rogaH

रोगः

[

rōgḥ

],

[

रुज्-घञ्

]

A

disease,

sickness,

malady,

distemper,

infirmity

सन्तापयन्ति

कमपथ्यभुजं

न

रोगाः

Hitopadesa (Nirṇaya Ságara Edition).

3.11

भोगे

रोगभयम्

Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).

3.35.

A

diseased

spot.

Costus

Speciosus

(

Marâṭhî.

कोष्ठ

).

Compound.

-अन्तकः,

-हृत्

Masculine.

a

physician.

-आयतनम्

the

body.

-आर्त,

-अन्वित,

-ग्रस्त,

-भाज्

Adjective.

afflicted

with

disease,

sick.

-उपशमः

cure

or

alleviation

of

disease.

-उल्बणता

the

raging

of

diseases.

-घ्न

Adjective.

curative,

medicinal.

घ्नम्

a

medicine.

the

science

of

medicine.

-ज्ञः

a

physician.

-ज्ञानम्

knowledge

of

disease.

-पालकः

one

who

has

the

care

of

the

sick.

-प्रेष्ठः

fever

(

Various reading.

for

रोगश्रेष्ठः

).

-भूः

Feminine.

the

body.

-राज्

fever.

-राजः

consumption.

-लक्षणम्

the

symptoms

of

a

disease

pathology.

-शमः

recovery

from

sickness.

-शान्तकः

a

physician.

शान्तिः

alleviation

or

cure

of

a

disease.

-शिला

red

arsenic.

-श्रेष्ठः

fever.

-संघातः

an

attack

of

fever.

-हम्

a

drug.

-हन्

Masculine.

a

physician.

-हर

Adjective.

curative

संसाररोगहरमौषधमद्वितीयम्

Stotra.

(

-रम्

)

a

medicine.

-हारिन्

Adjective.

curative.

(

Masculine.

)

a

physician

also

रोगहृत्.

रोगः

[

रुज्-घञ्

]

A

disease,

sickness,

malady,

distemper,

infirmity

संतापयंति

कमपथ्यभुजं

न

रोगाः

H.

3.

117

भोगे

रोगभयं

Bh.

3.

35.

Comp.

अंतकः,

हृत्

m.

a

physician.

आयतनं

the

body.

आर्त,

अन्वित,

ग्रस्त,

भाज्

a.

afflicted

with

disease,

sick.

उपशमः

cure

or

alleviation

of

disease.

घ्न

a.

curative,

medicinal.

घ्नं

{1}

a

medicine.

{2}

the

science

of

medicine.

भूः

f.

the

body.

राजः

consumption.

लक्षणं

the

symptoms

of

a

disease.

शांतकः

a

physician.

शांतिः

f.

alleviation

or

cure

of

a

disease.

शिला

red

arsenic.

श्रेष्ठः

fever.

हं

a

drug.

हन्

m.

a

physician.

हर

a.

curative.

(

रं

)

a

medicine.

हारिन्

a.

curative.

(

m.

)

a

physician.

रोगः

पुंलिङ्गम्

-

रुज्

+

घञ्

"रुजा,

बीमारी,

व्याधि,

मनोव्यथा

या

आधि,

अशक्तता

सतांपयन्ति

कमपथ्यभुजं

न

रोगाः

@

हि*

३/११७,

भोगे

रोगभयम्

@

भर्तृ*

३/३५"

रोगः

पुंलिङ्गम्

-

रुज्+घञ्

"बीमारी,

कष्ट"

रोगः

पुंलिङ्गम्

-

रुज्+घञ्

रुग्ण

स्थान

ரோக3:

:

வியாதி,

நோய்,

பிணி.

रोगः,

पुंलिङ्गम्

(

रुज्यतेऽनेनेति

।

रोजनमिति

वा

।रुज

+

घञ्

।

यद्वा,

रुजतीति

।

रुज्

+

“पद-रुजविशस्पृशो

घञ्

।”

३

।

३

।

१६

।

इति

कर्त्तरिघञ्

।

)

