
Vishṇoḥ
).--§
327
(
Draupadīparitāpav.
):
III,
32,
1202
(
Īśvaraṃ
).--§
370
(
Tīrthayātrāp.
):
III,
85,
8145
(
ºkṛto
vidhiḥ
).--§
371
(
Tuṅgaka
):
III,
85,
8191
(
in
Tuṅgaka
).--§
373
(
Prayāga
):
III,
85,
8215
(
in
Prayāga
),
8219
(
vedir
eshā
Pºeḥ,
sc.
Prayāga,
etc.
),
8220.--§
377
(
Dhaumyatīrthak.
):
III,
89,
8370
(
sung
a
gāthā
at
Pushkara
).
--§
379
(
Tīrthayātrāp.
):
III,
95,
8516
(
vedīṃ
Pºeḥ,
i.e.
Prayāga
).--§
391
(
Ṛshyaśṛṅga
):
III,
110,
10000
(
ºsamadyuteḥ,
sc.
Vibhāṇḍaka
).--§
409
(
Plakshāvataraṇag.
):
III,
129,
10513
(
performed
a
sacrifice
lasting
1,
000
years
),
10535
(
vedir
eshā
Pºeḥ,
sc.
Kurukshetra
).--§
440
(
Yakshayuddhap.
):
III,
164,
11900
(
ºeḥ,
sc.
astraṃ,
obtained
by
Arjuna
).-§
453
(
Mārkaṇḍeyas.
):
III,
183,
12620
(
sasarja
dharmatantrāṇi
).--§
455
(
Brāhmaṇamāhātmyak.
):
III,
185,
12704
(
among
the
honourable
appellations
of
the
king
).--§
457
(
Vaivasvatop.
):
III,
187,
12747
(
ºsamadyutiḥ,
sc.
Manu
Vaivasvata
),
12797
(
Brahmā,
in
the
shape
of
a
fish
).--§
459
(
Mārkaṇḍeyas.
):
III,
189,
13004
(
ºpatiḥ…Govindaḥ
).
--§
469
(
do.
):
III,
200,
13386
(
annaṃ
Pºś
coktaḥ
sa
ca
saṃvatsaro
mataḥ
).--§
471
(
do.
):
III,
200,
13417.--§
504
(
Skandayuddha
):
III,
231,
14521
(
Brahmā
).--§
524c
(
Vishṇu
):
III,
272,
15824
(
sṛjate
Brahmamūrtis
tu,
rakshate
Paurushī
tanuḥ
|
Raudrībhāvena
śamayet
tisro
'vasthāḥ
Prajāpateḥ
).--§
525
(
Rāmopākhyāṇap.
):
III,
274,
15882
(
father
of
Pulastya,
grandfather
of
Rāvaṇa
and
Kubera
).-§
534
(
Sītā-Rāvaṇasaṃv.
):
III,
281,
16187
(
ºsamaḥ,
sc.
the
father
of
Rāvaṇa
).--§
579
(
Pāṇḍavapraveśap.
):
IV,
9,
259
(
Dhātuḥ?,
Draupadī
is
supposed
to
be
the
wife
of
P.
).-§
554c
(
Gāṇḍīva
):
IV,
43,
1347
(
had
the
Gāṇḍīva
for
503
years,
different
from
Braḥmán
).--§
554
(
Goharaṇap.
):
IV,
56,
1770
(
ºeḥ,
sc.
vimānaṃ
).--§
554d
(
Arjuna
):
IV,
61,
1977
(
preceptor
of
Arjuna,
different
from
Brahmán?
).-§
561
(
Yānasandhip.
):
V,
48,
†1871
(
Pºeḥ
karma
yathā
'rthanishṭhitaṃ
).--§
562
(
Bhagavadyānap.
):
V,
78,
2808
(
yathā
).--§
565
(
Gālavacarita
):
V,
113,
3880.--§
567
(
Bhagavadyānap.
):
V,
128,
4299
(
Parameshṭhī
),
4303
(
do.,
ordered
Dharma
to
bind
the
Asuras
).--§
568
(
Vidulāputraśāsana
):
V,
134,
4575
(
ºvinirmitaṃ,
sc.
kshatrahṛdayaṃ
).-§
569
(
Bhagavadyānap.
