Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
हंस (haMsa)
This feature is only for logged in users. Please login to have full access to Kosha.
हंस
Masculine.
(
-सः
)
1.
A
goose,
a
gander,
a
flamingo,
a
swan.
The
descrip
tion
of
this
bird
as
found
in
sanskrit
poetry
is
rather
poetical
than
real
swans
are
considered
to
fly
to
the
MĀNASA-LAKE
when
monsoon
sets
in
they
are
also
represented
as
being
the
vehicle
of
BRAHMĀ
there
is
a
convention
among
poets
that
this
bird
is
gifted
with
the
power
of
separating
milk
from
water.
2.
BRAHMĀ
the
supreme
soul.
3.
VISHṆU.
4.
The
sun.
5.
A
liberal
or
moderate
prince,
one
not
covetous
nor
ambitious.
6.
A
sort
of
ascetic
or
devotee.
7.
A
particular
Mantra,
or
mystical
or
magical
pray-
er.
8.
A
horse.
9.
One
of
the
vital
airs.
10.
Envy,
malice.
11.
ŚIVA.
12.
(
In
composition,
)
Best
excellent.
13.
Preceding,
before,
in
front.
14.
A
spiritual
preceptor.
15.
A
mountain.
16.
A
buffalo.
17.
KĀMA.
18.
The
individual
soul.
Feminine.
(
-सी
)
A
goose.
Etymology
हन्
to
hurt
or
kill,
Unādi
Affix.
स
also
this
word
is
curiously
derived
by
native
philologists,
viz:--भवेद्
वर्णागमाद्
हंसः
i.
e.
it
is
derived
from
हस्
by
the
insertion
of
a
nasal
also
with
कन्
added,
हंसक
।
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
kind
of
mantra
or
mystical
text
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
spiritual
preceptor
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
flamingo
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
mountain
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
goose,
swan,
flamingo
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
kind
of
ascetic
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
soul
or
spirit
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
excellent
draught-ox
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
man
of
supernatural
qualities
born
under
a
particular
constellation
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
unambitious
monarch
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
horse
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
silver
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
envy
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
malice
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
to
act
or
behave
like
a
swan
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
goose
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
one
of
the
vital
airs
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
kind
of
measure
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
temple
of
a
particular
form
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
gander
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
mystical
name
of
the
letter
h
हंस
-
haMsa
-
Masculine
-
swan
हंस
haMsa
Masculine
unambitious
monarch
हंस
haMsa
Masculine
flamingo
हंसक
haMsaka
Masculine
flamingo
मञ्जुगमना
maJjugamanA
Feminine
goose
or
a
flamingo
हंस
haMsa
Masculine
goose,
swan,
flamingo
यन्त्रहंस
yantrahaMsa
Masculine
automatic
goose
or
flamingo
मरालगमना
marAlagamanA
Feminine
having
the
gait
of
a
flamingo
मराल
marAla
Masculine
kind
of
duck
or
goose
or
flamingo
मरालक
marAlaka
Masculine
kind
of
duck
or
goose
or
flamingo
वियन्मध्यहंस
viyanmadhyahaMsa
Masculine
flamingo
in
the
middle
of
the
sky
भल्लाक्ष
bhallAkSa
Masculine
term
used
in
addressing
a
flamingo
हंस
Masculine.
(
-सः
)
1
A
goose,
a
gander,
a
swan.
2
BRAHMA,
the
supreme
soul.
3
VIṢṆU.
4
The
sun.
5
A
liberal
or
moderate
prince,
one
not
covetous
nor
ambitious.
6
A
sort
of
ascetic
or
devotee.
7
A
particular
Mantra,
or
mystical
or
magical
prayer.
8
A
horse.
9
One
of
the
vital
airs.
10
Envy,
malice.
11
ŚIVA.
12
(
In
composition,
)
Best,
excellent.
13
Preceding,
before,
in
front.
14
A
spiritual
preceptor.
15
A
mountain.
16
A
buffalo.
17
KĀMA.
Feminine.
(
-सी
)
A
goose.
Etymology
हन्
to
hurt
or
kill,
Uṇādi
Affix.
स.
हंसः
[
haṃsḥ
],
[
हस्-अच्-पृषो˚
वर्णागमः
]
(
said
to
be
derived
from
हस्
Compare.
भवेद्वर्णागमाद्
हंसः
Sk.
)
A
swan,
goose,
duck
हंसाः
संप्रति
पाण्डवा
इव
वनादज्ञातचर्यां
गताः
Mṛichchhakaṭika
5.6
न
शोभते
सभामध्ये
हंसमध्ये
बको
यथा
Subhāṣ
Raghuvamsa (Bombay).
17.
25.
(
The
description
of
this
bird,
as
given
by
Sanskrit
writers,
is
more
poetical
than
real
he
is
described
as
forming
the
vehicle
of
the
god
Brahman,
and
as
ready
to
fly
towards
the
Mānasa
lake
at
the
approach
of
rains
Compare.
मानस.
According
to
a
very
general
poetical
convention
he
is
represented
as
being
gifted
with
the
peculiar
power
of
separating
milk
from
watere.~~~g.
सारं
ततो
ग्राह्यमपास्य
फल्गु
हंसो
यथा
क्षीरमिवाम्बुमध्यात्
Panchatantra (Bombay).
1
हंसोहि
क्षीरमादत्ते
तन्मिश्रा
वर्जयत्यपः
Sakuntalâ (Bombay).
6.28
नीरक्षीरविवेके
हंसालस्यं
त्वमेव
तनुषे
चेत्
।
विश्वस्मिन्नधुनान्यः
कुलव्रतं
पालयिष्यति
कः
Bhâminîvilâsa (Bombay).
1.13
see
Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).
2.18
also
).
The
Supreme
Soul,
Brahman.
The
individual
soul
(
जीवात्मन्
)
प्रीणीहि
हंसशरणं
विरम-
क्रमेण
Bhágavata (Bombay).
4.29.56.
One
of
the
vital
airs.
The
sun
हंसः
शुचिषद्वसुरन्तरिक्षसद्धोता
वेदिषत्
Ka&tod
h.2.5.2
उषसि
हंसमुदीक्ष्य
हिमानिकाविपुलवागुरया
परियन्त्रितम्
Rām.
ch.4.91.
Śiva.
Viṣṇu.
Kāmadeva.
An
unambitious
monorch.
An
ascetic
of
a
particular
order
Bhágavata (Bombay).
3.12.43.
A
spiritual
preceptor
Bhágavata (Bombay).
7.
9.18.
One
free
from
malice,
a
pure
person.
A
mountain.
Envy,
malice.
A
buffalo.
A
horse.
A
particular
incantation
Latin.
D.
B.
The
best
of
its
kind
(
at
the
end
of
a
compound
Compare.
कविहंस
)
Latin.
D.
B.
A
temple
of
a
particular
form.
Silver.
Adjective.
moving,
going
(
गतिमान्
)
नव-
द्वारं
पुरं
गत्वा
हंसो
हि
नियतो
वशी
Mahâbhârata (Bombay).
*
12.239.31
(
see
com.
).
Pure
हंसाय
संयतगिरे
निगमेश्वराय
Bhágavata (Bombay).