कुष्ठौषधम्

।

इति

मेदिनी

।

गे,

२३

॥

देहभङ्गकारकः

।

तत्पर्य्यायः

।

रुक्

२

रुजा

३उपतापः

४

व्याधिः

५

गदः

६

आमयः

७

।इत्यमरः

।

२

।

६

।

५१

॥

अपाटवः

८

आमः

९आतङ्कः

१०

भयः

११

उपघातः

१२

भङ्गः

१३अर्त्तिः

१४

तमोविकारः

१५

ग्नानिः

१६

क्षयः१७

अनार्ज्जवः

१८

मृत्युभृत्यः

१९

।

इति

राज-निर्घण्टः

॥

अमः

२०

।

इति

जटाधरः

॥

मान्द्यम्२१

आकल्पम्

२२

।

इति

हेमचन्द्रः

॥

*

॥

अस्य

निदानादिर्यथा,

--धन्वन्तरिरुवाच

।“सर्व्वरोगनिदानञ्च

वक्ष्ये

सुश्रुत

तत्त्वतः

।आत्रेयाद्यैर्मुनिवरैर्यथापूर्व्वमुदीरितम्

॥

रोगः

पाप्मा

ज्वरो

व्याधिर्विकारो

दुष्टमामयः

।यक्ष्मातङ्कगदावाधाः

शब्दाः

पर्य्यायवादिनः

॥

निदानं

पूर्व्वरूपाणि

रूपाण्युपशयस्तथा

।संप्राप्तिश्चेति

विज्ञानं

रोगाणां

पञ्चधा

स्मृतम्

॥

निमित्तहेत्वायतनप्रत्ययोत्थानकारणैः

।निदानमाहुः

पर्य्यायैः

प्राग्रूपं

येन

लक्ष्यते

।उत्पित्सुरामयो

दोषविशेषेणानधिष्ठितः

॥

लिङ्गमव्यक्तमल्पत्वात्

व्याधीनां

तद्यथातथम्

।तदेव

व्यक्ततां

यातं

रूपमित्यभिधीयते

॥

संस्थानं

व्यञ्जनं

लिङ्गं

लक्षणं

चिह्नमाकृतिः

।हेतुव्याधिविप्रर्य्यस्तं

विपर्य्यस्तार्थकारिणाम्

॥

औषधान्नविहाराणां

उपयोगं

सुखावहम्

।विद्यादुपशयं

व्याधेः

स

हि

सात्म्यमिति

स्मृतः

॥

विपरीतोऽनुपशयो

व्याधिसात्म्याभिसंज्ञितः

।यथा

दुष्टेन

दोषेण

तथा

चात्मविसर्पता

॥

निवृत्तिरामयस्यासौ

संप्राप्तिर्जातिरागतिः

।संख्याविकल्पप्राधान्यबलकालविशेषतः

॥

स

भिद्यते

यथात्रैव

संख्यन्तेऽष्टौ

ज्वरा

इति

।दोषाणां

समवेतानां

विकल्पांशांशकल्पना

॥

स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्याभ्यां

व्याधेः

प्राधान्यमादिशेत्

।हेत्वादिकार्त्स्न्यावयवैर्बलाबलविशेषणम्

॥

नक्तं

दिनर्त्तुभुक्तांशैर्व्याधिकालो

यथा

मलम्

।इति

प्रोक्तो

निदानार्थः

स

व्यासेनोपदेक्ष्यते

।सर्व्वेषामेव

रोगाणां

निदानं

कुपिता

मलाः

॥

तत्प्रकोपस्य

तु

प्रोक्तं

विविधाहितसेवनम्

।अहितस्त्रिविधो

योगस्त्रयाणां

प्रागुदाहृतः

॥

तिक्तोषणकषायाम्लरूक्षाप्रमितभोजनैः

।धावनोदीरणनिशाजागरात्युच्चभाषणैः

॥

क्रियाभियोगभीशोकचिन्ताव्यायाममैथुनैः

।ग्रीष्माहोरात्रभुक्तान्ते

प्रकुप्यति

समीरणः

॥

पित्तं

कट्वम्लतीक्ष्णोष्णकटुक्रोधविदाहिभिः

।शरन्मध्याह्नरात्र्यर्द्धविदाहसमयेषु

च

॥

स्वाद्वम्ललवणस्निग्धगुर्व्वभिष्यन्दिशीतलैः

।आस्यास्वप्नसुखाजीवदिवास्वप्नादिवृंहणैः

॥

प्रच्छर्दनाद्ययोगेन

भुक्तमात्रवसन्तयोः

।पूर्व्वाह्णे

पूर्व्वरात्रे

च

श्लेष्मा

वक्ष्यामि

शङ्करान्

॥

मिश्रीभावात्

समस्तानां

सन्निपातस्तथा

पुनः

।सङ्कीर्णाजीर्णविषमविरुद्धाध्यशनादिभिः

॥

व्यापन्नमद्यपानीयशुष्कशाकाममूलकैः

।पिण्याकमृत्यवसरापूतिशुष्ककृषामिषैः

॥

दोषत्रयकरैस्तैस्तैस्तथान्नपरिवर्त्ततः

।ऋतोर्दुष्टात्

पुरोवातात्

विग्रहावेशविप्लवात्

॥