):
V,
148,
5025
(
ºḥ
prajāḥ
sṛshṭvā
yathā
saṃharate
tathā
).--§
570
(
Sainyaniryāṇap.
):
V,
157,
5316
(
ºim
ivaudārye,
sc.
Bhīshma
).--§
575
(
Bhūmip.
):
VI,
12,
466
(
on
the
mountain
Pushkara
in
Pushkaradvīpa
)
470
(
Īśvaraḥ
).--§
576
(
Bhagavadgītāp.
):
VI,
14,
546
(
sarvalokeśvarasya
)
27,
960
(
sahayajñāḥ
prajāḥ
sṛshṭvā
)
35,
†1285
(
Kṛshṇa
identified
with
P.
).--§
581
(
Bhīshmavadhap.
):
VI,
65,
2940
(
i.e.
Brahmán
),
2955
(
ºpate,
i.e.
Vishṇu
(
Kṛshṇa
)
).--§
587
(
do.
):
VI,
120,
5719
(
ºm
ivāmarāḥ
).--§
588
(
do.
):
VI,
121,
5802
(
ºeḥ,
sc.
astraṃ,
known
to
Arjuna
).--§
594
(
Mṛtyu
):
VII,
54,
2073
(
i.e.
Brahmán
).--§
595
(
Shoḍaśarāj.,
v.
Śibi
Auśīnara
):
VII,
58,
2216.--§
603d
(
Tripura
):
VII,
202,
9586
(
devāḥ…
sa-Pºayaḥ,
i.e.
Brahmán
).--§
606
(
Tripurākhyāna
):
VIII,
33,
1413
34,
1573
(
ºmukhāḥ
surāḥ
).--§
607
(
Karṇap.
):
VIII,
44,
2065
(
naishā
sṛshṭiḥ
Pºeḥ,
sc.
the
Bāhīkas
),
2068
(
tulyakālāḥ
Pºeḥ,
sc.
brāhmaṇāpasadāḥ
).--§
608
(
do.
):
VIII,
87,
4435
(
Svayambhuvaṃ,
i.e.
Brahmán
).--§
615b
(
Udapāna
):
IX,
36,
2072
(
ºsamāḥ,
sc.
Ekata,
Dvita,
and
Trita
).--§
615kk
(
Kurukshetrak.
):
IX,
53,
†3008
(
ºer
uttaravedir
ucyate…
Samantapañcakaṃ
),
†3032
(
etat
Kurukshetra-Samaṇtapañcakaṃ
Pºer
uttaravedir
ucyate
).--§
615
(
Gadāyuddhap.
):
IX,
55,
†3085
(
Samantapañcakaṃ…uttaravediḥ…Pºeḥ
).
--§
616
(
Sauptikap.
):
X,
3,
122
(
prajāḥ
sṛshṭvā
karma
tāsu
vidhāya
ca
).--§
617
(
Aishīkap.
):
X,
17,
775
(
created
by
Brahmán
and
father
of
Daksha,
etc.
).--§
619
(
Strīvilāpap.
):
XI,
23,
666
(
Vedā
yasmāc
ca
catvāraḥ
sarvāstrāṇi
ca…
anapetāni
vai
śūrād
yathaivādau
Pºeḥ,
all.
to
Brahmán's
loss
of
the
Vedas
).--§
623
(
Rājadh.
):
XII,
12,
351
(
asṛjad
vai
prajāḥ
).--§
632
(
Shoḍaśarāj.,
v.
Śibi
Auśīnara,
cf.
§
595
)
XII,
29,
935
(
cf.
VII,
2216
).--§
641
(
Rājadh.
):
XII,
60,
2290
(
created
the
domestic
animals
),
2295
(
ºr
hi
varṇānāṃ
dāsaṃ
śūdram
akalpayat
)
65,
2446
(
sarvañ
caivāsṛjad
jagat
)
91,
3407
(
metaphorically
of
the
king
)
108,
4014
121,
4449
(
among
the
names
of
Chastisement
),
4465
(
Brahmā
)
122,
4511,
4512
(
different
from
Brahmán?
).--§
655
(
Āpaddh.
):
XII,
161,
5961
(
idaṃ
sarvaṃ
tapasaivāsṛjat
).-§
660b
(
Bhṛgu-Bharadvājasaṃv.
