Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
सरस्वती (sarasvatI)
सरस्वती
sarasvatI
Feminine
cow
सरस्वती
sarasvatI
Feminine
deity
identified
with
education
and
knowledge
सरस्वती
sarasvatI
Feminine
excellent
woman
सरस्वती
sarasvatI
Feminine
name
of
a
river
[
mythical
]
सरस्वती
sarasvatI
Feminine
learning
wisdom
सरस्वती
sarasvatI
Feminine
any
river
सरस्वती
sarasvatI
Feminine
region
abounding
in
pools
and
lakes
सरस्वती
sarasvatI
Feminine
celestial
or
oracular
voice
सरस्वती
sarasvatI
Feminine
speech
or
the
power
of
speech
सरस्वती
sarasvatI
Feminine
eloquence
सरस्वती
[
sarasvatī
],
1
Name.
of
the
goddess
of
speech
and
learning,
and
represented
as
the
wife
of
Brahman
परस्पर-
विरोधिन्योरेकसंश्रयदुर्लभम्
।
संगतं
श्रीसरस्वत्योर्भूतये$स्तु
सदा
सताम्
॥
Vikramorvasîyam (Bombay).
5.24.
Speech,
voice,
words
इति
देहविमुक्तये
स्थितां
रतिमाकाशभवा
सरस्वती
...
अन्वकम्पयत्
Kumârasambhava (Bombay).
4.39,
43
Raghuvamsa (Bombay).
15.46.
Name.
of
a
river
(
which
is
lost
in
the
sands
of
the
great
desert
).
A
river
in
general.
A
cow
ŚB.
on
MS.*
1.3.49
Vāj.8.43.
An
excellent
woman.
Name.
of
Durgā.
Name.
of
a
female
divinity
peculiar
to
the
Buddhists.
The
Soma
plant.
The
plant
called
ज्योतिष्मती.
सरस्वती
1
N.
of
the
goddess
of
speech
and
learning,
and
represented
as
the
wife
of
Brahman.
2
Speech,
voice,
words
Ku.
4.
39,
43
R.
15.
46.
3
N.
of
a
river
(
which
is
lost
in
the
sands
of
the
great
desert
).
4
A
river
in
general.
5
A
cow.
6
An
excellent
woman.
7
N.
of
Durgā.
8
N.
of
a
female
divinity
peculiar
to
the
Buddhists.
9
The
Soma
plant.
10
The
plant
called
ज्योतिष्मती.
स॑रस्वती
b
feminine.
(
of
स॑रस्वत्,
q.v.
under
स॑रस्
)
a
region
abounding
in
pools
and
lakes,
mahābhārata
i,
7745
nalopākhyāna
of
a
river
(
celebrated
in
ṛg-veda
and
held
to
be
a
goddess
whose
identity
is
much
disputed
most
authorities
hold
that
the
name
S°
is
identical
with
the
Avestan
Haraquaiti
river
in
Afghanistan,
but
that
it
usually
means
the
Indus
in
the
ṛg-veda
,
and
only
occasionally
the
small
sacred
rivers
in
Madhya-deśa
[
see
below
]
the
river-goddess
has
seven
sisters
and
is
herself
sevenfold,
she
is
called
the
mother
of
streams,
the
best
of
mothers,
of
rivers,
and
of
goddesses
the
Ṛṣis
always
recognize
the
connection
of
the
goddess
with
the
river,
and
invoke
her
to
descend
from
the
sky,
to
bestow
vitality,
renown,
and
riches
elsewhere
she
is
described
as
moving
along
a
golden
path
and
as
destroying
Vṛtra
et cetera.
as
a
goddess
she
is
often
connected
with
other
deities,
e.g.
with
Pūṣan,
Indra,
the
Maruts
and
the
Aśvins
in
the
Āprī
hymns
she
forms
a
triad
with
the
sacrificial
goddesses
Iḍā
and
Bhāratī
according.
to
a
myth
told
in
the
vājasaneyi-saṃhitā
xix,
12,
S°
through
speech
[
वाचा
]
communicated
vigour
to
Indra
in
the
Brāhmaṇas
she
is
identified
with
वाच्,
‘Speech’,
and
in
later
times
becomes
goddess
of
eloquence
See
below
),
ṛg-veda
et cetera.
et cetera.
nalopākhyāna
of
a
well-known
small
river
(
held
very
sacred
by
the
Hindūs
identified
with
the
modern
Sursooty,
and
formerly
marking
with
the
Dṛṣadvatī
one
of
the
boundaries
of
the
region
Ārya-deśa
and
of
the
sacred
district
called
Brahmāvarta
[
see,
manu-smṛti
ii,
17
]
in
ṛg-veda
vii,
95,
2,
this
river
is
represented
as
flowing
into
the
sea,
although
later
legends
make
it
disappear
underground
and
join
the
Ganges
and
Jumnā
at
Allahābād
See
त्रि-वेणी,
प्रयाग
),
ib.
nalopākhyāna
of
various
rivers
(
especially.
of
rivers
which
in
sacredness
are
equal
to
S°
and
which
are
three
according.
to
atharva-veda
vi,
101,
and
seven
according.
to
mahābhārata
ix,
2188
)
nalopākhyāna
of
the
goddess
of
eloquence
and
learning
(
confer, compare.
above
she
is
opposed
to
Śrī
or
Lakṣmī
[
confer, compare.
vikramorvaśī
v,
24
],
and
sometimes
considered
as
the
daughter
and
also
wife
of
Brahmā,
the
proper
wife
of
that
god
being
rather
Sāvitri
or
Gāyatrī
she
is
also
identified
with
Durgā,
or
even
with
the
wife
of
Viṣṇu
and
of
Manu,
and
held
to
be
the
daughter
of
Dakṣa
),
manu-smṛti
mahābhārata
et cetera.
an
excellent
woman
(
equal, equivalent to, the same as, explained by.
स्त्री-रत्न
),
Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.
nalopākhyāna
of
various
plants
(
Cardiospermum
Halicacabum,
Egle
Marmelos,
Ruta
Graveolens
et cetera.
),
Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.
nalopākhyāna
of
a
two-year-old
girl
representing
Durgā
at
her
festival,
Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.
of
various
other
women
(
especially.
of
the
wives
of
Dadhīca,
Śaṃkarācārya,
Maṇḍanamiśra
et cetera.
),
ib.
सरस्वती
स्त्रीलिङ्गम्
-
सरस्वत्
+
ङीप्
वाणी
और
ज्ञान
की
अधिष्ठात्री
देवी
जिसका
वर्णन
ब्रह्मा
की
पत्नी
के
रुप
में
किया
गया
हैं
सरस्वती
स्त्रीलिङ्गम्
-
सरस्वत्
+
ङीप्
"बोली,
स्वर,
वचन"
सरस्वती
स्त्रीलिङ्गम्
-
सरस्वत्
+
ङीप्
एक
नदी
का
नाम
सरस्वती
स्त्रीलिङ्गम्
-
सरस्वत्
+
ङीप्
नदी
सरस्वती
स्त्रीलिङ्गम्
-
सरस्वत्
+
ङीप्
गाय
सरस्वती
स्त्रीलिङ्गम्
-
सरस्वत्
+
ङीप्
श्रेष्ठ
स्त्री
सरस्वती
स्त्रीलिङ्गम्
-
सरस्वत्
+
ङीप्
दुर्गा
का
नाम
सरस्वती
स्त्रीलिङ्गम्
-
सरस्वत्
+
ङीप्
बौद्धों
की
एक
देवी
सरस्वती
स्त्रीलिङ्गम्
-
सरस्वत्
+
ङीप्
सोमलता
सरस्वती
स्त्रीलिङ्गम्
-
सरस्वत्
+
ङीप्
ज्योतिष्मती
नामक
पौधा
sarasvatI
{%
f.
%}
1.
The
wife
of
Brahman
(
m.
)
represented
as
the
goddess
of
speech
and
eloquence
2.
speech,
voice,
eloquence,
literary
composition,
R.xv.46
3.
a
cow
4.
an
excellent
woman
5.
an
epithet
of
Durgā
6.
the
name
of
a
river
7.
a
river
in
general
8.
the
Soma
plant
9.
a
female
divinity
peculiar
to
the
Buddhists
10.
the
jyotishmatī
plant.
गङ्गाधर
यति
or
भिक्षु
or
सरस्वती
or
गङ्गाधरेन्द्र
यति
pupil
of
Rāmacandra
Sarasvatī,
praśiṣya
of
Sarvajña
Sarasvatī:
Candrikodgāra
Vedāntasiddhāntacandrikāṭīkā.
Praṇavakalpaprakāśa.
L.
2291.
Vedāntasiddhāntasūktimañjarī
and
its
Prakāśa.
IO.
1597.
Hall
p.
153.
L.
524.
K.
136.
Oudh
1877,
44
(
C.
).
Sāmrājyasiddhi
and
C..
B.
4,
84
(
Mokṣasāmrā-
jyasiddhi
).
Bhk.
31.
Siddhāntabinduśīkara
Siddhāntaleśaṭīkā.
Oudh
1876,
24.
Siddhāntaleśasaṃgraha
and
C..
B.
4,
106.
Svārājyasiddhi
and
C..
Kaivalyakalpadruma
(
com-
posed
in
1827
).
Synonyms
सरस्वती
(Noun)
दशविधेषु
संन्यासिषु
एकः।
"सरस्वत्यः
शृङ्गेर्यां
निवसन्ति।"
Synonyms
कोपलता,
अर्धचन्द्रिका,
अनलप्रभा,
कटभी,
कनकप्रभा,
कुकुन्दनी,
कैडर्यः,
गीर्लता,
ज्योतिष्का,
ज्योतिर्लता,
तीक्तका,
तीक्ष्णा,
दीप्तः,
निफला,
पण्या,
परापतपदी,
पीततैला,
पिण्या,
पूतितैला,
बहुरसा,
मतिदा,
लगणा,
लता,
लतापुटकी,
लवणः,
वायसादनी,
शृङ्गिन्,
श्लेष्मघ्नी,
सरस्वती,
सुपिङ्गला,
सुवेगा,
सुवर्णलता,
स्वर्णलता,
सुमेधस्,
स्फुटवल्कली,
स्फुटरङ्गिणी
(Noun)
एका
लता।
"कोपलता
ओषध्यां
प्रयुज्यते।"
Synonyms
सरस्वती
(Noun)
एका
रागिणी।
"श्रोतारः
सङ्गीतज्ञाय
सरस्वस्त्यः
स्वराः
स्पष्टीकर्तुं
कथयन्ति।"
Synonyms
ब्राह्मी,
सोमलता,
सरस्वती,
सौम्या,
सुरश्रेष्ठा,
शारदा,
सुवर्चला,
कपोतवगा,
वैधात्री,
दिव्यतेजाः,
महौषधी,
स्वयंभुवी,
सौम्यलता,
सुरेष्टा,
ब्रह्मकन्यका,
मणडूकमाता,
मण्डुकी,
सुरसा,
मेध्या,
वीरा,
भारती,
वरा,
परमेष्ठिनी,
दिव्या,
शारदा
(Noun)
क्षुपविशेषः-यः
भेषजरुपेण
उपयुज्यते
यस्य
गुणाः
वाताम्लपित्तनाशित्वं
तथा
च
बुद्धिप्रज्ञामेधाकारीत्वम्।
"ब्राह्मी
प्रायः
गङ्गातटे
हरिद्वारनगरस्य
समीपे
दृश्यते।"
Synonyms
ज्योतिष्मती,
पारावताङ्घ्री,
कटभी,
पिण्या,
पारावतपदी,
नगणा,
स्फुटबन्धनी,
पूतितैला,
इङ्गुदी,
स्वर्णलता,
अनलप्रभा,
ज्योतिर्लता,
सुपिङ्गला,
दीप्ता,
मेध्या,
मतिदा,
दुर्जरा,
सरस्वती,
अमृता
(Noun)
लताविशेषः-यस्याः
बीजात्
तैलं
प्राप्यते
तथा
च
या
वातकफहारिणी
अस्ति।
"ज्योतिष्मतेः
बीजस्य
तैलं
बहु
उपयुक्तम्
अस्ति।"
Synonyms
भाषा,
भाषणम्,
वाक्,
वाणी,
वाचा,
गोः,
गिरा,
उक्तिः,
वाक्शक्तिः,
वदन्तिः,
निगदः,
निगादः,
व्याहारः,
व्याहृतिः,
वचनम्,
वादः,
तापः,
अभिलापः,
लपितम्,
लपनम्,
भणितिः,
भारती,
सरस्वती,
राधना,
कासूः
(Noun)
मुखनिर्गतः
सार्थकः
ध्वनिसमूहः।
"भाषा
सम्पर्कस्य
माध्यमम्
।"
Synonyms
नदी,
सरित्,
तरङ्गिणी,
शैवलिनी,
तटिनी,
धुनी,
स्रोतस्वती,
द्वीपवती,
स्रवन्ती,
निम्नगा,
आपगा,
स्रोतस्विनी,
स्रोतोवहा,
सागरगामिनी,
अपगा,
निर्झरिणी,
सरस्वती,
समुद्रगा,
कूलङ्कषा,
कूलवती,
शैवालिनी,
समुद्रकान्ता,
सागरगा,
रोधोवती,
वाहिनी
(Noun)
जलस्य
सः
प्रवाहः
यः
पर्वतात्
आरभ्य
विशिष्टमार्गेण
सागरं
प्रति
गच्छति।
"पर्वतप्रदेशे
पाषाणसिकतादिषु
नदी
मार्गम्
आक्रमति
।/
पाणिनेः
न
नदी
गङ्गा
यमुना
न
नदी
स्थली।"
Synonyms
गौः,
माहेषी,
सौरभेयी,
उस्रा,
माता,
शृङ्गिणी,
अर्जुनी,
अघ्न्या,
रोहिणी,
माहेन्द्री,
इज्या,
धेनुः,
अघ्ना,
दोग्ध्री,
भद्रा,
भूगिमही,
अनडुही,
कल्याणी,
पानवी,
गौरी,
सुरभिः,
मबा,
निलिनाचिः,
सुरभी,
अनड्वाही,
अधमा,
बहुला,
मही,
सरस्वती,
उस्रिया,
अही,
अदितिः,
इला,
जगती,
शर्करी
(Noun)
ग्राम्यपशुविशेषः,
यः
सास्नालाङ्गुलककुदखुरविषाणी
तथा
च
तस्याः
दुग्धं
मनुष्याय
पुष्टीकारकम्
इति
मन्यन्ते।
"हिन्दुधर्मीयाणां
कृते
गौः
अवध्या
अस्ति।"
Synonyms
सरस्वती,
प्रज्ञा,
भारती,
वागीश्वरी,
वाग्देवी,
वीणावादिनी,
शारदा,
हंसवाहिनी,
गिरा,
इला,
ब्राह्मी,
इरा,
ज्ञानदा,
गीर्देवी,
ईश्वरी,
वाचा,
वचसामीशा,
वर्णमातृका,
गौः,
श्रीः,
वाक्येश्वरी,
अन्त्यसन्ध्येश्वरी,
सायंसन्ध्यादेवता,
गौरी
(Noun)
विद्यायाः
वाण्यः
च
अधिष्ठात्री
देवता।
"सरस्वत्याः
वाहनं
हंसः
अस्ति।"
Synonyms
सरस्वती,
ब्रह्मनदी,
प्लक्षजाता,
प्लक्षादेवी,
ब्रह्मसती,
वेदगर्भा,
सिंधुमाता,
सिन्धुमाता,
कुटिला
(Noun)
पञ्जाबप्रान्तस्य
प्राचीना
नदी।
"सरस्वत्याः
गणनं
भारतस्य
बृहत्यां
नद्यां
भवति।"
Synonyms
सरस्वती
(Noun)
एका
देवता
।
"सरस्वती
बुद्धेः
देवता
अस्ति"
Sarasvatī^2,
the
goddess
of
Speech.