12.8.47
6.4.
26.
-साः
(
Masculine.
Plural.
)
Name.
of
a
tribe
said
to
live
in
the
Plakṣa-Dvīpa.
Compound.
-अंशुः
Adjective.
white.
-अङ्घ्रिः
vermilion.
-अधिरूढा
an
epithet
of
Sarasvatī.
-अभिख्यम्
silver.-आरूढः
Name.
of
Brahman.
-उदकम्
a
kind
of
cordial
liquor
(
prepared
from
infusion
of
cardamoms
).
-कान्ता
a
female
goose.
-कालीतनयः
a
buffalo.
-कीलकः,
-नीलकः
a
particular
mode
of
sexual
enjoyment.
कूटः
Name.
of
one
of
the
peaks
of
the
Himālaya.
the
hump
on
the
shoulder
of
an
ox
(
for
अंसकूट
).
-गति
Adjective.
having
a
swan's
gait,
stalking
in
a
stately
manner.
-गद्गदा
a
sweetly
speaking
woman.
गामिनी
a
woman
having
graceful
gait
like
that
of
a
swan
अव्यङ्गाङ्गीं
सौम्यनाम्नीं
हंसवारणगा-
मिनीम्
(
उद्वहेत्
स्त्रियम्
)
Manusmṛiti.
3.1.
Name.
of
Brahmāṇi.-गुह्यम्
Name.
of
a
particular
hymn
अस्तौषीद्धंसगुह्येन
भगवन्त-
मधोक्षजम्
Bhágavata (Bombay).
6.4.22.
-च्छत्रम्
dry
ginger.
-तूलः,
-लम्
the
soft
feathers
of
down
of
a
goose
रत्नखचितहेमपर्यङ्के
हंसतूलगर्भशयनमानीय
Dasakumâracharita (Bombay).
1.4
2.2.
-दाहनम्
aloewood.
-नादः
the
cackling
of
a
goose.
-नादिनी
a
woman
of
a
particular
class
(
described
as
having
a
slender
waist,
large
hips,
the
gait
of
an
elephant
and
the
voice
of
a
cuckoo
गजेन्द्रगमना
तन्वी
कोकिलालापसंयुता
।
नितम्बे
गुर्विणी
या
स्यात्
सा
स्मृता
हंसनादिनी
).
-पक्षः
a
particular
position
o
the
hand.
-पदः
a
particular
weight
(
कर्ष
).
पादम्
vermilion.
quick-silver.
-बीजम्
a
goose's
egg.
-माला
a
flight
of
swans
तां
हंसमालाः
शरदीव
गङ्गाम्
Kumârasambhava (Bombay).
1.3.
-यानम्
a
car
drawn
by
swans.
-युवन्
Masculine.
a
young
goose
or
swan.
-रथः,
-वाहनः
epithets
of
Brahman.
-राजः
a
king
of
geese,
a
large
gander.-लिपिः
a
particular
mode
of
writing
(
with
Jainas
).-लोमशम्
green
sulphate
of
iron.
-लोहकम्
brass.-श्रेणी
a
line
of
geese.
हंसः
[
हस्-अच्-पृषो°
वर्णागमः
]
(
said
to
be
derived
from
हस्
cf.
भवेद्वर्णागमाद्
हंसः
Sk.
)
1
A
swan,
goose,
duck,
flamingo
हंसाः
संप्रति
पांडवा
इव
वनादज्ञातचर्यां
गताः
Mk.
5.
6
न
शोभते
सभामध्ये
हंसमध्ये
बको
यथा
Subhāṣ.,
R.
17.
25.
(
the
description
of
this
bird,
as
given
by
Sanskrit
writers,
is
more
poetical
than
real
he
is
described
as
forming
the
vehicle
of
the
god
Brahman,
and
as
ready
to
fly
towards
the
Mānasa
lake
at
the
approach
of
rains
cf.
मानस.
According
to
a
very
general
poetical
convention
he
is
represented
as
being
gifted
with
the
peculiar
power
of
separating
milk
from
water
e.
g.
सारं
ततो
ग्राह्यमपास्य
फल्गु
हंसो
यथा
क्षीरमिवांबुमध्यात्
Pt.
1
हंसो
हि
क्षीरमादत्ते
तन्मिश्रा
वर्जयत्यपः
Ś.
6.
27
नीरक्षीरविवेके
हंसालस्यं
त्वमेव
तनुषे
चेत्
।
विश्वस्मिन्नधुनान्यः
कुलव्रतं
पालयिष्यति
कः
Bv.
1.
13
see
Bh.
2.
18
also
).
2
The
Supreme
Soul,
Brahman.
3
The
individual
soul,
(
जीवात्मन्
).
4
One
of
the
vital
airs.
5
The
sun.
6
Śiva.
7
Viṣṇu.
8
Kāmadeva.
9
An
unambitious
monarch.
10
An
ascetic
of
a
particular
order.
11
A
spiritual
preceptor.
12
One
free
from
malice,
a
pure
person.
13
A
mountain.
14
Envy,
malice.
15
A
buffalo.
सौ
(
m.
pl.
).
N.
of
a
tribe
said
to
live
in
the
Plakṣa-Dvīpa.
Comp.
अंशु
a.
white.
अंघ्रिः
vermilion.
अधिरूढा
an
epithet
of
Sarasvatī.
अभिख्यं
silver.
आरूढः
N.
of
Brahman.
कांता
a
female
goose.
कीलकः
a
particular
mode
of
sexual
enjoyment.
कूटः
{1}
N.
of
the
peaks
of
the
Himālaya.
{2}
the
hump
on
the
shoulder
of
an
ox
(
for
अंसकूट
).
गति
a.
having
a
swan's
gait,
stalking
in
a
stately
manner.
गद्गदा
a
sweetly
speaking
woman.
गामिनी
{1}
a
woman
having
graceful
gait
like
that
of
a
swan
Ms.
3.
10.
{2}
N.
of
Brahmāṇī.
तूलः
लं
the
soft
feathers
or
down
of
a
goose.
दाहनं
aloe-wood.
नादः
the
cackling
of
a
goose.
नादिनी
a
woman
of
a
particular
class
(
described
as
having
a
slender
waist,
large
hips,
the
gait
of
an
elephant
and
the
voice
of
a
cuckoo
गजेंद्रगमना
तन्वी
कोकिलालापसंयुता
।
नितंबे
गुर्विणी
या
स्यात्
सा
स्मृता
हंसनादिनी
).
पादं
vermilion.
माला
a
flight
of
swans
Ku.
1.
30.
युवन्
m.
a
young
goose
or
swan.
रथः,
वाहनः
epithets
of
Brahman.
राजः
a
king
of
geese.
लोमशं
green
sulphate
of
iron.
लोहकं
brass.
श्रेणी
a
line
of
geese.
1.
हंस॑
masculine gender.
(
ifc.
f(
आ
).
according.
to
uṇādi-sūtra
iii,
62
from.
√
1.
हन्,
‘to
go?’