):
XII,
182,
6800
(
Brahmā
)
187,
6929
(
sṛshṭiḥ
Pºer
eshā
)
190,
6982
191,
6996
192,
7023
(
attained
to
Brahmaloka
).--§
662b
(
Jāpakop.
):
XII,
200,
7341
(
Devadevaḥ
).--§
665
(
Mokshadh.
):
XII,
208,
7578(
?
).--§
667
(
do.
):
XII,
217,
7845
(
described
the
religion
of
pravṛtti
).--§
671b
(
Bali-Vāsavasaṃv.
):
XII,
224,
8139
(
Kāla
(
Time
)
identified
with
P.
).--§
677
(
Mokshadh.
)
XII,
233,
8522
(
ādikartā
sa
bhūtānāṃ
)
235,
8601
(
jīvayām
āsa
Pºr
iva
prajāḥ
)
237,
8667
(
iva
).--§
678c
(
Mṛtyu-Prajāpatisaṃv.
):
XII,
258,
(
9167
)
(
i.e.
Brahmán
).
--§
680b
(
Tulādhāra-Jājalisaṃv.
):
XII,
263,
9338
(
=
vṛshabha
(
the
bull
)
)
265,
9453.--§
684
(
Mokshadh.
):
XII,
269,
9616.--§
702
(
do.
):
XII,
296,
10836
(
prajāḥ
pūrvam
asṛjat
tapasā
)
297,
10865
(
sṛjataḥ
Pºer
lokān
).-§
703
(
do.
):
XII,
300,
10994
(
assumed
the
form
of
a
golden
swan
).--§
705
(
do.
):
XII,
303,
11234
(
Ahaṅkāraṃ,
created
from
Hiraṇyagarbha
).--§
707
(
do.
):
XII,
311,
11572
(
came
out
of
the
golden
egg
and
created
heaven
and
earth
)
313,
11601
(
bhūtātmā
so
Ahaṅkāraḥ
Pºḥ
),
11602
(
Śambhuḥ
)
314,
11609
(
the
adhidaivata
of
the
organ
of
generation
)
318,
11705
(
when
the
soul
(
jīva
)
escapes
through
the
thighs,
one
attains
to
P.
).--§
710
(
do.
):
XII,
322,
12104
(
ºeḥ
salokatāṃ
).--§
717b
(
Nārāyaṇīya
):
XII,
339,
12864
(
=
Mahāpurusha
)
343,
13253
(
Viriñcaḥ,
Kṛshṇa
identified
with
P.
).--§
717d
(
Brahma-Rudrasaṃv.
):
XII,
351,
13726
(
i.e.
Brahmán
).--§
724
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
7,
368
(
yena
prīṇāti
pitaraṃ
tena
prīṇāti
Pºṃ
).--§
730
(
do.
):
XIII,
14,
998
(
sa-Pº-Śakrāntaṃ
jagat
)
16,
1083
(
praised
Śiva
).-§
731b
(
Ashṭāvakra-Diksaṃv.
):
XIII,
19,
1475
(
abhāshata,
a
sentence
of
his
quoted
)
20,
1498
(
ºmataṃ
).--§
743
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
40,
2255
(
sargāt
Prajāpateḥ
),
2259
(
Brahmán's
creating
of
the
women
).--§
744
(
do.
):
XIII,
44,
2420
48,
2564
(
asṛjat
).--§
746
(
do.
):
XIII,
63,
3230
(
āha,
a
sentence
of
his
quoted
)
67,
3381
(
do.,
do.
)
79,
3780
(
ºer
lokaṃ
).--§
747
(
do.
):
XIII,
84,
3954,
3990
(
told
the
story
Suvarṇotpatti
).--§
747b
(
Suvarṇotpatti
):
XIII,
85,
4112
(
Śiva
identified
with
P.
),
4164
(
Agni
identified
with
P.
).--§
753
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
97,
4662.
--§
767
(
do.
):
XIII,
138,
6287
(
āha,
a
sentence
of
his
quoted
).--§
770
(
do.
):
XIII,
151,
7100
(
ºkṛtān
etān
lokān
).