§
1
(
Anukram.
):
I,
1
(
introductory
śloka
).--§
11
(
Parvasaṅgr.
):
I,
2,
467
(
saṃvādaḥ
Sºyās
Tārkshyarsheḥ,
i.e.
Sarasvatī-Tārkshyasaṃvāda
).--§
262
(
Sabhākriyāp.
):
II,
1
(
introductory
śloka
).
--§
266
(
Śukrasabhāv.
):
II,
7,
300
(
in
the
palace
of
Indra
).
--§
308
(
Āraṇyakap.
):
III,
1
(
introductory
śloka
).--§
330
(
Indradarśana
):
III,
37,
1488
(
mentioned
in
a
blessing
on
Arjuna
).--§
400
(
Tīrthayātrāp.
):
III,
118,
†10226
(
ºyāḥ,
sc.
āyatanaṃ
).--§
412
(
Ashṭāvakrīya
):
III,
132,
10598
(
Śvetaketu
saw
S.
in
a
human
form
).--§
456
(
SarasvatīTārkshyasaṃv.
):
III,
186,
†12715
(
ºyā
gītaṃ
),
†12718,
(
†12719
),
(
†12732
),
(
†12736
),
(
†12738
),
(
†12741
)
(
discourse
between
S.
and
Tārkshya
).--§
549
(
Pāṇḍavapraveśap.
):
IV,
1
(
introductory
śloka
).--§
554
(
Sainyodyogap.
):
V,
1
(
do.
).--§
565
(
Gālavacarita
):
V,
117,
3973
(
reme…
Sºyāṃ
yathā
Manuḥ
).--§
574
(
Jambūkh.
):
VI,
1,
1
(
introductory
śloka
).--§
576
(
Bhagavadgītāp.
):
VI,
23,
804
(
identified
with
Durgā
).--§
581
(
Bhīshmavadhap.
):
VI,
65,
2958
(
devī
jihvā
Sºī,
sc.
Kṛshṇa's
),
67,
3019.--§
589
(
Droṇābhishekap.
):
VII,
1,
1
(
introductory
śloka
).--§
603
(
Nārāyaṇāstramokshap.
):
VII,
201,
9438
(
ºyā
vāsaṃ
Vyāsaṃ
).--§
604
(
Karṇap.
):
VIII,
1
(
introductory
śloka
).-§
606
(
Tripurākhyāna
):
VIII,
34,
1487
(
became
the
parirathyā
of
Śiva's
chariot
).--§
609
(
Śalyap.
):
IX,
1
(
introductory
śloka
).--§
615u
(
Skanda
):
IX,
45,
2515.-§
616
(
Sauptikap.
):
X,
1
(
introductory
śloka
).--§
618
(
Jalapradānikap.
):
XI,
1
(
do.
).--§
621
(
Rājadh.
):
XII,
1
(
do.
)--§
641
(
Rājadh.
):
XII,
120,
†4397
121,
4432
(
=
Lakshmī
),
4493
(
from
Vishṇu
in
the
form
of
chastisement
S.
created
the
daṇḍanīti
).--§
662b
(
Jāpakop.
):
XII,
199,
7268
200,
7340.--§
667
(
Mokshadh.
):
XII,
240,
8741
(
jihvāyāṃ
vāk
Sºī
).--§
707
(
do.
):
XII,
319,
11729
(
vāg
bhūtā
),
11730,
11736,
11737
(
devī
),
11738,
11745
(
devīṃ
),
11756
(
do.
).--§
717c
(
Uparicara
):
XII,
336,
12730
(
devī
).--§
717b
(
Nārāyaṇīya
):
XII,
340,
12920
(
Vedānāṃ
mātaraṃ…devīṃ
),
343,
13234
(
Ṛtā
Brahmasutā
devī
)
350,
13675
(
from
the
speech
(
S.
)
of
Nārāyaṇa
arose
Apāntaratamas
).--§
719
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
1
(
introductory
śloka
).--§
737
(
do.
):
XIII,
31,
2014.-§
746
(
do.
):
XIII,
69,
3433,
3434
(
Brāhmīṃ
).--§
778
(
Aśvamedhikap.
):
XIV,
1
(
introductory
śloka
).--§
782b
(
Brāhmaṇagītā
):
XIV,
21,
642
(
vāg
),
645,
652.--§
787
(
Āśramavāsap.
):
XV,
1
(
introductory
śloka
).--§
793
(
Mausalap.
):
XVI,
1
(
do.
).--§
794
(
Mahāprasthānikap.
):
XVII,
1
(
do.
).--§
795
(
Svargārohanap.
):
XVIII,
1
(
do.
).-§
795c
(
Mahābhārata
):
XVIII,
6,
232
(
=
the
introductory
śloka
of
books
I-XVIII
),
299.
Cf.
Vāc,
Vāṇī.--Do.^3
=
Śiva
(
1000
names^1
).--Do.^4,
appellative
(
“speech,
voice”
):
III,
†10628
XII,
2197
(
navanītaṃ
sºyāḥ
),
2764,
6811
(
vāṇī
),
6944
(
Brāhmī
),
12999
XIII,
4045
(
bahuvidhāṃ
),
5237.
Sarasvatī,
pl.
(
rivers
named
S.
).--§
615i
(
Saptasārasvata
):
IX,
38,
2188
(
sapta
),
2216
(
do.
).--§
680b
(
TulādhāraJājalisaṃv.
):
XII,
264,
9439
(
sarvā
nadyaḥ
Sºyaḥ
).-§
746
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
76,
†3676
(
nadyaḥ
iva,
Nīl.
).
सरस्वती
१
/
SARASVATĪ
I.
Goddess
of
learning.1
)
Birth.
Sarasvati
is
the
daughter
of
brahmā.
kāmadeva
was
born
from
Brahmā's
heart
krodha
(
anger
)
was
born
from
his
eyebrows
lobha,
from
his
lower
lip,
sarasvatī,
from
his
face
the
Sindhus
from
his
genitals,
and
nirṛti,
from
his
anus.
The
following
story
about
the
birth
of
sarasvatī
is
from
brahmāṇḍa
purāṇa,
Chapter
43:--
brahmā
got
ready
for
creation,
and
while
in
meditation
sattvaguṇa
(
sublime
quality
)
began
swelling
up
in
his
mind
wherefrom
a
girl
was
born.
brahmā
asked
her
who
she
was.
She
answered:
“I
am
born
from
you.
You
fix
for
me
a
seat
and
duties.”
Then
brahmā
told
her
that
her
name
was
sarasvatī
and
ordained
that
she
should
stay
on
the
tip
of
everybody's
tongue.
You
dance
especially
on
the
tongues
of
learned
people.
You
should
also
exist
on
earth
in
the
form
of
a
river,
and
assuming
a
third
form
you
should
live
in
me
too.”
sarasvatī
agreed
to
this.2
)
Curse
of
sarasvatī.
See
under
gaṅgā.3
)
Misled
kumbhakarṇa.
When
kumbhakarṇa
requested
brahmā
for
a
boon,
sarasvatī,
at
the
instance
of
the
latter,
lodged
herself
in
the
tongue
of
kumbhakarṇa
and
made
him
ask
for
Nidrāvatva
(
Sleep
),
something
different
from
what
he
really
desired
to
get
Viz.
Nirdevatva
(
absence
of
devas
).4
)
Received
baḍavāgni.
(
all-consuming
fire
).
baḍavāgni
was
born
at
the
quarrel
between
the
Bhārgavas
and
Hehayas.
baḍavāgni
is
flames
of
aurva,
the
bhārgava.
(
See
under
aurva
).
It
was
sarasvatī
who
took
the
agni
to
the
ocean.
As
a
result
of
this,
sarasvatī,
became
a
river
in
india.
The
story
is
told
in
the
Sṛṣṭikhaṇḍa
of
padma
purāṇa
as
follows:-
The
world
was
about
to
be
burnt
in
baḍavāgni,
which
originated
from
aurva,
when
indra
requested
sarasvatī
thus:
“Oh!
Devi!
you
should
deposit
this
agni
in
the
western
ocean
or
else
the
world
will
be
consumed
in
its
flames.”
To
this
sarasvatī
told
viṣṇu
as
follows:
“I
am
not
a
free
person.
I
will
do
nothing
without
the
permission
of
my
father.
Therefore,
please
think
of
some
other
means.”
The
devas,
who
understood
Sarasvatī's
nature,
went
to
brahmā
with
their
case.
Immediately
he
called
sarasvatī
to
him
and
asked
her
to
deposit
baḍavāgni
in
the
western
ocean
for
the
safety
of
himself
and
the
devas.
Unable
to
disobey
her
father,
sarasvatī,
with
tears
in
her
eyes,
agreed
to
do
so.
Then
gaṅgā
followed
her
and
she
told
the
former
that
she
(
gaṅgā
)
would
see
her
flowing
northwards
when
she
reached
the
eastern
region
surrounded
by
devas.
sarasvatī
sent
back
her
companions
like
gaṅgā,
yamunā
manoramā,
gāyatrī
and
sāvitrī
who
followed
her.
Then
she
appeared
at
the
āśrama
of
uttaṅka
under
the
Plakṣa
tree
in
the
presence
of
the
devas.
Just
as
śiva
carried
gaṅgā,
the
Plakṣa
tree
bore
sarasvatī
and
immediately
did
śiva
give
to
her
baḍavāgni
in
a
pot.
Because
of
his
blessing
the
agni
did
not
burn
her
hands.
She
went
towards
the
north
with
the
pot
and
came
to
puṣkariṇī,
and
she
stopped
there
to
redeem
the
sins
of
people.
It
is
believed
to
this
very
day
that
those
who
drink
water
from
the
puṣkara
will
attain
Brahmaloka.
From
puṣkara
sarasvatī
flowed
towards
the
west
and
reaching
a
date-garden
not
far
off
from
puṣkara
it
rose
up
again
where
sarasvatī
is
known
as
nandā
as
well.
There
is
also
another
reason
for
the
name
nandā.
Once
upon
a
time
there
was
a
King
called
prabhañjana.
While
hunting
in
the
forest
he
saw
a
deer
inside
a
cluster
of
shrubs
and
he
shot
an
arrow
at
it.
Then
the
deer
told
the
King:
“What
a
crime
is
this!
You
have
wounded
me,
who
am
feeding
my
child.
I
have
heard
that
the
King
shall
not
kill
a
deer
while
it
is
engaged
in
drinking,
sleeping
or
mating.
May
you,
who
have
done
this
cruel
act,
be
transformed
into
a
tiger
and
roam
about
this
thorny
forest.”
Saying
again
and
again
that
he
did
not
notice
that
the
deer
was
feeding
its
child,
the
King
begged
for
absolution
from
the
curse.
Taking
pity
on
the
weeping
king
the
deer
told
him
that
he
would
be
redeemed
from
the
curse
when
he
had
talked
with
the
cow
called
nandā,
which
would
go
there
after
a
hundred
years.
According
to
the
above
curse
the
king
got
transformed
into
a
tiger
and
spent
hundred
years
eating
wild
animals.
After
hundred
years
were
over
a
herd
of
cows
came
there
grazing
under
the
leadership
of
a
cow
called
nandā.
Beautiful
nandā
used
to
walk
ahead
of
the
other
cows
and
graze
alone
at
a
secret
place
in
the
forest.
There
was
a
mountain
called
rohita
there,
on
the
banks
of
the
river.
The
northern
side
of
the
mountain
was
a
dense
forest
infested
by
cruel
animals.
There
lived
there
a
very
cruel
and
terrible
tiger
as
big
as
a
mountain.
A
generous
person
called
nanda
was
feeding
the
cows
with
grass
etc.
nandā,
the
cow,
got
separated
from
the
herd
and
came
to
the
river
when
the
tiger
ran
after
it
asking
it
to
stop.
Crying
aloud
the
cow
said:
Oh
tiger
I
have
a
child,
which
has
not
begun
even
tasting
grass
and
it
is
awaiting
the
return
of
its
mother
to
the
cow-shed
at
dusk.
I
shall
go
and
take
leave
of
the
child
and
return
so
that
you
may
eat
me.”
Taking
pity
on
the
cow
the
tiger
granted
its
prayer.
It
returned
duly
to
the
tiger
at
dusk.