दुष्टामान्नैरतिश्लेष्मग्रहैर्जन्मर्क्षपीडनात्

।मिथ्यायोगाच्च

विविधात्

पापानाञ्च

निषेव-वणात्

॥

स्त्रीणां

प्रसववैषम्यात्तथा

मिथ्योपचारतः

।प्रतिरोगमिति

क्रुद्धा

रोगविध्यनुगामिनः

।रसायनीं

प्रपद्याशु

दोषा

देहे

विकुर्व्वते

॥

”इति

गारुडे

सर्व्वरोगनिदानं

१५१

अध्यायः

॥

रोगविशेषाणां

औषधानि

गारुडे

१८९

।

१९०

।१९१

।

१९२

।

१९३

।

१९४

।

१९५

।

१९६

।१९७

।

१९८

।

१९९

अध्यायेषु

द्रष्टव्यानि

॥

सर्व्वरोगहरवैष्णवकवचञ्च

तत्रैव

२००

अध्यायेद्रष्टव्यम्

॥

*

॥

अपि

च

।“जनकः

सर्व्वरोगाणां

दुर्व्वारो

दारुणो

ज्वरः

।शिवभक्तश्च

योगी

च

स

एव

विकृताकृतिः

॥

भीमस्त्रिपादस्त्रिशिराः

षड्भुजो

नवलोचनः

।भस्मप्रहरणो

रौद्रः

कालान्तकयमोपमः

॥

मन्दाग्निस्तस्य

जनको

मन्दाग्नेर्जनकास्त्रयः

।पित्तश्लेष्मसमीराश्च

प्राणिनां

दुःखदायकाः

॥

वायुजः

पित्तजश्चैव

श्लेष्मजश्च

तथैव

च

।ज्वरभेदाश्च

त्रिविधाश्चतुर्थश्च

त्रिदोषजः

॥

पाण्डुकः

कामलः

कुष्ठः

शोथः

प्लीहा

च

शूलकः

।ज्वरातिसारग्रहणीकाशव्रणहलीमकाः

॥

मूत्रकृच्छ्रश्च

गुल्मश्च

रक्तदोषविकारकः

।आरिशो

मेहजः

कुब्जो

गोदश्च

गलगण्डकः

॥

भ्रमरी

सन्निपातश्च

विसूची

दारुणी

सति

।एषां

भेदप्रभेदेन

चतुःषष्टिरुजः

स्मृताः

॥

मृत्युकन्यासुताश्चेते

जरा

तस्याश्च

कन्यका

।जरा

च

भ्रातृभिः

सार्द्धं

शश्वद्भ्रमति

भूतलम्

॥

एते

चोपायवेत्तारं

न

गच्छन्ति

च

संयुतम्

।पलायन्ते

च

तं

दृष्ट्वा

वैनतेयमिवोरगाः

॥

*

॥

चक्षुर्जलञ्च

व्यायामः

पादाधस्तैलसेवनम्

।कर्णतैलं

मूर्द्ध्नितैलं

जराव्याधिविनाशकम्

॥

वसन्ते

भ्रमणं

वह्निसेवास्वप्नं

करोति

यः

।बालाञ्च

सेवते

काले

जरा

तं

नोपगच्छति

॥

खातशीतोदकस्नायी

सेवते

चन्दनद्रवम्

।नोपयाति

जरा

तञ्च

निदाघेऽनिलसेविनम्

॥

प्रावृडुष्णोदकस्नायी

घनतोयं

न

सेवते

।समये

च

समाहारी

जरा

तं

नोपगच्छति

॥

शरद्रौद्रं

न

गृह्णाति

भ्रमणं

तत्र

वर्जयेत्

।खातस्नायी

समाहारी

जरा

तं

नोपतिष्ठति

॥

खातस्नायी

च

हेमन्ते

काले

वह्निं

निषेवते

।भुङ्क्ते

नवान्नमुष्णञ्च

जरा

तं

नोपगच्छति

॥

शिशिरेऽंशुकवह्निञ्च

नवोष्णान्नञ्च

सेवते

।य

एवोष्णोदकस्नायी

जरा

तं

नोपगच्छति

॥

सद्योमांसं

नवान्नञ्च

बाला

स्त्री

क्षीरभोजनम्

।घृतञ्च

सेवते

यो

हि

जरा

तं

नोपगच्छति

॥

भुङ्क्ते

सदन्न

क्षुत्काले

तृष्णायां

पीयते

जलम्

।नित्यं

भुङ्क्ते

च

ताम्बूलं

जरा

तं

नोपग्च्छति

॥

दधि

हैयङ्गवीनञ्च

नवनीतं

तथा

शुभम्

।नित्यं

भुङ्क्ते

संयमी

यो

जरा

तं

नैव

गच्छति

॥

शुष्कमांसं

स्त्रियो

वृद्धा

बालार्कं

तरुणं

दधि

।संसेवन्तं

जरा

याति

प्रहृष्टा

भ्रातृभिः

सह

॥

रात्रौ

ये

दधि

सेवन्ते

पुंश्चलीञ्च

रजस्वलाम्

।तमुपैति

जरा

हृष्टा

भ्रातृभिः

सह

सुन्दरि

!

॥

रजस्वला

च

कुलटा

चावीरा

जारदूतिका

।शूद्रयाजकपत्नी

या

ऋतुहीना

च

या

सति

!