--§
772i
(
Brahmán
):
XIII,
154,
7227
(
Brahmā
).--§
773b
(
Kṛshṇa
Vāsudeva
):
XIII,
159,
†7387
(
created
from
Kṛshṇa
).--§
773
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
161,
7462
(
composed
the
Śatarudriya
).--§
773d
(
Śiva
):
XIII,
161,
749
(
devāḥ
sa-Pºayaḥ,
i.e.
Brahmán
).--§
778b
(
Saṃvartta-Maruttīya
):
XIV,
9,
†236
(
lokāḥ…Pºeḥ
),
†241
(
ºeḥ…lokāḥ
).-§
782
(
Anugītāp.
):
XIV,
18,
524
(
asṛjat
sarvabhūtāni
pūrvadṛshṭaḥ
).--§
782b
(
Brāhmaṇagītā
):
XIV,
21,
631,
647
23,
707
(
Brahmā
),
708
26,
751
(
ºau
pannagānāṃ
Devarshīnāṃ
sāṃvidaṃ
),
752.--§
782g
(
Guruśishyasaṃv.
):
XIV,
35,
960
(
read
Bṛhaspatiº
with
PCR.?
),
969,
976
42,
1128
(
the
presiding
deity
of
the
organ
of
generation
),
(
),
1167
(
=
mahān
ātmā
)
43,
1180
(
bhūtādhipaḥ
sargaḥ
prajānāṃ
)
44,
1216
(
devatānām
ādiḥ
)
51,
1438
(
ºr
idaṃ
sarvaṃ
manasaivāsṛjat
),
1445
(
sakāśe
Pºeḥ
).--§
785
(
Anugītāp.
):
XIV,
71,
2077
(
Kṛshṇa
identified
with
P.
)
73,
2114
(
iva
).--§
786
(
do.
):
XIV,
91,
2832
(
Svayambhuvaṃ
).--§
787
(
Āśramavāsap.
):
XV,
8,
263
(
ºsamaṃ,
sc.
Dhṛtarāshṭra
).
Cf.
Prajānāṃ
pati(
ḥ
).
Prajāpati^2
(
do.
),
the
father
of
the
Vasus.
§
116
(
Vasu,
pl.
):
I,
66,
2581
(
Paitāmaho
Manur
(
B.
munir
)
devas
tasya
putraḥ
Pºḥ
|
tasyāshṭau
Vasavaḥ
putrāḥ,
=
Daksha?,
=
Dharma?
).
Prajāpati^3
(
do.
)
=
Śiva:
XII,
4520
(
Mahādevaḥ
),
10344
(
Tryakshaḥ
)
XIII,
594
(
Brahmāṇam
asṛjat
tasmād
Devadevaḥ
Pºḥ
),
1173
(
1000
names^2
).
Cf.
Prajāpati^1.
Prajāpati^4
(
do.
)
=
Vishṇu
(
Kṛshṇa
):
II,
9
III,
510
XII,
1605,
1619,
1898
(
Vāsudevaṃ
),
2208
(
Vishṇuṃ
)
XIII,
6957
(
Vishṇu's
1000
names
),
6970
(
do.
).
Cf.
Prajāpati^1.
Prajāpati^5--22
(
do.
),
said
of
different
ṛshis,
etc.:-Agni:
XIII,
4102.
Bharata
(
the
fire
):
III,
14137.
Śaśabindu:
XII,
7579.
Śukra:
XII,
1677
(
only
C.
).
Daksha:
I,
2576,
3126
(
Dº
),
3132,
3183
(
?
=
Brahman?
),
4808
(
Dº
)
V,
3040
(
Dº,
identified
with
Kṛshṇa
(
Vishṇu
)
)
IX,
2018,
2046,
2054
XII,
7536
(
Dº
),
7537,
7539
(
Dº
),
7573
(
Dº
),
10226
(
Dº
),
10272
(
Prācetasasya
Dºsya
),
10277,
10323
(
Dº
),
10331
(
Dº
),
10340
(
Dº
),
10346
(
Dº
),
10461,
10463,
12415
(
Dº,
read
Pºeḥ
)
XIII,
3711,
3718,
3722,
6830
(
Dº
),
7468
(
Dº
)
XIV,
94
(
Dº
),
2634
(
Dº
).
Cf.