The
tiger,
taken
by
surprise,
by
the
honesty
of
the
cow
enquired
of
it
its
name,
and
the
cow
answered
that
it
was
named
nandā
by
its
master,
nanda.
As
soon
as
the
name
was
uttered
prabhañjana
was
released
from
his
old
curse
and
he
became
the
former
king.
Dharmadeva
then
appeared
there
and
asked
her
to
choose
the
boon
she
liked
and
she
replied
as
follows:--“I,
with
my
child,
must
attain
the
ultimate
place
and
position,
and
let
this
place
become
a
sacred
place
for
munis.
Also,
let
this
river
sarasvatī,
come
to
be
known
as
nandā,
by
my
name.”
nandā
immediately
ascended
to
heaven
and
prabhañjana
returned
to
his
palace.
River
sarasvatī
came
to
be
called
nandā
from
that
day:
After
flowing
through
the
above-mentioned
date-garden
towards
the
south
for
some
distance
sarasvatī
(
nandā
)
flowed
again
towards
the
north.
She
reached
the
ocean
and
deposited
therein
the
pot
of
baḍavāgni.
(
padma
purāṇa,
Sṛṣṭikhaṇḍa
).5
)
sarasvatī
as
Brahmā's
wife.
The
Purāṇas
mention
three
wives
of
brahmā,
sarasvatī,
sāvitrī
and
gāyatrī.
But,
the
three
are,
according
to
matsya
purāṇa,
one
and
the
same
person.
The
matsya
purāṇa
mentions:-brahmā
created,
from
his
own
effulgence,
a
woman,
who
became
famous
under
the
names
śatarūpā,
sāvitrī,
gāyatrī
and
Brahmāṇī.
brahmā
fell
in
love
with
his
daughter
and
noticing
the
fact
she
turned
away
to
the
right
side
of
her
father.
Then
did
a
face
appear
on
his
right
side.
To
avoid
the
amorous
looks
of
the
father,
she
slided
off
to
both
his
sides,
and
faces
appeared
on
those
sides
of
brahmā.
Then
sarasvatī
jumped
up
to
the
sky
and
a
fifth
face
appeared
on
his
head,
turned
upwards.
Finding
escape
impossible
she
yielded
to
the
desire
of
brahmā
and
they
enjoyed
honey-moon
for
a
hundred
years.
To
them
was
born
a
son
called
Svāyambhuva
or
virāṭ.
At
one
place
in
skanda
purāṇa,
sāvitrī
and
gāyatrī
are
referred
to
as
different
individuals.
(
See
under
sāvitrī
).6
)
Idol
of
sarasvatī.
sarasvatī,
clad
in
white
clothes,
sits
on
a
white
lotus.
She
holds
in
her
hands
a
string
of
beads,
book
and
Vīṇā.
She
is
depicted
in
sitting,
standing
and
dancing
postures.
She
is
conceived
as
śakti
related
to
viṣṇu
as
also
to
śiva.
In
certain
old
works
in
Bengal,
sarasvatī,
instead
of
Bhūmidevī,
is
to
be
seen
along
with
viṣṇu.
agni
purāṇa,
Chapter
50,
enjoins
that
idols
of
sarasvatī
in
temple
should
hold
in
its
hands
book,
string
of
beads
and
Vīṇā.7
)
Other
information.
(
i
)
It
was
on
the
banks
of
sarasvatī
that
vyāsa
performed
tapas
and
śuka
was
born.
(
devī
bhāgavata,
skandha
1
).(
ii
)
There
are
various
references
to
sarasvatī
in
the
ṛgveda.(
iii
)
sarasvatī
shines
forth
in
Indra's
court.
(
Sabhā
Parva,
Chapter
7,
Verse
19
).(
iv
)
Once
sarasvatī
advised
the
muni
called
tārkṣya
(
Vana
Parva,
Chapter
185
).(
v
)
During
Tripuradahana
(
burning
of
the
city
of
the
Tripuras
)
sarasvatī
served
as
a
passage
for
the
chariot
of
śiva
to
advance.
(
karṇa
Parva,
Chapter
34,
Verse
34
).(
vi
)
muni
yājñavalkya
once
thought
of
sarasvatī
and
she
appeared
before
him
wearing
ornaments
of
vowels
and
consonants
and
sounding
‘Om’.
(
śānti
Parva,
Chapter
318,
Verse
14
).
सरस्वती
२
/
SARASVATĪ
II.
River
sarasvatī,
flowing
through
north
india
is,
according
to
Purāṇic
conception,
sarasvatī
devī
who
has
assumed
the
form
of
a
river.
(
See
under
sarasvatī
I
).
The
following
information
about
river
sarasvatī
famed
in
the
Purāṇas
is
from
the
mahābhārata.(
i
)
King
matināra
once
performed
a
yajña
on
the
banks
of
river
sarasvatī.
At
the
close
of
the
yajña
Sarasvatīdevī
appeared
and
chose
the
King
as
her
husband,
and
a
son
called
taṁsu
was
born
to
the
couple.
(
Ādi
Parva,
Chapter
95,
Verse
26
).(
ii
)
River
sarasvatī
is
one
of
the
seven
tributaries
of
river
gaṅgā
and
its
source
is
under
the
Plaksa
tree.
One
who
drinks
its
water
will
become
free
from
sin.
(
Ādi
Parva,
Chapter
16,
Verse
19
).(
iii
)
sarasvatī
worships
varuṇa
in
his
court.
(
Sabhā
Parva,
Chapter
9,
Verse
19
).(
iv
)
The
pāṇḍavas,
while
travelling
in
the
forest,
crossed
the
river.
(
Vana
Parva,
Chapter
5,
Verse
2
).(
v
)
śrī
kṛṣṇa
conducted
a
yajña
in
the
plains
of
river
sarasvatī.
(
Vana
Parva,
Chapter
12,
Verse
14
).(
vi
)
Kāmyaka
forest
is
on
the
banks
of
sarasvatī.
(
Vana
Parva,
Chapter
36,
Verse
41
).(
vii
)
It
is
a
holy
river.
If
one
bathes
in
it
and
worships
one's
ancestors
one
will
attain
Sārasvataloka.
(
Vana
Parva,
Chapter
84,
Verse
66
)(
viii
)
dadhīca
had
his
āśrama
on
the
banks
of
the
river.
(
Vana
Parva,
Chapter
100,
Verse
13
).(
ix
)
muni
lomaśa
once
extolled
the
greatness
of
river
sarasvatī.
(
Vana
Parva,
Chapter
129,
Verse
20
).(
x
)
The
river
disappears
in
Vināśanatīrtha
and
reappears
at
camasodbheda.
(
Vana
Parva,
Chapter
130,
Verse
3
).(
xi
)
It
is
the
source
of
agni.
(
Vana
Parva,
Chapter
222,
Verse
22
).(
xii
)
There
are
many
holy
places
on
the
plains
of
the
river.
They
are
described
in
Chapters
35-54
of
Salya
Parva.(
xiii
)
River
sarasvatī
once
carried
vasiṣṭha
in
its
flow.
(
See
under
vasiṣṭha
).(
xiv
)
viśvāmitra
cursed
sarasvatī.
(
See
under
vasiṣṭha
).(
xv
)
sarasvatī
returned
to
Dadhīci
maharṣi
the
son
born
to
her
by
him
and
he
blessed
her.
(
śalya
Parva,
Chapter
51
).(
xvi
)
balabhadrarāma
once
extolled
the
greatness
of
sarasvatī.
(
śalya
Parva,
Chapter
54,
Verse
33
).(
xvii
)
arjuna
appointed
the
son
of
sātyaki
as
the
master
of
a
particular
region
on
the
banks
of
the
river.
(
Mausala
Parva,
Chapter
8,
Verse
71
).(
xviii
)
Following
the
death
of
śrī
kṛṣṇa
his
16008
wives
drowned
themselves
to
death
in
sarasvatī.
(
svargārohaṇa
parva,
Chapter
5,
Verse
25
).
सरस्वती
३
/
SARASVATĪ
III.
Wife
of
manu.
(
Udyoga
Parva,
Chapter
117,
Verse
14
).
सरस्वती
४
/
SARASVATĪ
IV.
Wife
of
Dadhīci
maharṣi.
The
couple
had
a
son
called
sārasvata.
(
brahmāṇḍa
purāṇa,
101,
Verse
9
).
Sarasvatī^1
is
the
name
of
a
river
frequently
mentioned
in
the
Rigveda
and
later.
In
many
passages^2
of
the
later
texts
it
is
certain
the
river
meant
is
the
modern
Sarasvatī,
which
loses
itself
in
the
sands
of
Patiala
(
see
Vinaśana
).
Even
Roth^3
admits
that
this
river
is
intended
in
some
passages
of
the
Rigveda.
With
the
Dṛṣadvatī^4
it
formed
the
western
boundary
of
Brahmāvarta
(
see
Madhyadeśa
).
It
is
the
holy
stream
of
early
Vedic
India.
The
Sūtras^5
mention
sacrifices
held
on
its
banks
as
of
great
importance
and
sanctity.
In
many
other
passages
of
the
Rigveda,
^6
and
even
later,
^7
Roth
held
that
another
river,
the
Sindhu
(
Indus
),
was
really
meant:
only
thus
could
it
be
explained
why
the
Sarasvatī
is
called
the
‘foremost
of
rivers’
(
nadītamā
),
^8
is
said
to
go
to
the
ocean,
^9
and
is
referred
to
as
a
large
river,
on
the
banks
of
which
many
kings,
^10
and,
indeed,
the
five
tribes,
were
located.^11
This
view
is
accepted
by
Zimmer^12
and
others.^13
On
the
other
hand,
Lassen^14
and
Max
Müller^15
maintain
the
identity
of
the
Vedic
Sarasvatī
with
the
later
Sarasvatī.^16
The
latter
is
of
opinion
that
in
Vedic
times
the
Sarasvatī
was
as
large
a
stream
as
the
Sutlej,
and
that
it
actually
reached
the
sea
either
after
union
with
the
Indus
or
not,
being
the
‘iron
citadel,
’
as
the
last
boundary
on
the
west,
a
frontier
of
the
Panjab
against
the
rest
of
India.
There
is
no
conclusive
evidence
of
there
having
been
any
great
change
in
the
size
or
course
of
the
Sarasvatī,
though
it
would
be
impossible
to
deny
that
the
river
may
easily
have
diminished
in
size.
But
there
are
strong
reasons
to
accept
the
identification
of
the
later
and
the
earlier
Sarasvatī
throughout.
The
insistence
on
the
divine
character
of
the
river
is
been
in
the
very
hymn^17
which
refers
to
it
as
the
support
of
the
five
tribes,
and
corresponds
well
with
its
later
sacredness.
Moreover,
that
hymn
alludes
to
the
Pārāvatas,
a
people
shown
by
the
later
evidence
of
the
Pañca-
viṃśa
Brāhmaṇa^18
to
have
been
in
the
east,
a
very
long
way
from
their
original
home,
if
Sarasvatī
means
the
Indus.
Again,
the
Pūrus,
who
were
settled
on
the
Sarasvatī,
^19
could
with
great
difficulty
be
located
in
the
far
west.
Moreover,
the
five
tribes
might
easily
be
held
to
be
on
the
Sarasvatī,
when
they
were,
as
they
seem
to
have
been,
the
western
neighbours
of
the
Bharatas
in
Kurukṣetra,
and
the
Sarasvatī
could
easily
be
regarded
as
the
boundary
of
the
Panjab
in
that
sense.
Again,
the
‘seven
rivers’
in
one
passage^20
clearly
designate
a
district:
it
is
most
probable
that
they
are
not
the
five
rivers
with
the
Indus
and
the
Kubhā
(
Cabul
river
),
but
the
five
rivers,
the
Indus
and
the
Sarasvatī.
Nor
is
it
difficult
to
see
why
the
river
is
said
to
flow
to
the
sea:
either
the
Vedic
poet
had
never
followed
the
course
of
the
river
to
its
end,
or
the
river
did
actually
penetrate
the
desert
either
completely
or
for
a
long
distance,
and
only
in
the
Brāhmaṇa
period
was
its
disappear-
ance
in
the
desert
found
out.
It
is
said,
indeed,
in
the
Vājasaneyi
Saṃhitā^21
that
the
five
rivers
go
to
the
Sarasvatī,
but
this
passage
is
not
only
late
(
as
the
use
of
the
word
Deśa
shows
),
but
it
does
not
say
that
the
five
rivers
meant
are
those
of
the
Panjab.
Moreover,
the
passage
has
neither
a
parallel
in
the
other
Saṃhitās,
nor
can
it
possibly
be
regarded
as
an
early
production
if
it
is
late
it
must
refer
to
the
later
Sarasvatī.
Hillebrandt,
^22
on
the
whole,
adopts
this
view
of
the
Saras-
vatī,
^23
but
he
also
sees
in
it,
besides
the
designation
of
a
mythical
stream,
the
later
Vaitaraṇī,
^24
as
well
as
the
name
of
the
Arghandab
in
Arachosia.^25
This
opinion
depends
essentially
on
his
theory
that
the
sixth
Maṇḍala
of
the
Rigveda
places
the
scene
of
its
action
in
Iranian
lands,
as
opposed
to
the
seventh
Maṇḍala:
it
is
as
untenable
as
that
theory
itself.^26
Brunn-
hofer^27
at
one
time
accepted
the
Iranian
identification,
but
later^28
decided
for
the
Oxus,
which
is
quite
out
of
the
question.
See
also
Plakṣa
Prāsravaṇa.
1
)
Literally,
‘abounding
in
pools,
’
perhaps
with
reference
to
its
condition
when
the
water
was
low.
The
name
corresponds
phonetically
to
the
Iranian
Haraqaiti
(
the
modern
Helmand
).
2
)
Taittirīya
Saṃhitā,
vii.
2,
1,
4
Pañcaviṃśa
Brāhmaṇa,
xxv.
10,
1
Kauṣītaki
Brāhmaṇa,
xii.
2,
3
Śata-
patha
Brāhmaṇa,
i.
4,
1,
14
Aitareya
Brāhmaṇa,
ii.
19,
1.
2
probably
Av.
vi.
30,
1.