॥

यो

हि

तासामन्नभोजी

ब्रह्महत्यां

लभेत्तु

सः

।तेन

पापेन

सार्द्धं

सा

जरा

तमुपगच्छति

॥

पापानां

व्याधिभिः

सार्द्धं

मित्रता

सन्ततं

ध्रुवम्

।पापं

व्याधिजराबीजं

विघ्नबीजञ्च

निश्चितम्

॥

पापेन

जायते

व्याधिः

पापेन

जायते

जरा

।पापेन

जायते

दैन्यं

दुःखं

शोकं

भयं

कलिः

॥

तस्मात्

पापं

महावैरं

दोषबीजममङ्गलम्

।भारते

सन्ततं

सन्तो

नाचरन्ति

भयातुराः

॥

स्वधर्म्माचारयुक्तञ्च

दीक्षितं

हरिसेवकम्

।गुरुदेवातिथीनाञ्च

भक्तं

सक्तं

तपःसु

च

॥

व्रतोपवासयुक्तञ्च

सदा

तीर्थनिषेविणम्

।पापा

द्रवन्ति

तं

दृष्ट्वा

वैनतेयमिवोरगाः

॥

एतान्

जरा

न

सेवेत

व्याधिसङ्घश्च

दुर्ज्जयः

।सर्व्वं

बोध्यमसमये

काले

सर्व्वं

ग्रहीष्यति

॥

*

॥

ज्वरश्च

सर्व्वरोगाणां

जनकः

कथितः

सति

।पित्तश्लेष्मसमीराश्च

ज्वरस्य

जनकास्त्रयः

॥

एते

यथा

सञ्चरन्ति

स्वयं

यान्ति

च

देहिषु

।तमेव

विविधोपायं

साध्वि

मत्तो

निशामय

॥

क्षुधि

जाज्वल्यमानायामाहाराभाव

एव

च

।प्राणिनां

जायते

पित्तं

चक्रे

च

मणिपूरके

॥

तालं

विल्वफलं

भुक्त्वा

जलपानञ्च

तत्क्षणम्

।तदेव

तु

भवेत्

पित्तं

सद्यःप्राणहरं

परम्

॥

तप्तोदकञ्च

शरदि

भाद्रे

तिक्तं

विशेषतः

।दैवग्रस्तश्च

यो

भुङ्क्ते

पित्तं

तस्य

प्रजायते

॥

सशर्करञ्च

धन्याकं

पिष्टं

शीतोदकान्वितम्

।चणकं

सर्व्वगव्यञ्च

दधितक्रविवर्ज्जितम्

॥

विल्वतालफलं

पक्वं

सर्व्वमक्षारमेव

च

॥

आर्द्रकं

मुद्गयूषञ्च

तिलपिष्टं

सशर्करम्

॥

”अक्षारस्थाने

ऐक्षवमिति

च

पाठः

।“पित्तक्षयकरं

सद्यो

वलपुष्टिप्रदं

परम्

।पित्तनाशञ्च

तद्बीजमुक्तमन्यं

निबोध

मे

॥

भोजनानन्तरं

स्नानं

जलपानं

विना

तृषा

।तिलतैलं

स्निग्धतैलं

स्निग्धमामलकीद्रवम्

॥

पर्य्युषितान्नं

तक्रञ्च

पक्वरम्भाफलं

दधि

।छायाम्बुशर्करातोयं

सुस्निग्धस्थलसेवनम्

॥

नारिकेलोदकं

रूक्षस्नानं

पर्य्युषितं

जलम्

।तरुमुञ्जपक्वफलं

सुपक्वकर्कटीफलम्

॥

खातस्नानञ्च

तर्षासु

मूलकं

श्लेष्मकारणम्

।ब्रह्मरन्ध्रे

च

तज्जन्म

महद्वीर्य्यविनाशनम्

॥

वह्निस्वेदं

भृष्टिभङ्गं

पक्वतैलं

विशोषकम्

।भ्रमणं

शुष्कभक्षञ्च

शुष्कपक्वहरीतकी

॥

पिण्डारकमपक्वञ्च

रम्भाफलमपक्वकम्

।वेशवारसिन्धुवारमनाहारमपानकम्

॥

सघृतं

रोचनाचूर्णं

सघृतं

शुष्कशर्करम्

।मरीचं

पिप्पलीशुष्कमार्द्रकं

जीरकं

मधु

॥

द्रव्याण्येतानि

गन्धर्व्वि

सद्यः

श्लेष्महराणि

च

।बलपुष्टिकराण्येव

वायुबीजं

निशामय

॥

भीजनानन्तरं

सद्यो

गमनं

धावनं

तथा

।छेदनं

वह्नितापश्च

शश्वद्भ्रमणमैथुनम्

॥

वृद्धस्त्रीगमनञ्चैव

मनःसन्ताप

एव

च

।अतिरूक्षमनाहारं

युद्धं

कलहमेव

च

॥

कटुवाक्यं

भयं

शोकः

केवलं

वायुकारणम्

।आज्ञाख्यचक्रे

तज्जन्म

निशामय

तदौषधम्

॥

पक्वरम्भाफलञ्चैव

सबीजं

सर्करोदकम्

।नारिकेलोदकञ्चैव

सद्यस्तक्रं

सुमिष्टकम्

॥

माहिषं

दधि

मिष्टञ्च

केवलं

वा

सशर्करम्

।सद्यःपर्य्युषितान्नञ्च

सौवीरं

शीतलोदकम्

॥

पक्वतैलविशेषश्च

तिलतैलञ्च

केवलम्

।लाङ्गलीतालखर्ज्जूरमुस्तमामलकीद्रवम्

॥

शीतलोष्णोदकस्नानं

सुस्निग्धचन्दनद्रवम्

।स्निग्धपद्मपत्रतल्पं

सुस्निग्धव्यजनानिलः

॥

एतत्ते

कथितं

वत्से

!