)
a
goose,
gander,
swan,
flamingo
(
or
other
aquatic
bird,
considered
as
a
bird
of
passage
sometimes
a
mere
poetical
or
mythical
bird,
said
in
ṛg-veda
to
be
able
to
separate
Soma
from
water,
when
these
two
fluids
are
mixed,
and
in
later
literature,
milk
from
water
when
these
two
are
mixed
also
forming
in
ṛg-veda
the
vehicle
of
the
Aśvins,
and
in
later
lit°
that
of
Brahmā
ifc.
also
equal, equivalent to, the same as, explained by.
‘best
or
chief
among’
),
ṛg-veda
et cetera.
et cetera.
the
soul
or
spirit
(
typified
by
the
pure
white
colour
of
a
goose
or
swan,
and
migratory
like
a
goose
sometimes
‘the
Universal
Soul
or
Supreme
Spirit’,
identified
with
Virāj,
Nārāyaṇa,
Viṣṇu,
Śiva,
Kāma,
and
the
Sun
dual number.
‘the
universal
and
the
individual
Spirit’
according.
to
sāyaṇa
resolvable
into
अहं
स,
‘I
am
that’
),
upaniṣad
mahābhārata
harivaṃśa
et cetera.
हंस
1.
हंस,
अस्,
m.
(
according
to
Uṇādi-s.
III.
62.
fr.
rt.
1.
हन्
),
a
goose,
gander,
swan,
duck,
flamingo
(
or
a
kind
of
bird
the
description
of
which
is
rather
poetical
than
real
perhaps
a
kind
of
mixture
of
any
of
these
)
the
vehicle
of
Brahmā
(
represented
as
borne
on
a
Haṃsa
)
the
supreme
Soul
or
universal
Spirit
(
=
ब्रह्मन्
according
to
Sāy.
on
Ṛg-veda
IV.
40.
5.
in
this
sense
derived
either
fr.
rt.
1.
हन्
in
the
sense
‘to
go,
’
i.
e.
‘who
goes
eternally,
’
or
resolvable
into
अहं
स,
‘I
am
that,
’
i.
e.
the
su-
preme
Being
)
the
Jīvātman
or
living
soul
one
of
the
vital
airs
Viṣṇu
Śiva
the
Sun,
(
see
हंस-
वती
)
a
particular
Mantra
or
mystical
text
[
cf.
हंस-वती
]
N.
of
Kāma-deva
an
unambitious
monarch
an
ascetic
or
devotee
of
a
particular
order
a
kind
of
horse,
(
in
Naigh.
I.
14.
हंसासः
is
enumerated
among
the
अश्व-नामानि
)
envy,
malice
a
spiritual
preceptor
a
mountain
N.
of
a
moun-
tain
a
buffalo
a
species
of
the
Ati-śakvarī
metre
(
in
composition
)
best,
excellent
pure
(
=
विशुद्-
ध
)
going
before
or
in
front
(
आस्
),
m.
pl.,
N.
of
a
caste
supposed
to
live
in
Plaksha-dvīpa
(
ई
),
f.
a
female
goose
N.
of
a
courtezan
a
kind
of
metre
(
said
to
consist
of
twenty-two
syllables
)
[
cf.
Gr.
χήν
Lat.
ans-er
Old
Germ.
gans
Angl.
Sax.
gos,
gandra.
]
—हंसकाकीय,
अस्,
आ,
अम्
(
fr.
हंस-काक
),
relating
to
a
goose
and
crow
(
said
of
a
fable
).
—हंस-काकौ,
m.
du.
a
goose
and
crow.
—हंस-कान्ता,
f.
‘gander-beloved,
’
a
female
goose.
—हंस-काली-तनय,
अस्,
m.
a
buffalo,
(
see
काली-तनय
).
—हंस-कीलक,
अस्,
m.
a
particular
form
of
sexual
union.
—हंस-कूट,
अस्,
m.
‘swan's
peak,
’
N.
of
one
of
the
peaks
of
the
Himālaya
the
hump
on
the
shoulder
of
the
Indian
ox.
—हंस-
गति,
इस्,
इस्,
इ,
stalking
like
a
swan,
having
a
swan's
gait.
—हंस-गद्गदा,
f.
‘prattling
like
a
swan,
’
a
sweetly
speaking
woman.
—हंस-गमन,
अम्,
n.
moving
gracefully
like
a
swan
the
gait
of
a
swan
or
goose.
—हंस-गामिनी,
f.
‘walking
like
a
swan,
’
a
graceful
woman.
—हंस-जातीय,
अस्,
आ,
अम्,
be-
longing
to
the
tribe
of
birds
called
Haṃsa,
anserine.
—हंस-तीर्थ,
अम्,
n.,
N.
of
a
Tīrtha.
—हंस-
तूल,
अस्,
अम्,
m.
n.
‘goose-cotton,
’
the
soft
feathers
or
down
of
a
goose.
—हंस-दाहन,
अम्,
n.
‘geese-exciting,
’
aloe
wood
(
=
अ-गुरु
).
—हंस-
दूत,
N.
of
a
poem
by
Rūpa-gosvāmin.
—हंस-
द्वार,
अम्,
n.,
N.
of
a
pass
near
Lake
Mānasa.
—हंस-नाद,
अस्,
m.
the
cackling
of
a
goose,
cry
of
a
goose
or
swan
(
as
the
Haṃsa
serves
the
god
Brahmā
for
a
vehicle,
this
cry
is
thought
to
have
something
of
a
sacred
character
).
—हंस-नादिन्,
ई,
इनी,
इ,
making
a
noise
like
a
goose
or
swan,
cackling
(
इनी
),
f.
a
graceful
woman
(
one
of
the
various
classes
into
which
women
are
divided
a
woman
of
this
class
is
described
as
having
a
slender
waist,
large
hips,
the
gait
of
an
elephant
and
voice
of
a
Koïl
).
—हंस-पक्ष,
अस्,
m.
epithet
of
a
particular
movement
or
position
of
the
hands.
—हंसपदिका,
f.
(
fr.
हंस-पदी
),
a
proper
N.
—हंस-पदी,
f.
‘goose-footed,
’
the
creeper
Cissus
Pedata
(
perhaps
also
)
Clitoria
Ternata.
—हंस-
परमेश्वर
(
°म-ईश्°
),
N.
of
a
work.
—हंस-
पाद,
अस्,
m.
the
foot
of
a
goose
(
अम्
),
n.
ver-
milion
(
ई
),
f.
a
kind
of
हंस-पदी
(
see
above
).
—हंस-पादिका,
f.
=
हंस-पदी
above.
—हंस-
मन्त्र,
अस्,
m.
a
particular
Mantra
[
cf.
हंस,
हंस-वती।
]
—हंस-माला,
f.
‘swan-garland,
’
a
flight
of
Haṃsas,
flock
of
wild
geese,
&c.
a
particular
kind
of
goose
or
duck
(
=
कादम्ब
)
a
kind
of
metre.
—हंस-माषा,
f.
a
kind
of
shrub
(
=
माष-
पर्णी
).
—हंस-माहेश्वर,
N.
of
a
work.
—हंस-युक्त,
अस्,
आ,
अम्,
drawn
by
swans
(
said
of
the
chariot
of
Brahmā
).