This
list
is
according
to
Roth's
view,
St.
Petersburg
Dictionary,
s.v.
3c.
3
)
Rv.
iii.
23,
4
(
where
the
Dṛṣadvatī
appears
)
x.
64,
9:
75,
5
(
where
the
Śindhu
also
is
mentioned
).
4
)
Probably
the
modern
Chautang,
which
flows
to
the
east
of
Thanesar.
Cf.
Oldham,
Journal
of
the
Royal
Asiatic
Society,
25,
58
Imperial
Gasetteer
of
India,
26,
Plate
32.
5
)
Kātyāyana
Śrauta
Sūtra,
xii.
3,
20
xxiv.
6,
22
Lāṭyāyana
Śrauta
Sūtra,
x.
15,
1
18,
13
19,
4
Āśvalāyana
Śrauta
Sūtra,
xii.
6,
2.
3
Śāṅkhāyana
Śrauta
Sūtra,
xiii.
29.
6
)
i.
89,
3
164,
19
ii.
41,
16
et
seq.
30,
8
32,
8
iii.
54,
13
v.
42,
12
43,
11
46,
2
vi.
49,
7
50,
12
52,
6
vii.
9,
5
36,
6
39,
5
40,
3
viii.
21,
17
54,
4
x.
17,
7
30,
12
131,
5
184,
2.
7
)
Av.
iv.
4.
6
v.
23,
1
vi.
3,
2
89,
3
vii.
68,
1
xiv.
2,
15.
20
xvi.
4,
4
xix.
32,
9
Taittirīya
Saṃhitā,
1,
8,
13,
3
Vājasaneyi
Saṃhitā,
xix.
93
xxxiv.
11
Śatapatha
Brāhmaṇa,
i.
6,
2,
4
xi.
4,
3,
3
xii.
7,
1,
12
2,
5
Bṛnadāraṇyaka
Upaniṣad,
vi.
3,
8.
These
passages
should
all
be
classed
in
n.
2.
8
)
Rv.
ii.
41,
16.
9
)
Rv.
vi.
61,
2.
8
vii.
96,
2.
10
)
Rv.
viii.
21,
18.
11
)
Rv.
vi.
61,
12.
12
)
Altindisches
Leben,
5-10.
13
)
E.g.,
Griffith,
Hymns
of
the
Rigveda,
1,
60
2,
90,
etc.
Ludwig,
Translation
of
the
Rigveda,
3,
201,
202.
14
)
Indische
Alterthumshunde,
1^2,
118.
15
)
Sacred
Books
of
the
East,
32,
60.
16
)
In
the
enumeration
of
rivers
(
evi-
dently
from
east
to
west
)
in
Rv.
x.
75,
5,
Gaṅgā,
Yamunā,
Sarasvatī,
Śutudrī,
the
Sarasvatī
comes
between
the
Jumna
and
the
Sutlej,
the
position
of
the
modern
Sarsūti
(
Saraswatī
),
which,
flowing
to
the
west
of
Thanesar,
is
joined
in
Patiala
territory
by
a
more
westerly
stream,
the
Ghaggar,
and,
passing
Sirsa,
is
lost
in
the
desert
at
Bhatnair
but
a
dry
river
bed
(
Hakra
or
Ghaggar
)
can
be
traced
from
that
point
to
the
Indus.
See
Imperial
Gasetteer
of
India,
26,
Plate
32.
Cf.
also
Oldham,
Journal
of
the
Royal
Asiatic
Society,
25,
49-76.
17
)
Rv.
ii.
41,
16
(
devitame
).
18
)
See
Pārāvata,
and
cf.
Bṛsaya.
19
)
Rv.
vii.
95,
96.
Ludwig,
op.
cit.,
3,
175,
admits
that
the
Indus
cannot
be
meant
here.
See
Hillebrandt.
Vedische
Mythologie,
1,
115.
20
)
Rv.
viii.
24,
27.
The
connexion
of
Sarasvatī
and
the
seven
rivers
is
rather
vague.
In
Rv.
viii.
54,
4,
Saras-
vatī
and
the
seven
rivers
are
separately
invoked,
and
in
vi.
61,
10,
12,
she
is
referred
to
as
‘seven-sistered’
(
sapta-
svasā
).
In
vii.
36,
6,
she
is
called
the
‘seventh,
’
which
makes
the
Sarasvatī
one
of
the
rivers.
If
the
former
passages
are
to
be
treated
as
precise,
then
sapta-
svasā
may
be
considered
to
show
that
the
Sarasvatī
was
outside
the
river
system
(
which
would
then
be
Indus,
Kubhā,
and
the
five
rivers
of
the
Panjab
see
Sapta
Sindhavaḥ
)
but
the
expression
may
be
loosely
meant
for
one
of
seven
sisters.
21
)
xxxiv.
11.
22
)
Vedische
Mythologie,
1,
99
et
seq.
3,
372-378.
23
)
He
sees
this
sense
in
the
Rigveda
everywhere,
except
in
the
passages
indicated
in
notes
24
and
25.
24
)
vii.
95,
6
x.
17,
7
Av.
vii.
68,
2
xiv.
2,
20
Pañcaviṃśa
Brāhmaṇa,
xxxv.
10,
11.
25
)
Rv.
vi.
49,
7
61
possibly
Vāja-
saneyi
Saṃhitā,
xxxiv.
11.
26
)
See
Divodāsa.
27
)
Bezzenberger's
Beiträge,
10,
261,
n.
2.
28
)
Iran
und
Turan,
127.
Cf.
Muir,
Sanskrit
Texts,
5,
337
et
seq.,
Macdonell,
Sanskrit
Literature,
141,
142
Vedic
Mythology,
pp.
86-88
von
Schroeder,
Indiens
Literatur
und
Cultur,
84,
164.
सरस्वती
स्त्री।
सरस्वती
समानार्थकाः
ब्राह्मी,
भारती,
भाषा,
गिर्,
वाच्,
वाणी,
सरस्वती
1।6।1।1।7
ब्राह्मी
तु
भारती
भाषा
गीर्वाग्वाणी
सरस्वती।
व्याहार
उक्तिर्लपितं
भाषितं
वचनं
वचः॥
अवयव
==>
वचनम्
पदार्थ-विभागः
,
पौरुषेयः
सरस्वती
स्त्री।
नदी
समानार्थकाः
नदी,
सरित्,
तरङ्गिणी,
शैवलिनी,
तटिनी,
ह्रादिनी,
धुनी,
स्रोतस्विनी,
द्वीपवती,
स्रवन्ती,
निम्नगा,
आपगा,
कूलङ्कषा,
निर्झरिणी,
रोधोवक्रा,
सरस्वती,
भोगवती,
सिन्धु,
वाहिनी
1।10।30।3।4
तरङ्गिणी
शैवलिनी
तटिनी
ह्रादिनी
धुनी।
स्रोतस्वती
द्वीपवती
स्रवन्ती
निम्नगापगा॥
कूलङ्कषा
निर्झरिणी
रोधोवक्रा
सरस्वती।
==>
देवगङ्गा,
नरकस्थ_नदी,
गङ्गा,
यमुना,
नर्मदा,
गौरीविवाहे_कन्यादानोदकाज्जातनदी,
कार्तवीर्यावतारित_नदी,
शतद्रुः,
पापमोचिनी,
नदविशेषः,
कृत्रिमस्वल्पनदी,
शरावती_नदी,
वेत्रवती_नदी,
चन्द्रभागा_नदी,
सरस्वती_नदी,
कावेरी_नदी,
नदीसङ्गमः,
नदीभेदः
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
पृथ्वी,
अचलनिर्जीवः,
स्थानम्,
प्राकृतिकस्थानम्
सरस्वती
स्त्री।
सरस्वती_नदी
समानार्थकाः
सरस्वती
1।10।34।2।4
शोणो
हिरण्यवाहः
स्यात्कुल्याल्पा
कृत्रिमा
सरित्.
शरावती
वेत्रवती
चन्द्रभागा
सरस्वती॥
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
पृथ्वी,
अचलनिर्जीवः,
स्थानम्,
प्राकृतिकस्थानम्
सरस्वती,
स्त्रीलिङ्गम्
(
सरो
नीरं
तद्बत्
रसो
वास्त्यस्याइति
।
सरस्
+
मतुप्
।
मस्य
वः
।
तसौ
मत्वर्थइति
भत्वान्न
वदकार्य्यम्
।
)
नदी
।
(
यथा,
महाभारते
।
१
।
२१४
।
३
।“ते
तया
तैश्च
सा
वीरैः
पतिभिः
सह
पञ्चभिः
।बभूव
परमप्रीता
नागैरिव
सरस्वती
॥
”
)बाणी
।
(
यथा,
रघुः
।
१५
।
४६
।“उच्चचार
पुरस्तस्य
गूढरूपा
सरस्वती
॥
”
)स्त्रीरत्नम्
।
गौः
।
नदीभेदः
।
मनुपत्नी
।
इतिमेदिनी
॥
ज्योतिष्मती
।
ब्राह्मी
।
इति
राज-निर्घण्टः
॥
सोमलता
।
इति
शब्दचन्द्रिका
॥
बुद्धशक्तिविशेषः
।
इति
त्रिकाण्डशेषः
॥
दुर्गा
।यथा,
देवीपुराणे
४५
अध्याये
।“स्वराः
स्वरणशीलत्वात्
गेयाख्याः
सप्तकीर्त्तिताः
।अतिप्रापणदाने
वा
तेन
देवी
सरस्वती
॥
”वाग्देवता
।
तत्पर्य्यायः
।
ब्राह्मी
२
भारती
३भाषा
४
गीः
५
वाक्
६
बाणी
७
।
इत्यमरः
॥
इरा
८
सारदा
९
गिरा
१०
गिरांदेवी
११गीर्द्देवी
१२
ईश्वरी
१३
वाचा
१४
वचसा-मीशा
१५
वाग्देवी
१६
वर्णमातृका
१७
।इति
शब्दरत्नावली
॥
गौः
१८
श्रीः
१९
।
इतिजटाधरः
॥
वाक्येश्वरी
२०
अन्त्यसन्ध्येश्वरी
२१सायंसन्ध्यादेवता
२२
।
इति
कविकल्पलता
॥
*तस्या
उत्पत्त्यादि
यथा,
ब्रह्मवैवर्त्ते
ब्रह्मखण्डे
।३
।
५२
--
६३
।सौतिरुवाच
।“आविर्ब्बभूव
कन्यैका
धर्म्मस्य
वामपार्श्वतः
।मुक्तिर्मूर्त्तिमती
साक्षात्
द्बितीया
कमलालया
॥
आविर्ब्बभूव
तत्पश्चान्मुखतः
परमात्मनः
।एका
देवी
शुक्लवर्णा
वीणापुस्तकधारिणी
॥
कोटिपूर्णेन्दुशोभाढ्या
शरत्पङ्कजलोचना
।वह्निशुद्धांशुकाधाना
रत्नाभरणभूषिता
॥
सस्मिता
सुदती
वामा
सुन्दरीणाञ्च
सुन्दरी
।श्रेष्ठा
श्रुतीनां
शास्त्राणां
विदुषां
जननी
परा
॥
वागधिष्ठातृदेवी
सा
कवीनामिष्टदेवता
।शुद्धसत्त्वस्वरूपा
च
शान्तरूपा
सरस्वती
॥
गोविन्दपुरतः
स्थित्वा
जगौ
प्रथमतः
सुखम्
।तन्नामगुणकीर्त्तिञ्च
वीणया
सा
ननर्त्त
च
॥
कृतानि
यानि
कर्म्माणि
कल्पे
कल्पे
युगे
युगे
।तानि
सर्व्वाणि
हरिणा
तुष्टाव
संपुटाञ्जलिः
॥
सरस्वत्युवाच
।रासमण्डलमध्यस्थं
रासोल्लाससमुत्सुकम्
।रत्नसिंहासनस्थञ्च
रत्नभूषणभूषितम्
॥
रासेश्वरं
रासकरं
वरं
रासेश्वरीश्वरम्
।रासाधिष्ठातृदेवञ्च