Prajānāṃ
patiḥ.
Havirdhāman:
XIII,
6829.
Indra:
III,
12691
(
Mahendraḥ
),
12692
(
Iº
).
Kaśyapa:
I,
1204,
1440
(
Kº
),
1451
(
Kº
),
1452,
1456,
1457,
1465
III,
12955
(
read
Kaº
with
B.,
Nārayaṇa
identified
with
K.
),
14257
(
ºeḥ
kanyā
Devasenā
),
14258
VI,
215
(
Kº
)
XII,
13248
(
Kº
).
Kapila:
XII,
7889
(
Kº
).
Kardama:
XII,
2212
(
Kº
).
Kshupa:
XII,
4485
(
Kº
).
Cf.
Prajānām
adhipa(
ḥ
).
Manu:
I,
3756
(
Mº
)
III,
8115
(
Manoḥ
Pºer
lokaṃ
)
XII,
1293
(
Mº
),
1294,
1295,
5236
(
Mº
),
7366
(
Mº
),
7367,
7587
(
Mº
)
XIII,
88
(
Mº
),
4678
(
Mº
),
7683
(
Mº
).
Pṛthu
Vainya:
XIII,
7126.
Soma
(
the
Moon
):
V,
5042
(
Sº
).
Svishṭakṛt
(
the
fire
):
III,
14194.
Tvashṭṛ:
V,
229
(
Tº
),
272
(
Tº
).
Viśvakarman:
I,
8186
(
Bhaumanaḥ
).
Vīraṇa:
XII,
13587
(
Vº
).
Prajāpati,
pl.
(
ºayaḥ
)
(
do.
).
§
403b
(
Payoshṇī
):
III,
121,
10292
(
the
gods
with
Indra
and
the
P.
performed
sacrifices
at
the
river
Payoshṇī
).--§
603
(
Nārāyaṇāstramokshap.
):
VII,
202,
9502
(
ºīnāṃ
prathamaṃ,
sc.
Śiva
).--§
606
(
Tripurākhyāna
):
VIII,
34,
1446
(
ºibhir
ījyate,
sc.
Śiva
).--§
608
(
Karṇap.
):
VIII,
87,
4428
(
came
to
see
the
battle
).--§
617
(
Aishīkap.
):
X,
17,
774
(
sapta
Dakshādīṃs
tu
Pºīn
|
yair
imaṃ
vyakarot
sarvaṃ
bhūtagrāmaṃ
caturvidhaṃ
).
--§
660b
(
Bhṛgu-Bharadvājasaṃv.
):
XII,
188,
6930
(
arsṛjad
brāhmaṇān
evaṃ
pūrvaṃ
Brahmā
Pºīn
).--§
665
(
Mokshadh.
):
XII,
208,
7571.--§
704
(
do.
):
XII,
301,
11060
302,
11106
(
ºīnāṃ
vishayān
),
(
),
(
11125
).--§
717b
(
Nārāyaṇīya
):
XII,
335,
12687
(
twenty-one
in
number,
enumerated
)
340,
12917.--§
747b
(
Suvarṇotpatti
):
XIII,
85,
4067
(
ºgaṇān
),
4151
(
i.e.
the
eight
sons
of
Kavi
).--§
782g
(
Guruśishyasaṃv.
):
XIV,
44,
1223
(
ahaṃ
Pºīnāñ
ca,
sc.
ādiḥ,
says
Brahmán
).
Cf.
Prajānāṃ
patayaḥ.
प्रजापतिस्
/
PRAJĀPATI(
S
).
Creators
of
the
world.
With
a
view
to
making
creation
easy
brahmā
at
first
created
twentyone
prajāpatis
(
creators
).
They
are
brahmā,
rudra,
manu,
dakṣa,
bhṛgu,
dharma,
tapa,
yama
marīci,
aṅgiras,
atri,
pulastya,
pulaha,
kratu,
vasiṣṭha,
parameṣṭhī,
sūrya,
candra,
kardama,
krodha
and
Vikrīta.
(
Chapter
384,
śānti
Parva
).