—हंस-युवन्,
आ,
m.
a
young
goose
or
swan.
—हंस-रथ,
अस्,
m.
‘whose
vehicle
is
a
Haṃsa,
’
Brahmā.
—हंस-राज,
अस्,
m.
a
king
of
geese.
—हंस-रुत,
अम्,
n.
a
kind
of
metre.
—हंस-लोमश,
अम्,
n.
green
sul-
phate
of
iron
(
=
कासीस
).
—हंस-लोहक,
अम्,
n.
brass
(
=
पित्तल
).
—हंस-वत्,
आन्,
अती,
अत्,
possess-
ing
geese,
&c.
(
अती
),
f.
the
creeper
Cissus
Pedata
(
scil.
ऋच्
)
epithet
of
the
verse
Ṛg-veda
IV.
40,
5.
(
in
which
the
sun
in
the
type
of
Dadhi-krā,
here
called
Haṃsa,
is
identified
with
Para-brahman
or
the
supreme
Being
this
verse
is
also
found
in
Vājasa-
neyi-s.
X.
24,
XII.
14,
&c.
)
—हंस-वारण-
गामिनी,
f.
a
woman
who
walks
like
a
swan
or
young
elephant.
—हंस-वाहन,
अस्,
m.
‘borne
on
a
Haṃsa,
’
Brahmā.
—हंस-विवेक,
अस्,
m.
‘discrimina-
tion
of
the
one
Spirit,
’
N.
of
a
short
Vedānta
poem.
—हंस-वीज,
अम्,
n.
a
goose's
egg.
—हंस-
श्रेणी,
f.
a
line
or
row
of
geese.
—हंसांशु
(
°स-
अं°
),
उस्,
उस्,
उ,
‘swan-rayed,
’
swan-coloured,
white.
—हंसाङ्घ्रि
(
°स-अङ्°
),
इस्,
m.
‘goose-footed,
’
ver-
milion.
—हंसाधिरूढा
(
°स-अध्°
),
f.
‘mounted
on
a
swan,
’
epithet
of
Sarasvatī
(
wife
of
Brahmā
).
—हंसा-
भिख्य
(
°स-अभ्°
),
अम्,
n.
silver.
—हंसारूढ
(
°स-आर्°
),
अस्,
आ,
अम्,
mounted
on
a
swan
(
अस्
),
m.
Brahmā
(
आ
),
f.
the
wife
of
Brahmā.
—हंसे-
श्वर-तीर्थ
(
°स-ईश्°
),
अम्,
n.,
N.
of
a
Tīrtha.
—हंसोदक
(
°स-उद्°
),
अम्,
n.
a
kind
of
cordial
water
(
described
as
a
sort
of
infusion
of
cardamoms
).
—हंसोपनिषद्
(
°स-उप्°
),
त्,
f.,
N.
of
an
Upa-
niṣad
belonging
to
the
Atharva-veda.
हंस
haṃsá,
Masculine.
gander,
goose
(
a
bird
of
passage,
🞄vehicle
of
Brahman
),
perh.
also
swan
or
🞄flamingo
(
possessing
the
power
of
separating
🞄Soma
form
water
in
V.,
and
milk
from
water
🞄in
C.
)
(
white
and
migratary
like
the
goose
),
🞄soul,
sts.
universal
soul
(
U.,
C.
):
identified
🞄with
Nārāyaṇa,
Viṣṇu,
Kṛṣṇa,
and
Virāj
🞄kind
of
ascetic
N.:
-ka,
Masculine.
(
little
or
poor
)
🞄goose
Masculine.
or
Neuter.
(
?
)
anklet
-gāminī,
Adjective.
Feminine.
🞄having
the
gait
of
a
haṃsa,
walking
gracefully
🞄-cihna-dukūla-vat,
Adjective.
clad
in
a
garment
🞄interwoven
with
figures
of
geese
-tā,
🞄f.
condition
of
a
goose
-tūla,
Neuter.
swansdown
🞄-tva,
Neuter.
condition
of
a
goose
-dvāra,
Neuter.
🞄Swanʼs
gate,
N.
of
a
pass
on
the
way
lake
🞄Mānusa
-dvīpa,
Masculine.
N.
of
an
island
-nāda,
🞄m.
N.
of
a
fairy
-pada,
Neuter.
goose-foot
(
as
a
🞄mark
)
-padikā,
Feminine.
N.
of
a
the
first
wife
of
🞄Duṣyanta:
-mālā,
Feminine.
flight
of
geese
or
swans
🞄-yāna,
Neuter.
goose
as
a
vehicle,
car
drawn
by
🞄geese
Adjective.
(
ī
)
riding
on
a
goose
-ratha,
Masculine.
🞄N.
-rāja,
Masculine.
king
of
geese,
large
gander
🞄m.
N.
-vat,
Adjective.
containing
the
word
haṃsa
🞄(
Br.
):
-ī,
Feminine.
N.,
esp.
of
the
first
wife
of
Duṣyanta
🞄-vāhana,
Masculine.
(
riding
on
a
goose
),
ep.
🞄of
Brahman
-vega,
Masculine.
N..
हंस
हंस,
I.
Masculine.
1.
A
goose,
a
gander,
a
swan,
a
phœnicopteros,
Vikr.
d.
95
Man.
3,
10
it
is
the
vehicle
of
Brahman.
2.
A
sort
of
horse.
3.
The
sun.
4.
A
devotee.
5.
A
liberal
prince.
6.
One
of
the
vital
breaths.
7.
Brah-
man,
Viṣṇu,
Śiva,
Kāma,
the
god
of
love.
8.
(
In
composition
),
Best,
ex-
cellent.
II.
Feminine.
सी।
1.
A
goose.
2.
A
proper
name,
Rājat.
5,
359.
--
Compound
पर-,
and
परम-,
Masculine.
an
ascetic
who
has
subdued
all
his
senses,
MBh.
13,
6478
(
परम
).
राजहंस,
i.
e.
रा-
जन्-,
Masculine.
1.
an
excellent
king.
2.
Masculine.
,
Feminine.
सी,
a
white
goose
with
red
legs
and
bill,
Vikr.
d.
19
a
flamingo,
Hit.
79,
7.
3.
a
drake.
--
Cf.
O.H.G.
gans
A.S.
gós,
gandra
Lat.
anser
χήν.