वन्दे
रासविनोदिनम्
॥
रासायासपरिश्रान्तं
रासे
राजविहारिणम्
।रासोत्सुकानां
गोपीनां
कान्तं
शान्तं
मनो-हरम्
॥
प्रणम्य
तं
यामीत्युक्त्वा
प्रहृष्टवदना
सती
।उवास
सा
सकामा
च
रत्नसिंहासने
वरे
॥
इति
वाणीकृतं
स्तोत्रं
प्रातरुत्थाय
यः
पठेत्
।बुद्धिमान्
सोऽपि
विद्यावान्
लक्ष्मीवान्
पुत्त्र-वान्
सदा
॥
”अपि
च
तत्रैव
गणेशखण्डे
।
४०
।
६१
--
६७
।“सा
च
शक्तिः
सृष्टिकाले
पञ्चधा
चेश्वरेच्छया
।राधा
पद्मा
च
सावित्री
दुर्गा
देवी
सरस्वती
॥
प्राणाधिष्ठात्री
या
देवी
कृष्णस्य
परमात्मनः
।प्राणाधिकप्रियतमा
सा
राधा
परिकीर्त्तिता
॥
ऐश्वर्य्याधिष्ठातृदेवी
सर्व्वमङ्गलकारिणी
।परमानन्दरूपा
च
सा
लक्ष्मीः
परिकीर्त्तिता
॥
विद्याधिष्ठात्री
या
देवी
परमेशस्य
दुर्लभा
।वेदशास्त्रयोगमाता
सा
सावित्री
प्रकीर्त्तिता
॥
बुद्ध्यधिष्ठात्री
या
देवी
सर्व्वशक्तिस्वरूपिणी
।सर्व्वज्ञानात्मिका
सर्व्वा
सा
दुर्गा
दुर्गनाशिनी
॥
वागधिष्ठात्री
या
देवी
शास्त्रज्ञानप्रदा
सदा
।कृष्णकण्ठोद्भवा
या
च
सा
च
देवी
सरस्वती
॥
पञ्चधादौ
स्वयं
देवी
मूलप्रकृतिरीश्वरी
।ततः
सृष्टिक्रमेणैव
बहुधा
कलया
च
सा
॥
”
*
॥
तस्याः
पूजादिर्यथा,
--श्रीनारायण
उवाच
।“आदौ
सरस्वतीपूजा
श्रीकृष्णेन
विनिर्म्मिता
।यत्प्रसादान्मुनिश्रेष्ठ
मूर्खो
भवति
पण्डितः
॥
आविर्भूता
यदा
देवी
वक्त्रतः
कृष्णयोषितः
।इयेष
कृष्णं
कामेन
कामुकी
कामरूपिणी
॥
स
च
विज्ञाय
तद्भावं
सर्व्वज्ञः
सर्व्वमातरम्
।तामुवाच
हितं
सत्यं
परिणामसुखावहम्
॥
श्रीकृष्ण
उवाच
।भज
नारायणं
साध्वी
मदंशं
तं
चतुर्भुजम्
।युवानं
सुन्दरं
सर्व्वगुणयुक्तञ्च
मत्समम्
॥
कामज्ञं
कामिनीनाञ्च
तासाञ्च
कामपूरकम्
।कोटिकन्दर्पलावण्यलीलान्यक्कृतमीश्वरम्
॥
कान्ते
कान्तञ्च
मां
कृत्वा
यदि
स्थातुमिहेच्छसि
।त्वत्तो
बलवती
राधा
न
ते
भद्रं
भविष्यति
॥
यो
यस्मात्
बलवान्
वाणि
ततोऽन्यं
रक्षितुंक्षमः
।कथं
परान्
साधयति
यदि
स्वयमनीश्वरः
॥
सर्व्वेशः
सर्व्वशास्ताहं
राधां
वाधितुमक्षमः
।तेजसा
मत्समा
सा
च
रूपेण
च
गुणेन
च
॥
प्राणाधिष्ठात्री
देवी
सा
प्राणांस्त्यक्तुञ्च
कः
क्षमः
।प्राणतोऽपि
प्रियः
कुत्र
केषां
वास्ति
च
कश्चन
॥
त्वं
भद्रे
गच्छ
वैकुण्ठं
तव
भद्रं
भविष्यति
।पतिं
तमीश्वरं
कृत्वा
मोदस्व
सुचिरं
सुखम्
॥
लोभमोहकामकोपमानहिंसाविवर्जिता
।तेजसा
तत्समा
लक्ष्मी
रूपेण
च
गुणेन
च
॥
तया
सार्द्धं
तव
प्रीत्या
शश्वत्कालं
प्रयास्यति
।गौरवं
मद्बरात्तुल्यं
करिष्यति
पतिर्द्वयोः
॥
प्रतिविश्वेषु
ते
पूजां
महतीं
ते
मुदान्विताः
।माघस्य
शुक्लपञ्चम्यां
विद्यारम्भे
च
सुन्दरि
॥
मानवा
मनवो
देवा
मुनीन्द्राश्च
मुमुक्षवः
।सन्तश्च
योगिनः
सिद्धा
नागगन्धर्व्वराक्षसाः
॥
मद्बरेण
करिष्यन्ति
कल्पे
कल्पे
लयावधि
।भक्तियुक्ताश्च
दत्त्वा
चैवोपचाराणि
षोडश
।काण्वशाखोक्तविधिना
ध्यानेन
स्तवनेन
च
॥
जितेन्द्रियाः
संयताश्च
घटे
च
पुस्तकेऽपि
च
।कृत्वा
सुवर्णगुटिकां
गन्धचन्दनचर्च्चिताम्
॥
कवचं
ते
ग्रहीष्यन्ति
कण्ठे
वा
दक्षिणे
भुजे
।पठिष्यन्ति
च
विद्वांसः
पूजाकाले
च
पूजिते
॥
इत्युक्त्वा
पूजयामास
तां
देवीं
सर्व्वपूजितः
।ततस्तत्पूजनञ्चक्रुर्ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः
॥
अनन्तश्चापि
धर्म्मश्च
मुनीन्द्राः
सनकादयः
।सर्व्वे
देवाश्च
मनवो
नृपाश्च
मानवादयः
।बभूव
पूजिता
नित्या
सर्व्वलोकैः
सरस्वती
॥
नारद
उवाच
।पूजाविधानं
स्तवनं
ध्यानं
कवचमीप्सितम्
।पूजोपयुक्तनैवेद्यं
पुष्पञ्च
चन्दनादिकम्
॥
वद
वेदविदां
श्रेष्ठ
श्रोतुं
कौतूहलं
मम
।वर्द्धते
साम्प्रतं
शश्वत्
किमिदं
श्रुतिसुन्दरम्
॥
श्रीनारायण
उवाच
।शृणु
नारद
वक्ष्यामि
काण्वशाखोक्तपद्धतिम्
।जगन्मातुः
सरस्वत्याः
पूजां
विधिसमन्विताम्
॥
माघस्य
शुक्लपञ्चम्यां
विद्यारम्भदिनेऽपि
च
।पूर्व्वेऽह्नि
संयमं
कृत्वा
तत्राह्नि
संयतः
शुचिः
॥
स्नात्वा
नित्यक्रियां
कृत्वा
घटं
संस्थाप्य
भक्तितः
।संपूज्य
देवषट्कञ्च
नैवेद्यादिभिरेव
च
॥
गणेशञ्च
दिनेशञ्च
वह्निं
विष्णुं
शिवं
शिवाम्
।संपूज्य
संयतो
गेही
ततोऽभीष्टं
प्रपूजयेत्
॥
ध्यानेन
वक्ष्यमाणेन
ध्यात्वावाह्य
घटे
बुधः
।ध्यात्वा
पुनः
षोडशोपचारेण
पूजयेद्व्रती
॥
पूजोपयुक्तं
नैवेद्यं
यद्यद्वेदे
निरूपितम्
।वक्ष्यामि
सांप्रतं
किञ्चित्
यथाधीतं
यथा-गमम्
॥
नवनीतं
दधि
क्षीरं
लाजञ्च
तिललड्डुकम्
।इक्षुमिक्षुरसं
शुक्लवर्णपक्वगुडं
मधु
॥
स्वस्तिकं
शर्करा
शुक्लधान्यस्याक्षतमक्षतम्
।अस्विन्नशुक्लधान्यस्य
पृथुकं
शुक्लमोदकम्
॥
घृतसैन्धवसंस्कारैर्हविष्यान्नञ्च
व्यञ्जनैः
।यवगोधूमचूर्णानां
पिष्टकं
घृतसंस्कृतम्
॥
पिष्टकं
स्वस्तिकस्यापि
पक्वरम्भाफलस्य
च
।परमान्नञ्च
सघृतं
पिष्टान्नञ्च
सुधोपमम्
॥
नारिकेलं
तदुदकं
केशरं
मूलमार्द्रकम्
।पक्वरम्भाफलं
चारु
श्रीफलं
वदरं
फलम्
॥
कालदेशोद्भवं
पक्वफलं
शुक्लं
सुसंस्कृतम्
।सुगन्धि
शुक्लपुष्पञ्च
सुगन्धि
शुक्लचन्दनम्
॥
नवीनशुक्लवस्त्रञ्च
शङ्खञ्च
सुन्दरं
मुने
।माल्यञ्च
शुक्लपुष्पाणि
शुक्लहारञ्च
भूषणम्
॥
यद्दृष्टञ्च
श्रुतौ
ध्यानं
प्रशस्यं
श्रुतिसुन्दरम्
।तन्निबोध
महाभाग
भयभञ्जनकारणम्
॥
सरस्वतीं
शुक्लवर्णां
सस्मितां
सुमनोहराम्
।कोटिचन्द्रप्रभामुष्टपुष्टश्रीयुक्तविग्रहाम्
॥
बह्निशुद्धांशुकाधानां
सस्मितां
सुमनोहराम्
॥
रत्नसारेन्द्रनिर्म्माणवरभूषणभूषिताम्
।सुपूजितां
सुरगणैर्ब्रह्मविष्णुशिवादिभिः
॥
वन्दे
भक्त्या
च
वन्द्यां
तां
मुनीन्द्रमनुमानवैः
।एवं
ध्यात्वा
च
मूलेन
सर्व्वं
दत्त्वा
विचक्षणः
॥
संस्तूय
कवचं
धृत्वा
प्रणमेद्दण्डवद्भुवि
।येषां
येषामिष्टदेवी
तेषां
नित्या
क्रिया
मुने
॥
विद्यारम्भे
च
वर्षान्ते
सर्व्वेषां
पञ्चमीदिने
।सर्व्वोपयुक्तो
मूलश्च
वैदिकाष्टाक्षरं
परम्
॥
येषां
येनोपदेशो
वा
तेषां
स
मूल
एव
च
।सरस्वतीचतुर्थ्यन्तो
वह्निजायान्त
एव
च
॥
लक्ष्मीर्मायादिकश्चैव
मन्त्रोऽयं
कल्पपादपः
।पुरा
नारायणश्चेमं
वाल्मीकाय
कृपानिधिः
॥
प्रददौ
जाह्नवीतीरे
पुण्यक्षेत्रे
च
भारते
।भृगुर्ददौ
च
शुक्राय
पुष्करे
सूर्य्यपर्व्वणि
॥
चन्द्रपर्व्वणि
मारीचो
ददौ
वाक्पतये
मुदा
।भृगवे
च
ददौ
तुष्टो
ब्रह्मा
वदरिकाश्रमे
॥
आस्तीकाय
जरत्कारुर्ददौ
क्षोरोदसन्निधौ
।विभाण्डको
ददौ
मेरौ
ऋष्यशृङ्गाय
धीमते
॥
शिवः
कणादमुनये
गोतमाय
ददौ
मुदा
।सूर्य्यश्च
याज्ञवल्क्याय
तथा
कात्यायनाय
च
॥
शेषः
पाणिनये
चैव
भरद्वाजाय
धीमते
।ददौ
शाकटायनाय
सुतले
बलिसंसदि
॥
चतुर्लक्षजपेनैव
मन्त्रः
सिद्धो
भवेन्नृणाम्
।यदि
स्यात्
सिद्धमन्त्रोऽपि
बृहस्पतिसमो
भवेत्
॥
कवचं
शृणु
विप्रेन्द्र
यद्दत्तं
विधिना
पुरा
।विश्वश्रेष्ठं
विश्वजयं
भृगवे
गन्धमादने
॥
भृगुरुवाच
।ब्रह्मन्
ब्रह्मविदां
श्रेष्ठ
ब्रह्मज्ञानविशारद
।सर्व्वज्ञ
सर्व्वजनक
सर्व्वेश
सर्व्वपूजित
॥
सरस्वत्याश्च
कवचं
ब्रूहि
विश्वजयं
प्रभो
।अयातयाममन्त्राणां
समूहसंयुतं
परम्
॥
ब्रह्मोवाच
।शृणु
वत्स
प्रवक्ष्यामि
कवचं
सर्व्वकामदम्
।श्रुतिसारं
श्रुतिसुखं
श्रुत्युक्तं
श्रुतिपूजितम्
॥
उक्तं
कृष्णेन
गोलोके
मह्यं
वृन्दावने
वने
।रासेश्वरेण
विभुना
रासे
च
रासमण्डले
॥
अतीवगोपनीयञ्च
कल्पवृक्षपरं
वरम्
।अश्रुताद्भुतमन्त्राणां
समूहैश्च
समन्वितम्
॥
यद्धृत्वा
पठनाद्ब्रह्मन्
बुद्धिमांश्च
बृहस्पतिः
।यद्धृत्वा
भगवान्
शुक्रः
सर्व्वदैत्येषु
पूजितः
॥
पठनाद्धारणाद्बाग्मी
कवीन्द्रो
वाल्मिको
मुनिः
।सायम्भुवो
मनुश्चैव
यद्धृत्वा
सर्व्वपूजितः
॥
कणादो
गोतमः
कण्वः
पाणिनिः
शाकटायनः
।ग्रन्थञ्चकार
यद्धृत्वा
दक्षः
कात्यायनः
स्वयम्
॥
धृत्वा
वेदविभागञ्च
पुराणान्यखिलानि
च
।चकार
लीलामात्रेण
कृष्णद्बैपायनः
स्वयम्
॥
शातातपश्च
संवर्त्तो
वशिष्ठश्च
पराशरः
।यद्धृत्वा
पठनाद्ग्रन्थं