सद्यो

वातप्रणाशनम्

।

*

।वायवस्त्रिविधाः

पुंसां

क्लेशसन्तापकामजाः

॥

व्याधिसंघश्च

कथितस्तन्त्राणि

विविधानि

च

।तानि

व्याधिप्रणाशाय

कृताति

सद्भिरेव

च

॥

तन्त्राण्येतानि

सर्व्वाणि

व्याधिक्षयकराणि

च

।रसायनादयो

येषु

चोपायश्च

सुदुर्ल्लभः

॥

न

शक्तः

कथितुं

साध्वि

याथार्थ्यं

वत्सरेण

च

।तेषाञ्च

सर्व्वतन्त्राणां

कृतार्थानां

विचक्षणैः

॥

”इति

ब्रह्मवैवर्त्ते

ब्रह्मखण्डे

१६

अध्यायः

॥

अथ

व्याधिलक्षणम्

।

तत्र

वाग्भटः

।“रोगस्तु

दोषवैषम्यं

दोषशाम्यमरोगता

।रोगा

दुःखस्य

दातारो

ज्वरप्रमृतयो

हि

ते

॥

ते

च

स्वाभाविकाः

केचित्

केचिदागन्तवःस्मृताः

।मानसाः

केचिदाख्याताः

कथिताः

केऽपिकायिकाः

॥

”तत्र

स्वाभाविकाः

शरीरस्वभावादेव

जाताः

।क्षुत्पिपासासुषुप्साजागरामृत्युप्रभृतयः

॥

अथवास्वस्य

भावादुत्पत्तेर्जाताः

स्वाभाविकाः

सहजाइति

यावत्

।

ते

च

जन्मान्धादयः

।

आग-न्तवोऽभिघातादिजनिताः

।

अथवा

जन्मोत्तर-भाविनः

।

मानसाः

कामक्रोधलोभमोहभया-भिमानदैन्यपैशुन्यविषादेर्षासूयामात्सर्य्यप्रभृ-तयः

।

अथवा

उन्मादापस्मारमूर्च्छाभ्रमतमः-सन्न्यासप्रभृतयः

।

कायिकाः

पाण्डुरोगप्रभृतयः

॥

“कर्म्मजाः

कथिताः

केचिद्दोषजाः

सन्ति

चापरे

।कर्म्मदोषोद्भवाश्चान्ये

व्याधयस्त्रिविधाः

स्मृताः

॥

”तत्र

कर्म्मजा

व्याधयः

।

यत्

प्राक्तनं

दुष्कर्म्म-प्रबलं

व्याधिरूपं

केवलं

भोगनाश्यं

प्रायश्चित्त-नाश्यं

वा

ततो

जाताः

न

तु

दुष्टवातादिदोषेणजनिताः

।

तथा

।“यथाशास्त्रन्तु

निर्णीता

यथाव्याधि

चिकित्-सिताः

।न

शमं

यान्ति

ये

रोगास्ते

ज्ञेयाः

कर्म्मजा

बुधैः

॥

”दोषजाः

मिथ्याहारविहारप्रकुपितवातपित्त-कफजाः

॥

*

॥

ननु

मिथ्याहारविहारिणामपिप्राक्तनसुकृतेन

नैरुज्यं

दृश्यत

एव

ततो

दोषजे-ष्वपि

प्राक्तनकर्म्मैव

कारणं

तत्

कथं

दोषजाइति

।

उच्यते

।

दोषजेष्वपि

वस्तुत

आदिकारणंदुष्कर्म्म

वर्त्तत

एव

किन्तु

तत्र

मिथ्याहार-विहारभूषिता

दोषा

हेतवो

दृश्यत

इति

दोषजाइत्युच्यत

इति

समाधिः

॥

*

॥

कर्म्मदोषोद्भवाः

।“स्वल्पदोषो

गरीयांसस्ते

ज्ञेयाः

कर्म्मदोषजाः

।”अत्र

कारणं

दुष्कर्म्मप्रबलं

यतो

दोषाल्पत्वेऽपिव्याधेर्गरीयस्त्वं

तत्कर्म्मक्षयादेव

क्षीणं

भवति

।दोषास्तु

स्वल्पा

अपि

निदानत्वेनोक्ता

दृश्यन्तएवेति

।

दोषाणां

कारणन्तु

मन्यत

इति

कर्म्म-दोषोद्भवाः

।“कर्म्मक्षयात्

कर्म्मकृता

दोषजाः

स्वस्वभेषजैः

।कर्म्मदोषोद्भवा

यान्ति

कर्म्मदोषक्षयात्

क्षयम्

॥

”दोषजाः

स्वस्वभेषजैरिति

दोषजेष्वादिकारणंदुष्कर्म्म

तद्भेषजार्थद्रव्यक्षयादिजनितदुःखभोगेनकटुतिक्तकषायाद्यहृद्यभक्षणादिजनितदुःखभो-गेन

च

क्षयं

याति

।

शेषादृष्टहेतवो

दोषास्तेस्वस्वभेषजैः

क्षयं

यान्तीत्यर्थः

।“साध्या

याप्या

असाध्याश्च

व्याधयस्त्रिविधाःस्मृताः

।सुखसाध्यः

कष्टसाध्यो

द्बिविधः

साध्य

उच्यते

॥

”याप्यलक्षणमाह

।“यापनीयन्तु

तं

विद्यात्

क्रियां

धारयते

हि

तम्

।क्रियायान्तु

निवृत्तायां

सद्यो

यश्च

विनश्यति

॥

प्राप्ता

क्रिया

धारयति

सुखिनं

प्राप्यमातुरम्

।प्रप्रतिष्यदिवागारं

स्तम्भो

यत्नेन

योजितः

॥

साध्या

याप्यत्वमायान्ति

याप्याश्चासाध्यातां

तथा

।घ्नन्ति

प्राणानसाध्यास्तु

नराणामक्रियावताम्

॥

”अक्रियावतां

चिकित्सारहितानाम्

॥

*

॥

अथोपद्रवलक्षणम्

।“रोगारम्भकदोषस्य

प्रकोपादुपजायते

।योऽन्यो

विकारः

स

बुधैरुपद्रव

इहोदितः

॥

”अथारिष्टस्य

लक्षणमाह

।“रोगिणो

मरणं

यस्मादवश्यम्भावि

लक्ष्यते

।तल्लक्षणमरिष्टं

स्याद्रिष्टञ्चापि

तदुच्यते

॥

”अथ

रोगस्य

चिकित्सालक्षणमाह

।“या

क्रिया

व्याधिहरणी

सा

चिकित्सा

निग-द्यते

।दोषधातुमलानां

या

साम्यकृत्

सैव

रोगहृत्

॥

”क्रियात्र

कर्म्म

।

व्याधिर्ह्नियतेऽनयेति

व्याधि-हरणी

।

करणाधिकरणयोश्चेति

सूत्रेण

करणार्थेल्युट्

।

तथा

च

।“याभिः

क्रियाभिर्जायन्ते

शरीरे

धातवः

समाः

।सा

चिकित्सा

विकाराणां

कर्म्म

तद्भिषजांमतम्

॥

या

ह्युदीर्णं

शमयति

नान्यं

व्याधिं

करोति

च

।सा

क्रिया

न

तु

या

व्याधिं

हरत्यन्यमुदीरयेत्

॥

”क्रियात्र

चिकित्सा

।

तथा

चामरसिंहः

।“आरम्भो

निष्कृतिः

शिक्षा

पूजनं

संप्रधारणम्

।उपायः

कर्म्म

चेष्टा

च

चिकित्सा

च

नव

क्रियाः

॥

”इति

॥

*

॥

अथ

चिकित्साविध्युपदेशः

।“जातमात्रश्चिकित्सः

स्यान्नोपेक्ष्योऽल्पतया

गदः

।वह्निशत्रुविषैस्तुल्यः

स्वल्पोऽपि

विकरोत्यसौ

॥

रोगमादौ

परीक्षेत

ततोऽनन्तरमौषधम्

।ततः

कर्म्म

भिषक्

पश्चात्

ज्ञानपूर्व्वं

समाचरेत्

॥

”अयमर्थः

।

भिषक्

आदौ

रोगं

परीक्षेत

विचा-रयेत्

।

ततोऽनन्तरं

औषधं

विचारयेत्

।

ततःपश्चात्

रोगौषधविचारानन्तरं

ज्ञानपूर्व्वं

साव-धानो

न

तु

अवज्ञया

कर्म्म

चिकित्सामौषध-दानादिरूपं

समाचरेदित्यर्थः

॥

*

॥

रोगाज्ञानेचिकित्साकरणे

दोषमाह

।“यस्तु

रोगमविज्ञाय

कर्म्माण्यारभते

भिषक्

।अपौषधविधानज्ञस्तस्य

सिद्धिर्यदृच्छया

॥

”यदृच्छया

स्वेरितया

सिद्धिर्भवति

नापि

भवती-त्यर्थः

।

अन्यच्च

।“औषधं

केवलं

कर्त्तुं

यो

जानाति

न

चामयम्

।वैद्यकर्म्म

स

चेत्

कुय्याद्वधमर्हति

राजतः

॥

”