(
पु
)
हंस,
हंस
हंस:
पुंलिङ्गम्
-
-
विशेष
संप्रदाय
का
सन्यासी
हंस:
पुंलिङ्गम्
-
-
दिक्षागुरू
हंस:
पुंलिङ्गम्
-
-
"ईर्ष्या,
द्वेष
से
हीन
व्यक्ति
"
हंस:
पुंलिङ्गम्
-
-
पर्वत
हंसः
पुंलिङ्गम्
-
"हस्+अच्,
पृषो*वर्णागमः"
घोड़ा
हंसः
पुंलिङ्गम्
-
"हस्+अच्,
पृषो*वर्णागमः"
"उतम,
श्रेष्ठ"
हंसः
पुंलिङ्गम्
-
"हस्+अच्,
पृषो*वर्णागमः"
चाँदी
हंसः
पुंलिङ्गम्
-
"हस्+अच्,
पृषो*वर्णागमः"
बड़ी
बड़ी
झीलों
में
रहने
वाला
एक
जलपक्षी
हंसः
पुंलिङ्गम्
-
"हस्+अच्,
पृषो*वर्णागमः"
"आत्मा,
जीवात्मा"
१२,
अर्क,
आदित्य,
इन,
उष्णांशु,
गण,
चक्र,
तपन,
तरणि,
तिग्मांशु,
तीक्ष्णांशु,
दिनकर,
दिननाथ,
दिनप,
दिनमणि,
दिनेश,
दिवाकर,
द्युमणि,
नर,
नृ,
ना,
पतङ्ग,
पूषन्,
प्रद्योतन,
भगण,
भानु,
भानुमत्,
भास्कर,
मण्डल,
मार्तण्ड,
मास,
मित्र,
मिहिर,
रवि,
राशि,
विवस्वत्,
व्यय,
शङ्कु,
सवितृ,
सूर्य,
हंस
हंस
m.
anser.
N.
1.
19.
--
Fem.
हंसी.
(
Gr.
χήν
abjectâ
syllabâ
finali,
lat.
anser
abjectâ
litterâ
initiali
germ.
vet.
gans
f.,
Them.
gansi,
gensi,
pertinet
ad
fem.
हंसी,
ita
lith.
źasi-s
f.
et
slav.
gûsj
e
gonsj
(
v.
gr.
comp.
255.
g.
).
Hib.
geadh
«a
goose»,
ganra
«a
gander»
mutilatum
esse
videtur
e
gandra,
cf.
anglo-sax.
gandra(
n
)
anser
mas,
germ.
vet.
ganzo(
n
)
id.
e
ganto(
n
)
cambro-brit.
gwyz,
armor.
gwaz,
cum
z
=
d.
)
haṃsá,
m.
goose,
gander
perhaps
applied
also
to
the
swan
and
like
water-fowl.
[
prob.
a
consonantal
stem,
transferred
(
399
)
to
the
a-declension,
and
so
orig.
*ghaṃs:
cf.
χήν,
Lat.
ans-er,
Lithuanian
žąsì-s,
Irish
goss,
Ger.
Gans,
AS.
gōs,
Eng.
goose:
even
the
s
of
*ghaṃs
may
be
derivational
cf.
AS.
gan-d-ra,
*gan-ra,
Eng.
gander
Old
High
Ger.
gan-azzo,
‘gander’
AS.
gan-et,
Eng.
gannet,
‘seafowl.
’
]
Synonyms
हंसोपनिषद्,
हंस
(Noun)
एका
उपनिषद्।
"हंसोपनिषद्
यजुर्वेदस्य
भागः।"
Haṃsa^1
(
“the
swan,
”
also
a
name
of
the
supreme
soul,
as
becoming
the
individual
soul
):
I,
2431
(
Nārāyaṇam,
identif.
with
Kṛshṇa
)
XII,
1505
(
=
Kṛshṇa
),
1605
(
do.
),
8765,
8766
(
ºtvaṃ,
etymology
),
8767,
10993
(
Sādhyānām
iha
saṃvādaṃ
hºsya
),
10994
(
Prajāpati
assumed
the
shape
of
a
golden
swan,
(
10998
),
(
11031
),
(
11033
),
(
11035
),
††12864
(
=
Mahāpurusha
),
12967
(
the
first
avatāra
of
Vishṇu
)
XIII,
6970
(
=
Vishṇu,
1000
names
).
Haṃsa^2,
a
Gandharva
king,
the
son
of
Arishṭā.
§
130
(
Aṃśāvat.
):
I,
67,
2718
(
Arishṭāyās
tu
yaḥ
putro
Hºa
ity
abhiśrutaḥ|sa
Gandharvapatir
jajñe
Kuruvaṃśavivardhanaḥ
|Dhṛtarāshṭra
ity
khyātaḥ
Kṛshṇa-Dvaipāyanātmajaḥ,
i.e.
as
Dhṛtarāshṭra^1
).
Haṃsa^3,
follower
of
Jarāsandha.
§
273
(
Rājasūyārambhap.
):
II,
14,
576
(
ºḌimbhakau,
among
the
allies
of
Jarāsandha
),
601
(
do.
),
604
(
vanquished
by
Balarāma
),
605,
606
(
on
the
false
report
of
the
death
of
H.,
his
friend
Ḍimbhaka
plunged
into
the
Yamunā
),
607
(
then
also
H.
committed
suicide
by
plunging
into
the
Yamunā
).--§
275
(
do.
):
II,
19,
765
(
ºḌimbhakau,
followers
of
Jarāsandha
).--§
276
(
Jarāsandhavadhap.
):
II,
20,
768
(
do.
).--§
277
(
do.
):
II,
22,
886
(
the
same
as
Kauśika,
the
senāpati
of
Jarāsandha
).
Haṃsa^4
=
Sūrya
(
the
Sun
):
III,
191.
*haṃsa,
pl.
(
ºāḥ
)
(
“swans”
).
§
126
(
Aṃśāvat.
):
I,
66
2622
(
the
offspring
of
Dhṛtarāshṭrī
).
Haṃsa
in
the
Rigveda^1
and
later^2
denotes
the
‘gander.’
These
birds
are
described
as
dark
in
colour
on
the
back
(
nīla-
pṛṣṭha
)
^3
they
fly
in
troops,
^4
swim
in
the
water
(
uda-prut
),
^5
make
loud
noises,
^6
and
are
wakeful
at
night.^7
The
Haṃsa
is
credited
with
the
power
of
separating
Soma
from
water
(
as
later
milk
from
water
)
in
the
Yajurveda.^8
It
is
also
mentioned
as
one
of
the
victims
at
the
Aśvamedha
(
‘horse
sacrifice’
).^9
1
)
i.
65,
5
163,
10
ii.
34,
5
iii.
8,
9,
etc.
2
)
Av.
vi.
12,
1,
etc.
3
)
Rv.
vii.
59,
7.
4
)
Rv.
iii.
8,
9.
5
)
Rv.
i.
65,
5
iii.
45,
4.
6
)
Rv.
iii.
53,
10.
7
)
Av.
vi.
12,
1.
8
)
Kāṭhaka
Saṃhitā,
xxxviii.
1
Maitrāyaṇī
Saṃhitā,
iii.
11,
6
Vāja-
saneyi
Saṃhitā,
xix.
74
Taittirīya
Brāhmaṇa,
ii.
6,
2,
1.
9
)
Taittirīya
Saṃhitā,
v.
5,
21,
1
Maitrāyaṇī
Saṃhitā,
iii.
14,
3
Vāja-
saneyi
Saṃhitā,
xxiv.
22.
35.
Cf.
Zimmer,
Altindisches
Leben,
89,
90
Lanman,
Journal
of
the
American
Oriental
Society,
19,
151
Macdonell,
Sanskrit
Literature,
150.