याज्ञवल्क्यश्चकार
सः
॥
ऋष्यशृङ्गो
भरद्बाजश्चास्तीको
देवलस्तथा
।जैगीषव्यो
याजलिश्च
यद्धृत्वा
सर्व्वपूजितः
॥
कवचस्यास्य
विप्रेन्द्र
ऋषिरेव
प्रजापतिः
।स्वयं
छन्दश्च
बृहती
देवो
रासेश्वरः
प्रभुः
॥
सर्व्वतत्त्वपरिज्ञानसर्व्वार्थसाधनेषु
च
।कवितासु
च
सर्व्वासु
विनियोगः
प्रकीर्त्तितः
॥
श्रीँ
ह्रीँ
सरस्वत्यै
स्वाहा
शिरो
मे
पातु
सर्व्वतः
।श्रीँ
वाग्देवतायै
स्वाहा
भालं
मे
सर्व्वदावतु
॥
ओँ
सरस्वत्यै
स्वाहेति
श्रोत्रं
पातु
निरन्तरम्
।ओँ
श्रीँ
ह्रीँ
भारत्यै
स्वाहा
नेत्रयुग्मं
सदावतु
।ओँ
ह्रीँ
वाग्वादिन्यै
स्वाहा
नासां
मे
सर्व्वतो-ऽवतु
॥
ह्रीँ
विद्याधिष्ठातृदेव्यै
स्वाहा
चोष्ठं
सदावतु
॥
ओँ
श्रीँ
ह्रीँ
ब्राह्म्यै
स्वाहेति
दन्तपक्तिं
सदावतु
।ऐमित्येकाक्षरो
मन्त्रो
मम
कण्ठं
सदावतु
॥
ओँ
श्रीँ
ह्रीँ
पातु
मे
ग्रीवां
स्कन्धं
मे
श्रीँ
सदा-वतु
।ओँ
वागधिष्ठातृदेव्यै
स्वाहा
सर्व्वं
सदावतु
॥
ओँ
सर्व्वकण्ठवासिन्यै
स्वाहा
प्राच्यां
सदावतु
।ओँ
सर्व्वजिह्वावासिन्यै
स्वाहाग्निदिशि
रक्षतु
॥
ओँ
ऐँ
ह्रीँ
श्रीँ
क्लीँ
सरस्वत्यै
बुधजनन्यै
स्वाहा
।सततं
मन्त्रराजोऽयं
दक्षिणे
मां
सदावतु
॥
ऐँ
ह्रीँ
श्रीँ
त्र्यक्षरो
मन्त्रो
नैरृत्यां
सर्व्वदावतु
॥
ओँ
ऐँ
कविजिह्वाग्रवासिन्य
स्वाहा
मां
वारुणे-ऽवतु
॥
सदम्बिकायै
स्वाहा
च
वायव्ये
मां
सदावतु
।ओँ
गद्यपद्यवासिन्यै
स्वाहा
मामुत्तरेऽवतु
॥
ऐँ
सर्व्वशास्त्रवासिन्यै
स्वाहैशान्ये
सदावतु
।ओँ
ह्रीँ
सर्व्वपूजितायै
स्वाहा
चोर्ङ्घे
सदावतु
॥
ऐँ
ह्रीँ
पुस्तकवासिन्यै
स्वाहाधो
मां
सदावतु
।ओँ
ग्रन्थबीजस्वरूपायै
स्वाहा
मां
सर्व्वतोऽवतु
॥
इति
ते
कथितं
विप्र
सर्व्वमन्त्रौघविग्रहम्
।इदं
विश्वजयं
नाम
कवचं
ब्रह्मरूपिणम्
॥
पुरा
श्रुतं
धर्म्मवक्त्रात्
पर्व्वते
गन्धमादेने
।तव
स्नेहान्मयाख्यातं
प्रवक्तव्यं
न
कस्यचित्
॥
गुरुमभ्यर्च्च्य
विधिवत्
वस्त्रालङ्कारचन्दनैः
।प्रणम्य
दण्डवद्भूमौ
कवचं
धारयेत्
सुधीः
॥
पञ्चलक्षजपेनैव
सिद्धन्तु
कवचं
भवेत्
।यदि
स्यात्
सिद्धकवचो
बृहस्पतिसमो
भवेत्
॥
महावाग्मी
कवीन्द्रश्च
त्रैलोक्यविजयी
भवेत्
।शक्नोति
सर्व्वं
जेतुञ्च
कवचस्य
प्रसादतः
॥
इदञ्च
काण्वशाखोक्तं
कवचं
कथितं
मुने
।स्तोत्रं
पूजाविधानञ्च
ध्यानञ्च
वन्दनं
तथा
॥
”इति
ब्रह्मवैवर्त्ते
प्रकृतिखण्डे
सरस्वतीकवचम्
।४
।
५९
--
९१
॥
*
॥
श्रीनारायण
उवाच
।“वाग्देवतायाः
स्तवनं
श्रूयतां
सर्व्वकामदम्
।महामुनिर्याज्ञवल्क्यो
येन
तुष्टाव
तां
पुरा
॥
गुरुशापाच्च
स
मुनिर्हतविद्यो
बभूव
ह
।तदा
जगाम
दुःखार्त्तो
रविस्थानञ्च
पुण्यदम्
॥
स
प्राप
तपसा
सूर्य्यं
लोलार्के
दृष्टिगोचरे
।तुष्टाव
सूर्य्यं
शोकेन
रुरोद
च
मुहुर्मुहुः
॥
सूर्य्यस्तं
पाठयामास
वेदवेदाङ्गमीश्वरः
।उवाच
स्तुहि
वाग्देवीं
भक्त्या
च
स्मृतिहेतवे
।तमित्युक्त्वा
दीननाथोऽप्यन्तर्द्धानं
चकार
सः
।मुनिः
स्नात्वा
च
तुष्टाव
भक्तिनम्रात्मकन्धरः
॥
याज्ञवल्क्य
उवाच
।कृपां
कुरु
जगन्मातर्म्मामेव
हततेजसम्
।गुरुशापात्
नष्टस्मृतिं
विद्याहीनञ्च
दुःखितम्
॥
ज्ञानं
देहि
स्मृतिं
देहि
विद्यां
विद्याधिदैवते
।प्रतिष्ठां
कवितां
देहि
शक्तिं
शिष्यप्रबोधिकाम्
॥
ग्रन्थकर्त्तृत्वशक्तिञ्च
सच्छिष्यं
सुप्रतिष्ठितम्
।प्रतिभां
सत्सभायाञ्च
विचारक्षमतां
शुभाम्
॥
लुप्तं
सर्व्वं
दैवदोषात्
दूरीभूतं
पुनः
पुनः
।यथाङ्कुरं
भस्मनि
च
करोति
देवता
पुनः
॥
ब्रह्मस्वरूपा
परमा
ज्योतीरूपा
सनातनी
।सर्व्वविद्याधिदेवी
या
तस्यै
वाण्यै
नमो
नमः
॥
यया
विना
जगत्
सर्व्वं
शश्वज्जीवन्मृतं
परम्
।ज्ञानाधिदेवी
या
तस्यै
सरस्वत्यै
नमो
नमः
॥
यया
विना
जगत्
सर्व्वं
मूकमुन्मत्तवत्
सदा
।वागधिष्ठातृदेवी
या
तस्यै
नित्यं
नमो
नमः
॥
हिमचन्दनकुन्देन्दुकुमुदाम्भोजसन्निभा
।वर्णाधिदेवी
या
तस्यै
चाक्षरायै
नमो
नमः
॥
विसर्गबिन्दुमात्रासु
यदधिष्ठानमेव
च
।तदधिष्ठातृदेवी
या
तस्यै
वाण्यै
नमो
नमः
॥
यया
विनात्र
संख्यावान्
संख्यां
कर्त्तुं
न
शक्यते
।कालसंख्यास्वरूपा
या
तस्यै
देव्यै
नमो
नमः
॥
व्याख्यास्वरूपा
या
देवी
व्याख्याधिष्ठातृ-देवता
।भ्रमसिद्धान्तरूपा
या
तस्यै
देव्यै
नमो
नमः
॥
स्मृतिशक्तिर्ज्ञानशक्तिर्ब्बुद्धिशक्तिस्वरूपिणी
।प्रतिभाकल्पनाशक्तिर्या
च
तस्यै
नमो
नमः
॥
सनत्कुमारो
ब्रह्माणं
ज्ञानं
पप्रच्छ
यत्र
वै
।बभूव
जडवत्
सोऽपि
सिद्धान्तं
कर्त्तुमक्षमः
॥
तदाजगाम
भगवानात्मा
श्रीकृष्ण
ईश्वरः
।उवाच
सततं
स्तौहि
वाणीमिति
प्रजापते
॥
स
च
तुष्टाव
त्वां
ब्रह्मा
चाज्ञया
परमात्मनः
।चकार
त्वत्प्रसादेन
तदा
सिद्धान्तमुत्तमम्
॥
यदाप्यनन्तं
पप्रच्छ
ज्ञानमेकं
वसुन्धरा
।बभूव
मूकवत्
सोऽपि
सिद्धान्तं
कर्त्तुमक्षमः
॥
तदा
त्वां
स
च
तुष्टाव
संत्रस्तः
कश्यपाज्ञया
।ततश्चकार
सिद्धान्तं
निर्म्मलं
भ्रमभञ्जनम्
॥
व्यासः
पुराणसूत्रञ्च
पप्रच्छ
वाल्मिकं
यदा
।मौनीभूतः
स
सस्मार
त्वामेव
जगदम्बिकाम्
॥
तदा
चकार
सिद्धान्तं
त्वद्वरेण
मुनीश्वरः
।संप्राप
निर्म्मलं
ज्ञानं
भ्रमान्धध्वंसदीपकम्
॥
पुराणसूत्रं
श्रुत्वा
स
व्यासः
कृष्णकलोद्भवः
।त्वां
सिषेवे
च
दध्यौ
च
शतवर्षञ्च
पुष्करे
॥
तदा
त्वत्तो
वरं
प्राप्य
स
कवीन्द्रो
बभूव
ह
।तदा
वेदविभागञ्च
पुराणञ्च
चकार
सः
॥
तदा
महेन्द्रः
पप्रच्छ
तत्त्वज्ञानं
शिवाशिवम्
।क्षणं
त्वामेव
संचिन्त्य
तस्मै
ज्ञानं
ददौ
विभुः
॥
पप्रच्छ
शब्दशास्त्रञ्च
महेन्द्रश्च
बृहस्पतिम्
।दिव्यं
वर्षसहस्रञ्च
स
त्वां
दध्यौ
च
पुष्करे
॥
तदा
त्वत्तो
वरं
प्राप्य
दिव्यं
वर्षसहस्रकम्
।उवाच
शब्दशास्त्रञ्च
तदर्थञ्च
सुरेश्वरम्
॥
अध्यापिताश्च
ये
शिष्या
यैरधीतं
मुनीश्वरैः
।ते
च
त्वां
परिसंचिन्त्य
प्रवर्त्तन्ते
सुरेश्वरि
॥
त्वं
संस्तुता
पूजिता
च
मुनीन्द्रमनुमानवैः
।दैत्येन्द्रैश्च
सुरैश्चापि
ब्रह्मविष्णुशिवादिभिः
॥
जडीभूतः
सहस्रास्यः
पञ्चवक्त्रश्चतुर्म्मुखः
।यां
स्तोतुं
किमहं
स्तामि
त्वामेकास्येन
मानवः
॥
इत्युक्त्रा
याज्ञवल्क्यश्च
भक्तिनम्रात्मकन्धरः
।प्रणनाम
निराहारो
रुरोद
च
मुहुर्म्मुहुः
॥
तदा
ज्योतिःस्वरूपा
सा
तेनादृष्टाप्युवाच
तम्
।सुकवीन्द्रो
भवेत्युक्त्वा
वैकुण्ठञ्च
जगाम
ह
॥
याज्ञवल्क्यकृतं
वाणीस्तोत्रं
यः
संयतः
पठेत्
।सुकवीन्द्रो
महावाग्मी
बृहस्पतिसमो
भवेत्
॥
महामूर्खश्च
दुर्म्मेधा
वर्षमेकं
वदा
जपेत्
।स
पण्डितश्च
मेधावी
सुकविश्च
भवेद्ध्रुवम्
॥
”इति
ब्रह्मवैवर्त्ते
प्रकृतिखण्डे
सरस्वत्युपाख्यानम्
।५
।
१
--
३५
॥
*
॥
अपि
च
।
“संवत्सरप्रदीपे
।‘पञ्चम्यां
पूजयेल्लक्ष्मीं
पुष्पधूपान्नवारिभिः
।मस्याधारं
लेखनीञ्च
पूजयेन्न
लिखेत्ततः
॥
माघे
मासि
सिते
पक्षे
पञ्चमी
या
श्रियः
प्रिया
।तम्याः
पूर्व्वाह्ण
एवेह
कार्य्यः
सारस्वतोत्सवः
॥
’सारस्वत
इत्युपादानात्
श्रियः
सरस्वत्याः
।तथा
च
व्याडिः
।‘लक्ष्मीसरस्वतीधीत्रिवर्गसम्पद्विभूतिशोभासु
।उपकरणवेशरचनाविधासु
च
श्रीरिति
प्रथिता
॥
’तथा
चोक्तं
गां
दद्यादित्यादौ
नानार्थशब्दस्यापिप्रसिद्धार्थत्वेन
व्यवहारः
विपरीतार्थग्राहक-वाक्यशेषसत्त्व
तु
अप्रसिद्धार्थत्वेन
च
व्यवह्रियतेसर्व्वदा
नानार्थानां
व्यवहारस्तु
श्लेषकाव्यादा-विति
।‘तरुणशकलमिन्दोर्ब्बिभ्रती
शुभ्रकान्तिःकुचभरनमिताङ्गी
सन्निषण्णा
सिताब्जे
।निजकरकमलोद्यल्लेखनीपुस्तकश्रीःसकलविभवसिद्ध्यै
पातु
वाग्देवता
नः
॥
’इति
शारदोक्तं
ध्यायेत्
॥
पाद्यादिभिः
पूजयित्वा
।‘भद्रकाल्यै
नमो
नित्यं
सरस्वत्यै
नमो
नमः
।वेदवेदान्तवेदाङ्गविद्यास्थानेभ्य
एव
च
स्वाहा
॥
’इति
ब्रह्मपुराणीयेन
त्रिः
पूजयेत्
॥
मत्स्यसूक्ते
।‘बन्धुजीवञ्च
द्रोणञ्च
सरस्वत्यै
न
दापयेत्
॥
’सरस्वतीं
संपूज्य
।‘यथा
न
देवो
भगवान्
ब्रह्मा
लोकपितामहः
।त्वां
परित्यज्य
सन्तिष्ठेत्तथा
भव
वरप्रदा