*

॥

रोगज्ञाने

भेषजाज्ञाने

दोषमाह

।“यस्तु

केवलरोगज्ञो

भेषजेष्वविचक्षणः

।तं

वैद्यं

प्राप्य

रोगी

स्याद्यथा

नौर्न्नाविकंविना

॥

”नाविकं

कर्णधारं

विना

यथा

नौः

सङ्कटे

पततितथा

रोगीत्यर्थः

।

अन्यच्च

।“यस्तु

केवलशास्त्रज्ञः

क्रियास्वकुशलो

भिषक्

।स

मुह्यत्यातुरं

प्राप्य

भीरुः

शस्त्रीव

चाहवम्

॥

”रोगौषधयोर्ज्ञाने

गुणमाह

।“यस्तु

रोगविशेषज्ञः

सर्व्वभैषज्यकोविदः

।देशकालविभागज्ञस्तस्य

सिद्धिर्न

संशयः

॥

आदावन्ते

रुजां

ज्ञाने

प्रयतेत

चिकित्सकः

।भेषजानां

विधानेऽथ

ततः

कुर्य्याच्चिकित्सितम्

॥

”चिकित्सितमित्यत्र

भावे

क्तः

।

इति

भाव-प्रकाशे

पूर्व्वखण्डः

॥

*

॥

अथ

येन

रोगाणांज्ञानं

स्यात्तत्तदाह

।“हेतुस्तदनु

संप्राप्तिः

पूर्व्वरूपञ्च

लक्षणम्

।तथैवोपशयः

पञ्च

रोगविज्ञानहेतवः

॥

”तत्र

हेतोर्लक्षणमाह“यत्तु

न

स्याद्बिना

येन

तस्य

तद्धेतुरुच्यते

।शास्त्रे

संव्यवहाराय

तत्पर्य्यायान्

प्रवक्ष्महे

॥

निदानं

कारणं

हेतुर्न्निमित्तञ्च

निबन्धनम्

।मूलमायतनं

तत्तु

प्रत्ययोऽपि

निगद्यते

॥

”तत्र

हेतुर्व्याधीनां

ज्ञानाय

हेतुर्यथा

।

वर्षा-रूक्षश्रमहिमानशनातिमैथुनशोकचिन्ताभ्रया-दयो

वातप्रकोपहेतवो

वातजान्

व्याधीन्

बोध-यन्ति

।

शरत्कट्वम्लोष्णतीक्ष्णक्रोधतृषाक्षुधाभि-घातादयः

पित्तप्रकोपहेतवः

पित्तजान्

व्याधीन्बोधयन्ति

।

वसन्तमधुरस्निग्धशीतादयः

कफ-प्रकोपहेतवः

कफजान्

व्याधीन्

बोधयन्ति

॥

*

॥

अथ

संप्राप्तेर्लक्षणमाह“यथा

दुष्टेन

दोषेण

यथा

चानुविसर्पता

।उत्पत्तिर्यामयस्यासौ

संप्राप्तिर्ज्जातिरागतिः

॥

”यथा

दुष्टेन

दोषेण

यथा

कारणभेदेन

दुष्टेनदोषेण

।

यथा

चानुविसर्पता

अनेकधा

दोषाणांविसर्पणमूर्द्ध्वाधस्तिर्य्यगादिगतिभेदेन

।

तथा

चविसर्पता

आमयस्य

या

उत्पत्तिः

असौसंप्राप्तिः

।

शास्त्रे

व्यवहाराय

संप्राप्तेः

पर्य्याया-वाह

जातिरागतिरिति

।

संप्राप्तेरौपाधिक-भेदानाह

।“संख्याविकल्पप्राधान्यबलकालविशेषतः

।सा

भिद्यते

यथात्रेव

वक्ष्यन्तेऽष्टौ

ज्वरा

इति

॥

”संख्यादिरूपा

ये

विशेषास्तेभ्यः

सा

संप्राप्ति-र्भिद्यते

भेदवती

क्रियते

इत्यर्थः

।

तत्र

संख्यांविवृणोति

।

यथा

ज्वरोऽष्टधा

अतीसारः

षड्-विध

इत्यादि

।

विकल्पं

विवृणोति

।

दोषाणांसमवेतानां

विकल्पोऽंशांशकल्पना

।

सम-वेतानां

समुदितानां

दोषाणां

अंशांशकल्पनाहीनमध्याधिकभेदैर्भागकल्पना

विकल्पः

॥

*

॥

प्राधान्यं

विवृणोति

।“स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्याभ्यां

व्याधेः

प्राधान्यमादि-शेत्

।व्याधेः

स्वातन्त्र्येण

प्राधान्यं

पारतन्त्र्येणाप्राधा-न्यञ्च

वदेदित्यर्थः

।

यथा

स्वतन्त्रस्य

ज्वरस्यप्राधान्यं

ज्वराधीनानां