हंसः,
पुंलिङ्गम्
(
हन्ति
सुन्दरं
गच्छतीति
।
हनहिंसागत्योः
+
“वृतॄवदिहनीति
।”
उणा
०३
।६२
।
इति
सः
।
)
पक्षिविशेषः
।
हाँस
इतिभाषा
।
तत्पर्य्यायः
।
श्वेतगरुत्
२
चक्राङ्गः
३मानसौकाः
४
।
इत्यमरः
।
२
।
५
।
२३
॥
कल-कण्ठः
५
सितच्छदः
६
।
इति
जटाधरः
॥
सितपक्षः
७
सरःकाकः
८
पुरुदंशकः
९
।इति
शब्दरत्नावली
॥
धवलपक्षः
१०
मान-सालयः
११
।
इति
राजनिर्घण्टः
॥
अस्यमांसगुणाः
।
वातहरत्वम्
।
वृष्यत्वम्
।
स्वर्य्य-त्वम्
।
मांसबलप्रदंत्वञ्च
।
इति
राजवल्लभः
॥
*
॥
अपि
च
।“स्निग्धं
हिमं
गुरु
वृष्यं
मांसं
जलपक्षिणान्तुवातघ्नम्
।तेष्वपि
च
हंसमांसं
वृष्यतभं
तिमिरहरञ्च
॥
”इति
राजनिर्घण्टः
॥
अपि
च
।“हंससारसकाचाक्षवकक्रौञ्चसरारिकाः
।नन्दीमुखी
सकादम्बा
बलाकाद्यः
प्लवाः
स्मृताः
।प्लवन्ते
सलिले
यस्मात्
एते
तस्मात्
प्लवाःस्मृताः
॥
”काचाक्षः
कपर्दिकाक्षो
बृहद्बकः
।
क्रौञ्चःशरद्विहङ्गः
स्यात्
।
टेक
इति
लोके
।
शरारिकासिन्धु
इति
लोके
।“स्थूला
कठोरा
वृत्ता
च
यस्याश्चञ्चुर्व्यवस्थिता
।गुटिकाचञ्चुसदृशी
ज्ञेया
नन्दीमुखीति
सा
॥
”कादम्बः
करावा
इति
लोके
।
वला
बगुली
इतिलोके
।“प्लवाः
पित्तहराः
स्निग्धा
मधुरा
गुरवो
हिमाः
।वातश्लेष्मप्रदाश्चापि
बलशुक्रकराः
सराः
॥
”इति
भावप्रकाशः
॥
*
॥
(
यथा
च
।“गुरूष्णस्निग्धमधुराः
स्वरवर्णबलप्रदाः
।बृहणाः
शुक्रलाश्चोक्ता
हंसा
मारुतनाशनाः
॥
”इति
चरके
सूत्रस्थाने
२७
अध्याये
॥
)अस्या
डिम्बगुणाः
हंसबीजशब्दे
द्रष्टव्याः
॥
*
॥
तस्य
शकुनं
यथा,
--“काष्ठासु
सर्व्वास्वपि
दर्शनेनहंसस्य
शब्देन
तु
सर्व्वसिद्धिः
।नामानि
हंसस्य
शृणीति
यस्तुप्रयान्ति
नाशं
दुरितानि
तस्य
॥
चौरैः
समं
दर्शनमाद्यशब्देनिधिर्द्वितीयेऽथ
भयं
तृतीये
।युद्धं
चतुर्थे
नृपतिप्रसादःस्यात्
पञ्चमे
हंसरवे
नराणाम्
॥
”इति
वसन्तराजशाकुने
८
वर्गः
॥
निर्लोभनृपः
।
विष्णुः
।
(
यथा
महाभारते
।
१२
।४३
।
७
।“शुचिश्रवा
हृषोकेशो
घृतार्च्चिर्हंस
उच्यसे
॥
”
)सूर्य्यः
।
(
यथा,
महाभारते
।
३
।
३
।
६१
।“त्वं
हंसः
सविता
भानुरंशुमाली
वृषाकपिः
॥
”
)परमात्मा
।
मत्सरः
।
योगिभेदः
।
मन्त्रभेदः
।शरीरस्थवायुविशेषः
।
तुरङ्गमप्रभेदः
।
इतिमेदिनी
॥
(
गोविशेषः
।
यथा,
बृहत्संहिता-याम्
।
६१
।
१७
।“सितवर्णः
पिङ्गाक्ष-स्ताम्रविषाणेक्षणो
महावक्त्रः
।हंसो
नाम
शुभफलोयूथस्य
विवर्द्धनः
प्रोक्तः
॥
”
)गुरुः
।
पर्व्वतः
।
इति
शब्दरत्नावली
॥
शिवः
।
इत्यनेकार्थकोषः
॥
अग्रतः
स्थितः
।श्रेष्ठः
।
इति
हेमचन्द्रः
॥
विशुद्धः
।
इत्यजयः
॥
*अथ
हंसमन्त्रविवरणम्
।
अस्याजपागायत्त्री-मन्त्रस्य
शिरसि
हंसऋषये
नमः
।
मखे
अव्यक्त-गायत्त्रीच्छन्दसे
नमः
।
हृदि
परमहंसदेवतायैनमः
।
लिङ्गे
हं
बीजाय
नमः
।
आधारे
सःशक्तये
नमः
।
परमात्मप्रोतये
उच्छासनिश्वा-साभ्यां
षट्शताधिकैकविंशतिसहस्रजपेन
पूर्व्व-भूतेभ्यो
निवेदयामि
।
मूलाधारमण्डपे
स्वर्णवर्णंचतुर्द्दलपद्मे
वादिसान्तचतुर्व्वर्णान्विते
गायत्त्री-सहिताय
गणनाथाय
षट्शतसंख्यजपमहर्निशंसमर्पयामि
नमः
।
स्वाधिष्ठानमण्डपे
अनेक-विद्युन्निभे
वादिलान्तषड्वर्णान्विते
षड्दलपद्मेसावित्रीसहिताय
ब्रह्मणे
अजपामन्त्रषट्सहस्रंनिवेदयामि
नमः
।
मणिपूरमण्डपे
नीलोत्पल-मेघनिभे
डादिफान्तदशवर्णान्विते
दशदलपद्मेलक्ष्मीसहिताय
विष्णवे
षट्सहस्रजपं
समर्पयामिनमः
।
अनाहतमण्डपे
तरुणरविनिभे
द्वादश-वर्णयुते
द्बादशदलपद्मे
गौरीसहिताय
शिवायअजपाषट्सहस्रजपं
समर्पयामि
नमः
।
विशुद्ध-मण्डपे
षोडशदलकर्णिकामध्ये
जीवात्मनेअकारादि-अःकारान्ते
अजपासहस्रसंख्यजपंनिवेदयामि
नमः
।
आज्ञामण्डपे
श्रीचन्द्रप्रभेद्विदलपद्मेह-क्ष-वर्णान्विते
मायासहितगुरुमूर्त्तयेएकसहस्रजपं
निवेदयामि
नमः
।
ब्रह्मरन्ध्रमण्डपेनानावर्णोज्ज्वले
सहस्रपद्मस्थिताय
परमात्मनेअकारादिक्षकारान्तसहिताय
एकसहस्रजपंनिवेदयामि
नमः
।
सहस्रशब्दोऽसंख्यपर
इतिबोध्यम्
।
उक्तञ्च
पद्मं
कोटिसमन्वितमिति
।इति
जपं
समर्प्य
अष्टोत्तरशतसंख्यमजपाजपंकुर्य्यात्
।
अकारादिक्षकारान्ता
वर्णा
हंस
इतिशिवशक्तिबिन्दूना
ब्रह्म
अ
इति
विसर्गरूप-बिन्दूभ्यां
हरिहरयोरभेदः
।
सोऽहमित्याभेद-भावनया
ब्रह्मरूपतां
स्वं
स्वं
परिभाव्य
उक्तः
।षट्शताधिकैकविंशतिसहस्रजपेन
परदेवतारूपःश्रीपरमेश्वरः
प्रीयतामित्येकवारं
सङ्कल्प्यध्यायेत्
॥
*
॥
हंसस्य
ध्यानं
यथा,
--“आराधयामि
मणिसन्निभमात्मलिङ्गंमायापुरीहृदयपङ्कजसन्निविष्टम्
।श्रद्धानदीविमलचित्तजलावगाहंनित्यं
समाधिकुसुमैरपुनर्भवाय
॥
”
*
॥
प्रसङ्गाज्जपरहस्यं
लिख्यते
।
पञ्चाशद्वर्ण-संपूटत्वेनानुलोम्यप्रातिलौम्येन
ब्रह्मरूपं
मेरुंक्षकारं
परिकल्प्य
तया
सह
जपं
कुर्य्यादितिदोषलेशैर्न
वाध्यते
।
एतेन
विश्वमेव
हंसमातृ-कयोरेकाकारेण
कालात्मना
लोके
चिदात्मउच्यते
।
अजपाविधानं
विना
श्रीविद्यादिसकल-विद्याया
अनधिकारी
भवेत्
।
तदुक्तम्
।“हंसज्ञानविमुग्धेन
कृतमप्यकृतं
भवेत्
।”
इति
।“अजपाधारणं
देवि
!