॥
वेदाः
शास्त्राणि
सर्व्वाणि
नृत्यगीतादिकञ्च
यत्
।न
विहीनं
त्वया
देवि
तथा
मे
सन्तु
सिद्धयः
॥
लक्ष्मीर्म्मेधा
धरा
पुष्टिर्गौरी
तुष्टिः
प्रभा
धृतिः
।एताभिः
पाहि
तनुभिरष्टाभिर्म्मां
सरस्वति
॥
’इति
मत्स्यपुराणीयैः
प्रार्थयेत्
॥
”इति
तिथ्यादितत्त्वम्
॥
*
॥
अथ
सरस्वती-मन्त्रादि
।“अद्रिर्व्वरुणसंरुद्धो
दवाग्वादिनिठद्वयम्
।सरस्वत्या
दशार्णोऽयं
वागैश्वर्य्यफलप्रदः
॥
”मन्त्रो
यथा
।
वद
वद
वाग्वादिनि
वह्निवल्लभेतिदशाक्षरः
।
तथा
निबन्धे
।‘भुवनेश्वरीसंपुटोऽयं
महासारस्वतप्रदः
॥
’
*
॥
अस्य
यन्त्रम्
।“व्योमेन्द्बौ
रसनार्णकर्णिकमचां
द्बन्द्बैः
स्फुरत्-केशरंपत्रान्तर्गतपञ्चवर्गयशला
वर्णादिवर्गं
क्रमात्
।आसास्वश्रिषु
लान्तलाङ्गलियुजा
क्षौणी-पुरेणावृतंयन्त्रं
कल्पितमत्र
पूजयतु
तां
वर्णात्मिकांदेवताम्
॥
”गोतमीये
।“कर्णिकायां
प्रेतबीजं
विधिना
विलिखेत्
गुरुः
।ततः
षोडशकेशरेषु
विलिखेत्
षोडश
स्वरान्
॥
तथाष्टदलमध्ये
च
वर्गाष्टकं
यथाविधि
।कादिमान्ताः
पञ्च
पञ्च
वर्गाः
स्युर्मातृकोदिताः
॥
यादिवान्ताः
शादिहान्ता
ळ-क्षमीशे
प्रवि-न्यसेत्
।चतुरस्रं
चतुर्द्बारं
दिक्षु
वं
ठं
विदिक्षु
च
॥
”
*
॥
अस्य
पूजाप्रयोगः
।
प्रातःकृत्यादिपीठन्यासान्तंकर्म्म
विधाय
केशरेषु
मध्ये
च
पीठशक्तीर्न्यसेत्
।यथा,
‘ओँ
मेधायै
नमः
।
ओँ
प्रज्ञायै
समः
।ओँ
प्रभायै
नमः
।
ओँ
विद्यायै
नमः
।
ओँ
धियैनमः
।
ओँ
धृत्यै
नमः
।
ओँ
स्मृत्यै
नमः
।
ओँबुद्ध्यै
नमः
।
ओँ
विद्येश्वर्य्यै
नमः
।
मध्ये
तदुपरिओँ
पद्मासनाय
नमः
।’
प्रणवादिनमोऽन्तेनपूजयेत्
।
तथा
च
सारदातिलके
।“आधारशक्तिमारभ्य
पीठशक्त्यन्तमर्च्चयेत्
।मेधाप्रज्ञाप्रभाविद्याधीधृतिस्मृतिबुद्धयः
॥
विद्येश्वरी
च
सम्प्रोक्ता
ताराद्या
नव
शक्तयः
।वर्णाब्जेनासनं
दद्यात्
मूर्त्तिं
मूलेन
कल्पयेत्
॥
”तत
ऋष्यादिन्यासः
।
तद्यथा
।
शिरसि
ओँकण्वऋषये
नमः
।
मायापुटितश्चेत्
ओँ
बृहस्प-तये
ऋषये
नमः
।
मुखे
विराट्छन्दसे
नमः
।हृदि
वागीश्वर्य्यै
देवतायै
नमः
॥
*
॥
अत्रमन्त्रन्यासः
।
शिरसि
वं
नमः
।
श्रवणयोर्दं
नमःवं
नमः
।
चक्षुषोर्दं
नमः
वां
नमः
।
नासि-कयोर्वां
नमः
दिं
नमः
।
वदने
निं
नमः
।लिङ्गे
स्वां
नमः
।
गुह्ये
हां
नमः
॥
*
॥
ततो
मातृकायाः
कराङ्गन्यासौ
कृत्वा
ध्यायेत्
।तथाच
निबन्धे
।“शिरःश्रवणदृङ्नासावदनान्धुगुदेष्विमान्
।न्यस्य
वर्णान्
षडङ्गानि
मातृकोक्तानि
कल्प-येत्
॥
”ततो
ध्यानम्
।“तरुणशकलमिन्दोर्बिभ्रती
शुभ्रकान्तिःकुचभरनमिताङ्गी
सन्निषण्णा
सिताब्जे
।निजकरकमलोद्यल्लेखनीपुस्तकश्रीःसकलविभवसिद्ध्यै
फतु
वाग्देवता
नः
॥
”एवं
ध्यात्वा
मानसैः
संपूज्य
शङ्खस्थापनं
कुर्य्यात्
।ततः
पीठपूजां
कृत्वा
केशरेषु
मध्ये
दिक्षु
चमेधादिपीठमन्वन्तं
संपूज्य
पुनर्ध्यात्वावाहनादि-पञ्चपुष्पाञ्जलिदानपर्य्यन्तं
कर्म्म
विधाय
आव-रणपूजां
कुर्य्यात्
।
अग्निकोणे
अं
कं
खं
गं
घंङं
आं
हृदयाय
नमः
।
एवं
नैरृते
इं
चं
छं
जंझं
ञं
ईं
शिरसे
स्वाहा
।
वायुकोणे
उं
टं
ंडं
ढं
णं
ऊं
शिखायै
वषट्
।
ईशाने
एं
तं
थंदं
धं
नं
ऐं
कवचाय
हुं
।
मध्ये
ॐ
पं
फं
बंभं
मं
औं
नेत्रत्राय
वौषट्
।
दिक्षु
अं
यं
रं
लंवं
शं
षं
सं
हं
ळं
क्षं
अः
करतलपृष्ठाभ्यांअस्त्राय
फट्
।
ततः
पत्रेषु
पूर्व्वादिषु
ओँ
योगायैनमः
।
ओँ
सत्यायै
नमः
।
ओँ
विमलायै
नमः
।ओँ
ज्ञानायै
नमः
।
ओँ
बुद्ध्यै
नमः
।
ओँ
स्मृत्यैनमः
।
ओँ
मेधायै
नमः
।
ओँ
प्रज्ञायै
नमः
।दलाग्रेषु
।
ब्राह्माद्या
मातरः
पूज्याः
प्रणवादि-नमोऽन्तिकाः
।
तद्वहिरिन्द्रादीन्
वज्रादींश्चपूजयेत्
।
ततो
धूपादिविसर्ज्जनान्तं
कर्म्म
समा-पयेत्
॥
*
॥
अस्य
पूरश्चरणं
दशलक्षजपः
।तथा
च
।“दशलक्षं
जपेन्मन्त्रं
दशांशं
जुहुयात्ततः
।पुण्डरीकैः
पयोऽभ्यक्तैस्तिलैस्त्रिमधुरान्वितः
॥
”इति
॥
*
॥
मन्त्रान्तरम्
।“हृदयान्ते
भगवति
वदशब्दयुगं
ततः
।वाग्देविवह्निजायान्तं
वाग्भवाद्यं
समुच्चरेत्
॥
”अस्य
पूजाप्रयोगः
।
प्रातःकृत्यादिपीठन्यासान्तंकर्म्म
विधाय
केशरेषु
मध्ये
च
पूर्व्वोक्तमेधादि-पीठशक्तीः
पीठमनुञ्च
न्यसेत्
।
ततः
पूर्व्वोक्त-मृष्यादिन्यासं
कृत्वा
कराङ्गन्यासौ
कुर्य्यात्
।
तद्-यथा
।
ऐं
अङ्गुष्ठाभ्यां
नमः
।
नमस्तर्जनीभ्यांस्वाहा
।
भगवति
मध्यमाभ्यां
वषट्
।
वद
वदअनामिकाभ्यां
हुँ
।
वाग्देवि
कनिष्ठाभ्यांवौषट्
।
स्वाहा
करतलपृष्ठाभ्यां
फट्
।
एवंहृदयादिषु
।
तथा
च
निबन्धे
।“मनोः
षड्भिः
पदैः
कुर्य्यात्
जातियुक्तं
षड-ङ्गकम्
॥
”
*
॥
ततो
ध्यानम्
।“शुभ्रां
स्वच्छविलेपमाल्यवसनां
शीतांशुखण्डो-ज्ज्वलांव्याख्यामक्षगुणं
सुधाढ्यकलसं
विद्याञ्च
हस्ता-म्बुजैः
।बिभ्राणां
कमलासनां
कुचनतां
वाग्देवतांसस्मितांवन्दे
वाग्विभवप्रदां
त्रिनयनां
सौभाग्यसम्पत्-करीम्
॥
”एवं
ध्यात्वा
मानसैः
संपूज्य
शङ्खस्थापनं
कुर्य्यात्
।ततः
पूर्व्वोक्तक्रमेण
पूजयेत्
।
किन्त्वङ्गमन्त्रेविशेषः
।
अस्य
पुरश्चरणमष्टलक्षजपः
।
तथा
च
।“हविष्याशी
जपेन्मन्त्रं
वसुलक्षमनन्यधीः
।दशांशं
जुहुयादन्ते
तिलैराज्यपरिप्लुतैः
॥
तारो
मायाधरो
बिन्दुः
शक्तिस्तारः
सरस्वती
।ङेऽन्तो
नमोऽन्तको
मन्त्रः
प्रोक्त
एकादशा-क्षरः
॥
”
*
॥
अस्याः
पूजाप्रयोगः
।
प्रातःकृत्यादिपूर्व्वोक्त-पीठमन्वन्तं
विन्यस्य
पूर्व्वोक्तं
ऋष्यादिन्यासंकुर्य्यात्
।
ततो
मन्त्रन्यासः
।
ओँ
नमो
ब्रह्म-रन्ध्रे
।
ह्रीँ
नमो
भ्रूमध्ये
।
ऐं
नमः
ह्रीँ
नम-श्चक्षुषोः
।
ओँ
नमः
सं
नमः
कर्णयोः
।
रं
नमःस्वं
नमो
नासिकयोः
।
त्यैं
नमो
मुखे
।
नं
नमोलिङ्गे
।
मं
नमो
गुह्ये
।
ततः
कराङ्गन्यासौ
।ऐं
अङ्गुष्ठाभ्यां
नमः
।
ऐं
तर्ज्जनीभ्यां
स्वाहा
।इत्यादि
।
एवं
हृदयादिषु
।
तथा
च
निबन्धे
।“मन्त्रवर्णान्
न्यसेन्मन्त्री
वाग्भवेनाङ्गकल्पना
।”इत्यादि
॥
*
॥
ततो
ध्यानम्
।“वाणीं
पूर्णनिशाकरोज्ज्वलमुखीं
कर्पूरकुन्द-प्रभा-ञ्चन्द्रार्द्धाङ्कितमस्तकां
निजकरैः
संबिभ्रती-मादरात्
।वीणामक्षगुणं
सुधाढ्यकलसं
विद्याञ्च
तुङ्गस्तनींदिव्यैराभरणैर्विभूषिततनुं
हंसाधिरूढां
भजे
॥
”एवं
ध्यात्वा
मानसैः
संपूज्य
शङ्खस्थापनं
कुर्य्यात्
।ततः
पीठपूजां
विधाय
केशरेषु
मध्ये
च
पूर्व्वोक्त-पीठशक्तीः
पीठमनुञ्च
यजेत्
।
ततः
पुनर्ध्यात्वाआवाहनादि
पञ्चपुष्पाञ्जलिदानपर्य्यन्तं
कर्म्मसमाप्य
आवरणपूजां
कुर्य्यात्
।
देव्या
दक्षिणेओँ
संस्कृतायै
वाङ्मय्यै
नमः
।
वामे
ओँ
प्राकृ-तायै
वाङ्मय्यै
नमः
।
ततः
केशरेषु
अग्नि-कोणे
ऐं
हृदयाय
नमः
।
नैरृते
ऐं
शिरसेस्वाहा
।
वायव्ये
ऐं
शिखायै
वषट्
।
ईशानेऐं
कवचाय
हुँ
।
मध्ये
ऐं
नेत्रत्रयाय
वौषट्
।दिक्षु
ऐं
अस्त्राय
फट्
।
ततः
पूर्व्वादिपत्रेषु
ओँप्रज्ञायै
नमः
एवं
मेधायै
श्रुत्यै
शक्त्यै
स्मृत्यैवागीश्वर्य्यै
मत्यै
स्वस्त्यै
।
ततः
पत्राग्रेषुब्राह्म्याद्याः
पूजयेत्
।
तथा
च
निबन्धे
।“देव्या
दक्षिणतः
पूज्या
संस्कृता
वाङ्मयी
शुभा
।प्राकृता
वाङ्मयी
पूज्या
वामतः
सर्व्वदा
शुभा
॥
इष्ट्वा
पूर्व्ववदङ्गानि
प्रज्ञाद्याः
पूजयेत्
पुनः
।प्रज्ञा
मेधा
श्रुतिः
शक्तिः
स्मृतिर्व्वागीश्वरीमतिः
।स्वस्तिश्चेति
समाख्याता
ब्राह्म्याद्यास्तदनन्त-रम्
॥
”तद्बहिरिन्द्रादीन्
वज्रादींश्च
पूजयेत्
।
ततोधूपादिविसर्ज्जनान्तं
कर्म्म
समापयेत्
।
अस्यपुरश्चरणं
द्वादशलक्षजपः
।
तथा
च
।“जपेत्
द्बादशलक्षाणि
तत्सहस्रं
सिताम्बुजैः
।नागचम्पकपुष्पैर्व्वा
जुहुयात्
साधकोत्तमः
॥
”
*
॥
मन्त्रान्तरं
शारदायाम्
।“वाचस्पतेऽमृते
भूयः
प्लुवप्लुरिति
कीर्त्तयेत्
।वागाद्यो
मनुराख्यातो
रुद्रसंख्याक्षरोऽपरः
॥
”अस्य
पूजादिकं
पूर्व्ववत्
।
कराङ्गन्यासन्तु
ऐंअङ्गुष्ठाभ्यां
नमः
।
वाचस्पते
तर्ज्जनीभ्यांस्वाहा
।
अमृते
मध्यमाभ्यां
वषट्
।
प्लुवअनामिकाभ्यां
हुँ
।
प्लुः
कनिष्ठाभ्यां
फट्
।एवं
हृदयादिषु
।
तथा