प्रजापति
पुं।
ब्रह्मा
समानार्थकाः
ब्रह्मन्,
आत्मभू,
सुरज्येष्ठ,
परमेष्ठिन्,
पितामह,
हिरण्यगर्भ,
लोकेश,
स्वयम्भू,
चतुरानन,
धातृ,
अब्जयोनि,
द्रुहिण,
विरिञ्चि,
कमलासन,
स्रष्टृ,
प्रजापति,
वेधस्,
विधातृ,
विश्वसृज्,
विधि,
नाभिजन्मन्,
अण्डज,
पूर्व,
निधन,
कमलोद्भव,
सदानन्द,
रजोमूर्तिन्,
सत्यक,
हंसवाहन,
क,
आत्मन्,
शम्भु
1।1।17।2।2
धाताब्जयोनिर्द्रुहिणो
विरिञ्चिः
कमलासनः।
स्रष्टा
प्रजापतिर्वेधा
विधाता
विश्वसृट्विधिः।
नाभिजन्माण्डजः
पूर्वो
निधनः
कमलोद्भवः।
सदानन्दो
रजोमूर्तिः
सत्यको
हंसवाहनः॥
जन्य
==>
सनत्कुमारः
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
आत्मा,
ईश्वरः
प्रजापतिः,
पुंलिङ्गम्
(
प्रजानां
पतिः
।
)
ब्रह्मा
।
इत्य-मरः
।
१
।
१
।
१७
॥
(
यथा,
महाभारते
।१
।
१
।
३२
।“यस्मात्
पितामहो
जज्ञे
प्रभुरेकः
प्रजापतिः
।ब्रह्मा
सुरगुरुः
स्थाणुर्म्मनुः
कः
परमेष्ठ्यथ
॥
”
)दक्षादिः
।
(
यथा,
--“द्वितीये
हि
युगे
सर्व्वमक्रोधव्रतमास्थितम्
।दिव्यं
सहस्रवर्षाणामसुरा
अभिदुद्रुवुः
॥
तपोविघ्नं
शमीकर्त्तुन्तपोविघ्नं
महात्मनाम्
।पश्यन्
समर्थश्चोपेक्षाञ्चक्रे
दक्षः
प्रजापतिः
॥
पुनर्माहेश्वरं
भागं
ध्रुवं
दक्षप्रजापतिः
।प्रायो
न
कल्पयामास
प्रोच्यमानः
सुरैरपि
॥
”इति
चरके
चिकित्सास्थाने
तृतीयेऽध्याये
॥
)महीपालः
।
इति
मेदिनी
।
ते,
२०८
॥
(
इन्द्रः
।यथा,
महामारते
।
३
।
१८५
।
१६
।“अयमेव
विधाता
हि
तथैवेन्द्रः
प्रजापतिः
॥
”
)जामाता
।
दिवाकरः
।
वह्निः
।
त्वष्टा
।
इति
हेम-चन्द्रः
॥
(
यथा,
वाजसनेयसंहितायाम्
।
१२
।
६१
।“तां
विश्वैर्देवैरृतुभिः
संविदानःप्रजापतिर्विश्वकर्म्मा
विमुञ्चतु
॥
”मनुः
।
यथा,
मनौ
।
१०
।
७८
।“न
तौ
प्रति
हि
तान्
धर्म्मान्
मनुराह
प्रजा-पतिः
॥
”
)दश
प्रजापतयो
यथा,
आह्रिकतत्त्वे
।“मरीचिमत्र्यङ्गिरसौ
पुलस्त्यं
पुलहं
क्रतुम्
।प्रचेतसं
वशिष्ठञ्च
भृगुं
नारदमेव
च
।देवान्
सर्व्वानृषीन्
सर्व्वांस्तर्पयेदक्षतोदकैः
॥
”एकविंशतिप्रजापतयो
यथा,
--“ब्रह्मा
स्थाणुर्मनुर्दक्षो
भृगुर्धर्म्मस्तथा
व्यमः
।मरीचिरङ्गिरात्रिश्च
पुलस्त्यः
पुलहः
क्रतुः
॥
वशिष्ठः
परमेष्ठी
च
विवस्वान्
सोम
एव
च
।कर्द्दमश्चापि
यः
प्रोक्तः
क्रोधोऽर्व्वाक्
क्रीत
एव
च
॥
एकविंशतिरुत्पन्नास्ते
प्रजापतयः
स्मृताः
॥