कथयामि
तवानघे
!
।यस्य
विज्ञानमात्रेण
परं
ब्रह्मैव
देशिकः
॥
हसः
पदं
परेशानि
प्रत्यहं
प्रजपेन्नरः
।मोहरन्ध्रं
न
जानाति
मोक्षस्तस्य
न
विद्यते
॥
श्रीगुरोः
कृपया
देवि
!
ज्ञायते
जप्यते
यदा
।उच्छासनिश्वासतया
तदा
बन्धक्षयो
भवेत्
॥
उच्छासे
चैव
निश्वासे
हंस
इत्यक्षरद्वयम्
।तस्मात्
प्राणस्तु
हंसात्मा
आत्माकारेण
संस्थितः
।नाभेरुच्छासनिश्वासात्
हृदयाग्नेर्व्यवस्थितिः
॥
”इति
राघवभट्टधृतदक्षिणामूर्त्तिसंहितायां
७पटलः
॥
*
॥
अहोरात्रमध्येऽजपाजपसंख्यायथा,
--“षष्टिश्वासैर्भवेत्
प्राणः
षट्प्राणा
नाडिकामता
।षष्टिनाड्या
अहोरात्रं
जपसंख्याक्रमो
मतः
॥
एकविशतिसाहस्रं
षट्शताधिकमीश्वरि
।जपते
प्रत्यहं
प्राणी
सान्द्रानन्दमयीं
पराम्
।उत्पत्तिश्च
जपारम्भो
मृत्युस्तस्य
निवेदनम्
॥
”इति
तत्रैव
७
पटलः
॥
*
॥
अजपानामकारणमपि
तत्रैव
।“विना
जपेन
देवेशि
!
जपो
भवति
मन्त्रिणः
।अजपेयं
ततः
प्रोक्ता
भवपाशनिकृन्तनी
॥
एवं
जपं
महेशानि
प्रत्यहं
विनिवेदयेत्
।गणेशब्रह्मविष्णुभ्यो
हराय
परमेश्वरि
!
॥
जीवात्मने
क्रमेणैव
तथैव
परमात्मने
।षट्शतानि
सहस्राणि
सहस्रञ्च
तदेव
हि
।पुनः
सहस्रं
गुरवे
क्रमेण
च
निवेदयेत्
”
*
॥
एवं
यथास्थानावस्थितेभ्यो
गणेशादिभ्यस्त-ज्जपसमर्पणमुक्त्वा
तत्तत्स्थानानां
तत्तदवस्थित-मातृकार्णानाञ्च
रूपमाह
तत्रैव
।“आधारे
स्वर्णवर्णेऽस्मिन्
वादिसान्तानिसंस्मरेत्
।द्रुतसौवर्णवर्णानि
वर्णानि
परमेश्वरि
!
॥
स्वाधिष्ठाने
विद्रुमाभे
वादिलान्तानि
च
स्मरेत्
।विद्युत्पुञ्जप्रभाभानि
सुनीले
मणिपूरके
॥
डफान्त्यनि
महानीलप्रभाणि
च
विचिन्तयेत्
।पिङ्गवर्णे
महावह्निकलिकाभानि
चिन्तयेत्
॥
कादिठान्तानि
वर्णानि
चतुर्थेऽनाहते
प्रिये
।विशुद्धौ
धूम्रवर्णे
च
रक्तवर्णान्
स्वरान्
यजेत्
॥
आज्ञायां
विद्युदाभायां
शुभ्रौ
हक्षौ
विचि-न्तयेत्
॥
कर्पूरद्युतिसंराजत्सहस्रदलनीरजे
।नादात्मकं
ब्रह्मरन्ध्रं
जानीहि
परमेश्वरि
।एतेषु
प्तप्तचक्रेषु
स्थितेभ्यः
परमेश्वरि
!
॥
जपं
निवेदयित्वा
तं
अहोरात्रभवं
प्रिये
।सहजं
परमेशानि
न्यासं
कुर्य्याद्विचक्षणः
॥
ऋषिर्हंसोऽव्यक्तरूपगायत्त्री
च्छन्द
उच्यते
।देवता
परमादिस्तु
हंसोऽहं
बीजमुच्यते
॥
सः
शक्तिः
कीलकं
सोऽहं
प्राणवस्तु
त्वमेव
हि
।नेत्रस्थलं
भवेत्
श्वेतं
वर्णञ्च
परमेश्वरि
!
॥
तदा
तत्सह
इत्येवं
मनोरस्य
प्रकीर्त्तितः
।मोक्षार्थे
विनियोगः
स्यादेवं
जानीहि
पार्व्वति
॥
ततः
षडङ्गविन्यासं
कुर्य्याद्देहस्य
सिद्धये
।सूर्य्यं
सोमं
महेशानि
निरञ्जनमतः
परम्
॥
निराभासं
चतुर्थ्यन्तं
स्वाहान्ते
क्रमतो
न्यसेत्
।कवचान्तं
प्रविन्यस्य
ततोऽनन्तपदं
स्मरेत्
॥
”इति
च
तत्रैव
७
पटलः
॥
*
॥
अजपाया
द्वैविध्यमुक्तं
यथा,
--“हंसेति
प्रकृतिर्ज्ञेया
ओँकारः
प्रकृतेर्गुणः
।हंकारेण
बहिर्याति
सकारेण
विशेत्
पुनः
॥
हंसेति
परमं
मन्त्रं
जीवा
जपति
सर्व्वदा
।षट्शतानि
दिवारात्री
सहस्राण्येकविंशतिः
॥
अजपा
नाम
गायत्री
योगिनां
मोक्षदायिनी
।अजपा
द्विविधा
देवि
!