श्वासादीनामप्राधा-न्यम्

॥

*

॥

बलं

विवृणोति

।“हेत्वादिकार्त्स्न्यावयवैर्ब्बलाबलविशेषणम्

।”अत्रापि

व्याधेरित्यनुवर्त्तते

।

हेत्वादेः

हेतुपूर्व्व-रूपाणां

कार्त्स्न्येन

साकल्येन

।

अवयवैः

एक-देशेन

।

व्याधेर्ब्बलाबलयोर्व्विशेषणं

विशेष-बोधः

॥

*

॥

कालं

विवृणोति

।“नक्तं

दिनर्त्तुभुक्तांशैर्व्याधिकालो

यथाबलम्

।”नक्तमत्राव्ययं

रात्रिवाचकम्

।

एतेनैतदुक्तंयस्मिन्नक्तादेरंशे

यस्य

दोषस्य

प्रकोप

उक्तोऽस्तिसोऽंशस्तद्दोषजस्य

व्याधेः

काल

इत्यर्थः

।नक्तादेरंशेषु

वातादिप्रकोप

उक्तो

वाग्भटेन

।“ते

व्यापिगोऽपि

हृन्नाभ्योरधोमध्योर्द्ध्वसंश्रयाः

।वयोऽहोरात्रिभुक्तानामन्तमध्यादिगाः

क्रमात्

॥

”इति

॥

ते

वातपित्तकफाः

।

ऋतुषु

वातादिकोपो

यथा,

“वर्षासु

शिशिरे

वायुः

पित्तं

शरदि

उष्मके

।वसन्ते

तु

कफः

कुप्येदेषा

प्रकृतिरार्त्तवी

॥

”

*

॥

संप्राप्तिर्व्याधीनां

ज्ञानाय

हेतुर्यथा

।

मिथ्या-हारविहारकुपितवाताद्यामाशयगमनरसदूषण-कोष्ठाग्निर्व्वहिर्निरसनरूपं

ज्वरोत्पत्तिप्रकारंबोधयति

तथा

व्याधीनां

संख्यादोषांशांश-कल्पनाप्राधान्यबलकालांश्च

बोधयति

।

तेषुज्ञानेषु

चिकित्साविशेषः

स्यात्

॥

*

॥

अथपूर्व्वरूपस्य

लक्षणमाह

।“पूर्व्वरूपन्तु

तद्येन

विद्याद्भाविनमामयम्

।सामान्यञ्च

विशिष्टञ्च

द्विविधं

तदुदाहृतम्

॥

सामान्यं

तत्र

दोषाणां

विशेषैरनधिष्ठितम्

।विशिष्टमीषद्ब्यक्तं

स्यात्

विशेषैश्च

समन्वितम्

॥

”दोषाणां

विशेषाः

जृम्भातिशयनेत्रदाहाग्नि-मान्द्यादयः

।

तत्र

पूर्व्वरूपं

व्याधीनां

ज्ञानायहेतुर्यथा

।

श्रमादयो

भाविनं

ज्वरं

बोधयन्ति

।अथ

च

त

एव

श्रमादयोऽतिशयितजृम्भायुक्ताभाविनं

वातज्वरं

नेत्रदाहयुक्ता

भाविनं

पित्त-ज्वरं

वह्निमान्द्ययुक्ता

भाविनं

श्लेष्मज्वरं

बोध-यन्ति

॥

*

॥

अथ

लक्षणस्य

लक्षणमाह

।“पूर्व्वरूपं

विशिष्टं

यद्व्यक्तं

तल्लक्षणं

स्मृतम्

।संस्थानं

लिङ्गचिह्ने

च

व्यञ्जनं

रूपमाकृतिः

॥

”विशिष्टं

पूर्व्वरूपं

ईषद्व्यक्तं

रूपं

तदेव

सम्य-ग्व्यक्तं

लक्षणं

स्मृतम्

।

तत्र

शास्त्रे

व्यवहारायपर्य्यायानाह

संस्थानमित्यादि

।

लक्षणं

व्याधे-र्ज्ञानाय

हेतुर्यथा

।

स्वेदावरोधः

सन्तापःसर्व्वाङ्गग्रहणञ्च

युगपदेतल्लक्षणं

ज्वर

बोध-यति

॥

*

॥

अथोपशयस्यं

लक्षणमाह

।“औषधान्नविहाराणामुपयोगं

सुखावहम्

।नृणामुपशयं

विद्यात्

स

हि

सात्म्यमिति

स्मृतः

॥

”तत्र

वातस्योपशयमाह

।“मधुरलवणसाम्लस्निग्धनस्योष्णनिद्रा-गुरुरुचिकरवस्तिस्वेदसंमद्दनानि

।दहनजलदशेषाभ्यङ्गसन्तर्पणानिप्रकुपितपवमानं

शान्तमेतानि

कुर्य्युः

॥

”अथ

पित्तस्योपशयमाह

।“तिक्तस्वादुकषायशीतपवनच्छायानिशावीजन-ज्योत्स्नाभूगृहयन्त्रवारिजलदस्त्रीगात्रसंस्प-र्शनम्