”इति
महाभारते
मोक्षधर्म्मः
॥
*
॥
पिता
।
यथा,
--“जनको
जन्मदानाञ्च
रक्षणाच्च
पिता
नृणाम्
।ततो
विस्तीर्णकरणात्
कलया
स
प्रजापतिः
॥
”इति
ब्रह्मवैवर्त्ते
गणपतिखण्डे
४४
अध्यायः
॥
*
॥
स्वनामख्यातकीटविशेषश्च
॥
प्रजापति
पुंलिङ्गम्
६
त०
।
१
चतुर्मुखे
ब्रह्मणि
अमरः
।
२
दक्षादौ३
नृपे
च
मेदि०
।
४
जामातरि
५
सूर्य्ये
६
वह्नौ
७
त्वष्टरिहेमच०
।
प्रजापतयश्च
बहुविधाः
यथीक्तम्
“आत्मार्थे
चा-सृजत्
पुत्रान्
लोककर्तॄन्
पितापहः
।
विश्वे
प्रजानांपतयो
येभ्यो
लोका
विनिःसृताः
।
विश्वेशं
प्रथमं
नाममहातपसमात्मजम्
।
सर्वाश्रमपदं
पुण्यं
नाम्ना
धर्मं
ससृष्टवान्
।
दक्षं,
मरीचिमत्रिञ्च
पुलस्त्यं
पुलहं
क्रतुम्
।बशिष्ठं
गौतमञ्चैव
भृगुमङ्गिरसं
मनुम्
।
अथर्वभूताइत्येते
ख्याताश्चैव
महर्षयः
।
त्रयोदश
सुता
येषां
वंशास्तुसंप्रतिंष्ठिताः”
हरिवं०
२०४
अ०
“ससर्ज
सृष्टिं
तद्रूपंस्रष्टुमिच्छन्
प्रजापतीन्
।
मरीचिमत्र्यङ्गिरसं
पुलस्त्यंपुलहं
क्रतुम्
।
वसिष्ठञ्च
महातेजाः
सोऽसृजत्
सप्त-मानसान्
।
सप्त
ब्रह्माण
इत्येते
पुराणे
निश्चयं
गताः”हरिवं
१
अ०
।
एकविंशतिः
प्रजापतयो
यथा
“ब्रह्मास्थाणुर्मनुर्दक्षो
भृगुर्धर्मस्तथा
यमः
।
मरीचिरङ्गिरात्रिश्चपुलस्त्यि
पुलहः
क्रतुः
।
वशिष्ठः
परमेष्ठी
च
विव-स्वान्
सोम
एव
च
।
कर्दमश्चापि
यः
प्रोक्तः
क्रोधोऽ-र्वाक्
क्रीत
एव
च
।
एकविंशतिरुत्पन्ना
ते
प्रजापतयःस्मृताः”
महाभारते
मोक्षधर्मः
।
अन्येऽपि
प्रजापतयःपुराणादौ
प्रसिद्धा
यथा
“शंयुः
प्रजापतिः”
श्रुतिः
।८
विष्णौ
पुंलिङ्गम्
“पद्मनाभः
प्रजापतिः”
विष्णुस०
।
९
यज्ञेनिघण्टुः
।
१०
स्वनामख्याते
कीटभेदे
।
prajā́-pati,
m.,
1〉
Herr
der
Nachkommenschaft
oder
Zeugung
(
prajā́
1.
7
),
Bezeichnung
eines
Gottes,
welcher
der
Zeugung
vorsteht
und
Nachkommenschaft
gibt
2〉
Herr
der
Geschöpfe,
als
solcher
wird
savitṛ́
(
{349,
2}
)
und
der
mit
tváṣtṛ
und
índra
verglichene
sóma
(
{717,
9}
)
bezeichnet.
In
{947,
10}
erscheint
er
der
späteren
Auffassung
gemäss
als
Schöpfer
des
Himmels,
der
Erde,
der
Wasser
und
alles
Geborenen.
-e
2〉
{947,
10}.
-is
1〉
{911,
43}
ā́
nas
prajā́m
janayatu
〰
{995,
4}
{1010,
1}.
—
2〉
bhúvanasya
{349,
2}
pávamānas
{717,
9}.