व्यक्ता
गुप्ता
क्रमेण
च
।व्यक्ता
च
द्विविधा
प्रोक्ता
शब्दज्योतिःस्वरू-पिणी
।ज्योतीरूपा
च
सा
देवी
हृदिस्थाने
प्रतिष्ठिता
।ठकाररूपा
गुप्ता
च
शिवशक्तिः
प्रकीर्त्तिता
।चन्द्रबीजं
ठकारस्तु
वीप्सितः
स्वर
उच्यते
॥
अजपार्थमयी
गुप्ता
वह्निजाया
प्रकीर्त्तिता
।अस्याः
सङ्कल्पमात्रेण
पुरश्चरणमुच्यते
॥
”इति
निरुत्तरतन्त्रे
४
पटलः
॥
(
जरामन्धनृपतेः
सेनापतिविशेषः
।
यथा,
महा-भारते
।
२
।
२२
।
३१
--
३२
।“सु
तु
सेनापतिं
राजा
सस्मार
भरतर्पभ
!
।कौशिकं
चित्रसेनञ्च
तस्मिन्
युद्ध
उपस्थिते
॥
ययोस्ते
नामनी
राजन्
!
हंसेति
डिभकेति
च
।पूर्व्वं
संकथिते
पुंभिर्नृलोके
लोकसत्कृते
॥
”
*
॥
मेरोरुत्तरस्थपर्व्वतविशेषः
।
यथा,
विष्णुपुराणे
।२
।
२
।
२८
।“शङ्खकूटोऽथ
ऋषभो
हंसो
नागस्तथा
परः
।कालञ्जराद्याश्च
तथा
उत्तरे
केशराचलाः
॥
”
)
haṃsá,
m.
[
Cu.
〔190〕
],
Gans
die
Gänse
werden
als
in
Reihen
ziehend
(
śreṇiśás
yátānās
{242,
9},
vgl.
{163,
10}
),
im
Wasser
schwimmend
(
udaprútas
),
schwarzen
Rücken
habend
(
nī́lapṛṣṭhās
),
schnatternd
oder
zischend
(
śvas
uhúvas,
vā́s,
vā́vadantas
vgl.
{287,
10}
{744,
3}
)
bezeichnet
die
Aśvinen
werden
mit
ihnen
verglichen
(
{432,
1}.
_{432,
3}
{655,
8}
),
oder
die
rauschenden
Somaströme
(
{809,
8}
),
oder
das
Himmelsross
(
dadhikrā́
{336,
5}
)
so
auch
wol
die
Rosse
der
Aśvinen
(
{341,
4}
).
[
Page1641
]
-ás
{65,
9}
{336,
5}
{744,
3}.
-ám
{950,
9}.
-aú
{432,
1}—_{432,
3}
{655,
8}.
-ā́s
{163,
10}
{242,
9}
{287,
10}.
-ásas
{225,
5}
{341,
4}
(
yé
vām
)
{575,
7}
{809,
8}.
-és
{893,
3}.
हंस
हंस
masculine
oie
cygne.
Cheval.
Buffle.
Maître
spirituel
esp.
d'ascète.
Nom
d'un
मन्त्र
ou
formule
magique.
Un
des
esprits
vitaux.
Qqf.
envie,
cf.
हिंसा।
Le
Soleil:
Viṣṇu
Brahmā
l'Ame
universelle
qqf.
Kāma.
--
F.
हंसी
oie
ou
cygne
femelle.
Gr.
χήν
germ.
gans
lat.
anser
etc.
हंसक
masculine
le
flamant.
Sorte
d'ornement
pour
les
pieds.
हंसकूट
masculine
la
bosse
du
bœuf
indien.
हंसगद्गदा
feminine
femme
qui
a
la
voix
douce
et
agréable.
हंसगामिनी
feminine
(
गम्
)
femme
qui
a
la
démarche
gracieuse
du
cygne.
हंसदाहन
neuter
aloës.
हंसनाद
masculine
cris
d'oies.
हंसनादिनी
feminine
femme
qui
a
la
voix
douce
de
l'oie.
हंसपदी
feminine
cissus
pedata
clitoria
ternatea
(
?
)
bot.
हंसपाद
neuter
vermillon.
हंसमाला
feminine
troupe
d'oies
sauvages.
Canard.
हंसरथ
masculine
Brahmā,
porté
sur
un
cygne.
हन्सलोमश
neuter
sulfate
de
fer.
हंसवती
feminine
cissus
pedata,
bot.
हंसवाहन
masculine
Brahmā,
porté
par
un
cygne.
हंसाङ्घ्रि
masculine
(
अङ्घ्रि
)
vermillon.
हंसाभिख्य
neuter
(
अभि
ख्या
)
argent.
हंसांशु
masculine
couleur
blanche
comme
celle
du
cygne.
हंसिका
feminine
oie.
हंस-
Masculine.
sorte
d'oie
sauvage
(
poétiquement,
flamant,
cygne
ifc.
le
meilleur
d'entre
)
âme,
principe
universel,
Brahma
soleil
Neuter.
d'une
sorte
d'ascètes
de
plusieurs
personnages
d'une
montagne
-ई-
Feminine.
oie
femelle
-ता-
Feminine.
-त्व-
nt.
fait
d'être
une
oie
-वती-
(
et
-आवती-
)
Feminine.
Neuter.
de
plusieurs
femmes.
°काकीय-
a.
relatif
à
l'oie
et
à
la
corneille,
Neuter.
d'un
parvan
du
MhBh.
°गति-
a.
à
la
démarche
d'oie
(
solennelle
)
-°गामिनी-
a.
Feminine.
id.
°गुह्य-
nt.
titre
d'un
hymne.
°चन्द्रांशु-
Masculine.
Plural
rayons
de
la
lune
et
du
soleil.
°चिह्न-दुकूलवन्त्-
a.
dont
le
costume
est
tissé
de
motifs
représentant
des
haṃsa.
°जातीय-
a.
de
l'espèce
des
oies,
palmipède.
°द्वीप-
Masculine.
nt.
Neuter.
d'une
île.
°पदिका-
Feminine.
première
femme
de
Duṣyanta.
°माला-
Feminine.
vol
de
haṃsa
en
lignes,
groupe
de
haṃsa.
°यान-
nt.
véhicule
tiré
par
des
oies.
°राज-
Masculine.
grand
jars.
°वाह-
a.
monté
sur
un
haṃsa,
ép.
de
Brahma
-न-
id.
°वेग-
Masculine.
Neuter.
d'un
homme.
°श्येत-
a.
blanc
comme
cygne.
°श्रेणी-
Feminine.
rangée
de
haṃsa
हंसावली-
id.
Neuter.
de
femmes.
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.