।सर्पिः

क्षीरविंरेकसेकरुधिरस्रावप्रदेहादिकंपानाहारविहारभेषजमिदं

पित्तं

प्रशान्तिंनयेत्

॥

”अथ

कफस्योपशयमाह

।“रूक्षक्षारकषायतिक्तकटुकव्यायामनिष्ठीवनंधूमात्युष्णशिरोविरेकवमनं

स्वेदोपवासादिकम्

।तृड्घाताध्वनियुद्धजागरजलक्रीडाङ्गनासेवनंपानाहारविहारभेषजमिदं

श्लेष्माणमुग्रं

हरेत्

॥

”जलक्रीडा

कथं

कफं

हरति

तदाह

।

जल-क्रीडाजनितशैत्येनावरुद्धदेहोष्मा

पङ्कलिप्त-पाकाग्निरिवोग्रो

भूत्वा

कफं

शोषयति

इतिसमाधिः

॥

*

॥

उपशयो

व्याधेर्ज्ञानाय

हेतुर्यदुक्तंचरकेण

।

गूढलिङ्गं

सङ्कीर्णलक्षणञ्च

व्याधिमुप-शयानुपशयाभ्यां

परीक्षेतेति

।

तथा

च

सुश्रुते

।“अभ्यङ्गस्वेदनस्नेहैर्विकारो

वातिको

न

यः

।शाम्येत्तत्र

तु

विज्ञेयं

रक्तमात्रास्ति

दूषितम्

॥

सर्व्वेषामेव

रोगानां

निदानं

कुपिता

मलाः

।तत्प्रकोपस्य

तु

प्रोक्तं

विविधाहितसेवनम्

॥

”सर्व्वेषां

रोगानां

निदानं

सन्निकृष्टं

कारणम्

।कुपिताः

स्वहेतुदुष्टाः

।

मला

वातपित्तकफाएवेत्यन्वयः

।

तथा

च

वाग्भटः

।

दोषा

एव

हिसर्व्वेषां

रोगाणामेककारणमिति

।

नत्वागन्तुज-व्याधिषु

व्यभिचारः

स्यात्

।

तन्न

तत्राप्युत्पत्त्य-नन्तरं

दोषप्रकोपस्यावश्यं

भावित्वात्

।

उत्पन्न-द्रव्येषु

गुणयोगस्येव

।

इति

भावप्रकाशः

॥

*

॥

पापजरोगा

यथा

।

शातातपीयकर्म्मविपाके

।“कुष्ठञ्च

राजयक्ष्मा

च

प्रमेहो

ग्रहणी

तथा

।मूत्रकृच्छ्राश्मरीकाशा

अतिसारभगन्दरौ

॥

दुष्टव्रणं

गण्डमाला

पक्षाघातोऽक्षिनाशनम्

।इत्येवमादयो

रोगा

महापापोद्भवाः

स्मृताः

।जलोदरयकृत्प्लीहशूलरोगव्रणानि

च

।श्वासाजीर्णज्वरच्छर्द्दिभ्रममोहगलग्रहाः

।रक्तार्व्वुदविसर्पाद्या

उपपापोद्भवा

गदाः

॥

दण्डावतानकश्चित्रवपुःकम्पविचर्च्चिकाः

।वल्मीकपुण्डरीकाद्या

रोगाः

पापसमुद्भवाः

॥

”तथा

।“अर्शआद्या

नृणां

रोगा

अतिपापाद्भवन्ति

हि

।अन्ये

च

बहुधा

रोगा

जायन्ते

रोगसङ्कराः

।उच्यन्ते

हि

निदानानि

प्रायश्चित्तानि

चक्रमात्

॥

”सर्व्वरोगनाशकदानं

यथा

।

हेमाद्रिधृतदान-खण्डे

भगवद्वाक्यम्

।“सुवर्णदानं

सर्व्वेषां

रोगाणां

नाशकारणम्

।तस्मात्

सर्व्वप्रयत्नेन

कर्त्तव्यं

कमलोद्भव

॥

”इति

मलमासतत्त्वम्

॥

*

॥

अथारोग्यस्नानदिनम्

।

तत्र

तिथयो

रिक्ताःप्रशस्ताः

।

दशमीप्रतिपद्द्वितीयात्रयोदशी-पञ्चमीभिन्ना

मध्यमाः

।

तत्र

नक्षत्राणि

।

स्वाती-श्रवणाधनिष्ठाशतभिषाज्येष्ठाहस्तापुष्यपूर्व्वा-षाढापूर्व्वफल्गुनीपूर्व्वभाद्रपन्मघाभरणीमृग-शिरांसि

।

तत्र

वाराः

क्रूराः

।

तत्र

योगो

व्यती-पातः

।

अशोभनश्चन्द्रः

।

लग्नापेक्षया

केन्द्रेषुपापग्रहः

।

इति

ज्योतिस्तत्त्वम्

॥

अपि

च

।“चन्द्राशुद्धौ

व्यतीपाते

भौमार्कशनिवासरे

।व्रणमुक्तो

व्याधिमुक्तः

कृशः

स्नानं

समाचरेत्

॥

पूर्व्वात्रयमघाश्लेषा

भरणी

कृत्तिका

तथा

।आर्द्रायाञ्च

तिथौ

रिक्ते

चारोग्यस्नानमाचरेत्

॥

”इति

ज्योतिःसारसंग्रहः

॥