च
निबन्धे
।‘कुर्य्यादङ्गानि
विधिवत्
वागाद्यैः
पञ्चभिः
पदैः
॥
”ध्यानन्तु
।“आसीना
कमले
करैर्जषवटीं
पद्मद्वयं
पुस्तकंबिभ्राणा
तरुणेन्दुबद्धमुकुटा
मुक्तेन्दुकुन्दप्रभा
।भालोन्मीलितलोचना
कुचभराक्रान्ताभव-द्भूतयेभूयाद्बागधिदेवता
मुनिगणैरासेव्यमाना-निशम्
॥
”एवं
ध्यात्वा
पूर्व्ववत्
पूजादिकं
कुर्य्यात्
।
अस्यपूरश्चरणमेकादशलक्षजपः
।
तथा
च
।“रुद्रलक्षं
जपेन्मन्त्रं
दशांशं
जुहुयाद्घृतैः
॥
”
*मन्त्रान्तरं
शारदायाम्
।“तोपस्थं
शयनं
विष्णोः
सकेवलचतुमुखम्
।अघोंशेन्दुयुतो
वह्निर्बिन्दुमत्याम्बुमान्
भृगुः
।उक्तानि
त्रोणि
बीजानि
सद्भिः
सारस्वता-र्थिनाम्
॥
”तोयं
वकारः
विष्णोः
शयनमाकारः
केवलेनआकाररहितेन
ककारेण
सहितः
तेन
वागितिसिद्धं
वाग्भवमित्यर्थः
।
केचित्तु
लक्षितलक्षणा-भयादेवं
वदन्ति
आकारयुक्तो
वकारः
केमस्तके
वलते
केवलोऽनुस्वारः
तद्युक्तेन
कका-रेण
सह
वर्त्तते
तेन
क्वामिति
।
तन्न
।
निरूढ-लक्षणायाः
शक्तितुल्यत्वात्
।
वाक्
वाग्भवंइति
पर्य्यायः
।
वस्तुतस्तु
ऐं
रुं
स्वोम्
।“द्वादशस्वरमुद्धृत्य
बिन्दुनादविभूषितम्
।बिन्दुनादसमायुक्तं
वह्निबीजं
समुद्धरेत्
॥
षष्ठस्वरसमायुक्तं
द्वितीयं
बीजमुद्धरेत्
।चन्द्रबीजं
समुद्धृत्य
वरुणं
योजयेत्ततः
।त्रयोदशस्वरारूढं
बिन्दुनादविभूषितम्
॥
”इति
विश्वसारवचनात्
वाग्भवबीजमेव
।
अस्यपूजादिकं
पूर्व्ववत्
।
कराङ्गन्यासस्तु
द्विरुक्तै-स्त्रिभिर्ब्बीजैर्विधेयः
।
तथा
च
निबन्धे
।“अङ्गानि
कल्पयेन्मन्त्री
द्विरुक्तैर्जातिसंयुतैः
॥
”ध्यानन्तु
।“मुक्ताहारावदातां
शिरसि
शशिकलालङ्कृतांबाहुभिः
स्वै-र्व्याख्यां
वर्णाक्षमालां
मणिमयकलसं
पुस्तक-ञ्चोद्वहन्तीम्
।आपीनोत्तुङ्गवक्षोरुहभरविलसन्मध्यदेशा-मधीशांवाचामीडे
चिराय
त्रिभुवननमितां
पुण्डरीकेनिषण्णाम्
॥
”एवं
ध्यात्वा
पूर्व्ववत्
पूजादिकं
कुर्य्यात्
।
अस्यपुरश्चरणं
त्रिलक्षजपः
।
तथा
च
।“त्रिलक्षं
प्रजपेन्मन्त्रं
जुहुयात्तद्दशांशतः
।पायसैराज्यसंसिक्तैः
संस्कृते
हव्यवाहने
॥
”
*
॥
अथ
पारिजातसरस्वतीमन्त्राः
।
मन्त्रदेवप्रका-शिकायाम्
।
स
च
प्रणवहृल्लेखा
संपुटित-हकारसकारौकारबिन्दुयुक्तः
सरस्वती
ङेऽन्तानतिश्च
।
अस्य
पूजा
।
प्रातःकृत्यादिपीठमन्वन्तंविन्यस्य
ऋष्यादिन्यासं
कुर्य्यात्
।
शिरसि
कण्व-ऋषये
नमः
।
मुखे
तृष्णुप्छन्दसे
नमः
।
हृदिपारिजातसरस्वत्यै
देवतातै
नमः
।
ततो
मातृ-कोक्तकराङ्गन्यासौ
कुर्य्यात्
।
मूर्द्ध्नि
भ्रूमध्यनेत्र-कर्णनासापुटद्वयजिह्वालिङ्गपायुषु
एकादशा-क्षरन्यासः
।
ततो
ह्सां
अङ्गुष्ठाभ्यां
नम
इत्या-दिना
कराङ्गन्यासौ
कुर्य्यात्
।
अन्यत्
सर्व्वं
पूर्व्व-वत्
।
दक्षिणामूर्त्तिसंहितायान्तु
।“सम्पत्प्रदाया
भैरव्या
वाग्भवं
बीजमालिखेत्
।तारेण
परया
देवि
संपुटीकृत्य
मन्त्रवित्
।सरस्वत्यै
हृदन्तोऽयं
रुद्रार्णो
मनुरीरितः
॥
”तथाच
प्रपञ्चसारे
।“आद्यन्तप्रणवशक्तिमध्यसंस्थावाक्
भूयो
भवति
च
सरस्वती
ङेऽन्ता
।नत्यन्तो
मनुरयमीशसंख्यवर्णःसंप्रोक्तो
भजमानः
पारिजातः
॥
दक्षिणामूर्त्तिरृषिः
प्रोक्तो
गायत्त्री
च्छन्दईरितम्
।पारिजातेश्वरी
वाणी
देवता
परिकीर्त्तिता
॥
तृतीयञ्च
द्वितीयञ्च
बीजशक्ती
च
तारकम्
।कीलकं
परमेशानि
महासारस्वतप्रदम्
॥
षड्दीर्घस्वरसंभिन्नबीजेनाङ्गानि
विन्यसेत्
॥
”ततो
ध्यानम्
।“हंसारूढा
हरहसितहारेन्दुकुन्दावदातावाणी
मन्दस्मिततरमुखी
मौलिबद्धेन्दुरेखा
।विद्यावीणामृतमयघटाक्षस्रजा
दीप्तहस्ताशुभ्राब्जस्था
भवदभिमतप्राप्तये
भारती
स्यात्
॥
”अस्य
पूजादिकं
पूर्व्वोक्तैकादशाक्षरीवत्
।
पुर-श्चरणन्तु
द्बादशलक्षजपः
।
सितपद्मैर्नागचम्पकैर्वाजुहुयाद्द्वादशसहस्रमिति
।
इति
तन्त्रसारः
॥
*
॥
नदीविशेषस्य
पर्य्यायः
।
प्लक्षसमुद्भवा
२
वाक्-प्रदा
३
ब्रह्मसुता
४
भारती
५
वेदाग्रणीः
६पयोष्णिजाता
७
वाणी
८
विशाला
९
कुटिला१०
।
तज्जलगुणाः
।
स्वादुत्वम्
।
पूतत्वम्
।
सर्व्व-रुजापहत्वम्
।
रुच्यत्वम्
।
दीपनत्वम्
।
पथ्यत्वम्
।देहकान्तिकरत्वम्
।
लघुत्वञ्च
।
इति
राज-निर्घण्टः
॥
*
॥
सा
तु
देशभेदे
सप्तनाम्नी
यथा
।पुष्करे
पितामहयज्ञे
आहूता
सुप्रभा
१
नैमि-षारण्ये
सत्रयाजिभिरृषिभिराहूता
काञ्चनाक्षी२
गयदेशे
गयराजयज्ञे
आहूता
विशाला
३उत्तरकोशलायां
औद्दालकमुनियज्ञे
समा-हूता
मनोरमा
४
ऋषभद्वीपे
कुरुक्षेत्रे
कुरुराज-यज्ञे
समाहूता
ओघवती
५
गङ्गाद्वारे
दक्ष-प्रजापतियज्ञे
समाहूता
सुरेणुः
६
हिमालय-पर्व्वते
ब्रह्मणः
पुनर्यज्ञे
समाहूता
विमलोदा
७
।तत्र
सप्तसरस्वत्यः
समागताः
।
अतएव
तत्तीर्थं
सप्तसारस्वतनाम्ना
ख्यातम्
।
इति
महा-भारते
शल्यपर्व्व
॥
*
॥
तस्या
उत्पत्तिर्ब्रह्मपत्नीत्वकारणञ्च
यथा,
--नारायण
उवाच“सरस्वती
सा
वैकुण्ठे
स्वयं
नारायणान्तिके
।गङ्गाशापेन
कलया
कलहाद्भारते
सरित्
॥
पुण्यदा
पुण्यजननी
पुण्यतीर्थस्वरूपिणी
।पुण्यवद्भिर्निषेव्या
च
स्थितिः
पुण्यवतां
मुने
॥
तपस्विनां
तपोरूपा
तपस्याकररूपिणी
।कृतपापेध्मदाहाय
ज्वलदग्निस्वरूपिणी
॥
ज्ञाने
सरस्वतीतोये
मग्नं
यैर्म्मानवैर्भुवि
।तेषां
स्थितिश्च
वैकुण्ठे
सुचिरं
हरिसंसदि
॥
भारते
कृतपापी
च
स्नात्वा
तत्रावलीलया
।मुच्यते
सर्व्वपापेभ्यो
विष्णुलोके
वसेच्चिरम्
॥
चातुर्म्मास्यां
पौर्णमास्यामक्षयायां
दिनक्षये
।व्यतीपाते
च
ग्रहणेऽन्यस्मिन्
पुण्यदिनेऽपि
च
॥
आनुषङ्गेण
यः
स्नाति
हेलया
श्रद्धयापि
वा
।सारूप्यं
लभते
नूनं
वैकुण्ठे
स
हरेरपि
॥
सरस्वतीमनुं
तत्र
मासमेकञ्च
यो
जपेत्
।महामूर्खः
कवीन्द्रश्च
स
भवेन्नात्र
संशयः
॥
नित्यं
सरस्वतीतोये
यः
स्नाति
मुण्डयेन्नरः
।न
गर्भवासं
कुरुते
पुनरेव
स
मानवः
॥
इत्येवं
कथितं
किञ्चित्
भारतीगुणकीर्त्तनम्
।सुखदं
पुण्यदं
सारं
किं
भूयः
श्रोतुमिच्छसि
॥
*
॥
नारद
उवाच
।कथं
सरस्वती
देवी
गङ्गाशापेन
भारते
।कलया
कलहेनैव
बभूव
पुण्यदा
सरित्
॥
नारायण
उवाच
।शृणु
नारद
वक्ष्यामि
कथामेतां
पुरातनीम्
।यस्याः
श्रवणमात्रेण
सर्व्वपापैः
प्रमुच्यते
॥
लक्ष्मीः
सरस्वती
गङ्गा
तिस्रो
भार्य्या
हरेरपि
।प्रेम्णा
समास्तास्तिष्टन्ति
सन्ततं
हरिसन्निधौ
॥
चकार
सैकदा
गङ्गा
विष्णोर्म्मुखनिरीक्षणम्
॥
सस्मिता
च
सकामा
च
सकटाक्षं
पुनः
पुनः
।विभुर्ज्जहास
तद्वक्त्रं
निरीक्ष्य
च
क्षणं
मुदा
।क्षमां
चकार
तद्दृष्ट्वा
लक्ष्मीर्नैव
सरस्वती
॥
बोधयामास
तां
पद्मा
सत्त्वरूपा
च
सस्मिता
।क्रोधाविष्टा
च
सा
वाणी
न
च
शान्ता
बभूव
ह
॥
उवाच
गङ्गां
भर्त्तारं
रक्तास्या
रक्तलोचना
।कम्पिता
कीपवेगेन
शश्वत्प्रस्फुरिताधरा
॥
सरस्वत्युवाच
।सर्व्वत्र
समताबुद्धिः
सद्भर्त्तुः
कामिनीं
प्रति
।धर्म्मिष्ठस्य
वरिष्ठस्य
विपरीता
खलस्य
च
॥
ज्ञातं
सौभाग्यमधिकं
गङ्गायां
ते
गदाधर
।कमलायाञ्च
तत्तुल्यं
न
च
किञ्चिन्मयि
प्रभो
॥
गङ्गायाः
पद्मया
सार्द्धं
प्रीतिश्चास्ति
सुसम्मता
।क्षमां
चकार
तेनेदं
विपरीतं
हरिप्रिया
॥
किं
जीवनेन
मेऽत्रैव
दुर्भगायाश्च
साम्प्रतम्
।निष्फलं
जीवनं
तस्या
या
पत्युः
प्रेमवञ्चिता
॥
त्वां
सर्व्वेशं
सत्त्वरूपं
ये
वदन्ति
मनीषिणः
।ते
च
मूर्खा
न
वेदज्ञा
न
जानन्ति
मतिं
तव
॥
सरस्वतीवचः
श्रुत्वा
दृष्ट्वा
तां
कोपसंयुताम्
।मनसा
स
समालोच्य
प्रजगाम
बहिःसभाम्
॥
गते
नारायणे
गङ्गामुवाच
निर्भयं
रुषा
।वागधिष्ठातृदेवी
सा
वाक्यं
श्रवणदुष्करम्
॥
हे
निर्लज्जे
हे
सकामे
स्वामिगर्व्वं
करोषि
किम्
।अधिकं
स्वामिसौभाग्यं
विज्ञापयितुमिच्छसि
॥
मानचूर्णं
करिष्यामि
तवाद्य
हरिसन्निधौ
।किं
करिष्यति
ते
कान्तो
ममैव
कान्तवल्लभे
॥
इत्येवमुक्त्वा
गङ्गायाः
केशं
ग्रहीतुमुद्यता
।वारयामास
तां
पद्मा
मध्यदेशे
स्थिता
सती
॥
शशाप
वाणी
तां
पद्मां
महाकोपवती
सती
।वृक्षरूपा
सरिद्रूपा
भविष्यसि
न
संशयः
॥
अत्युन्नताञ्च
तां
दृष्ट्वा
कोपप्रस्फुरिताधरा
।उवाच
गङ्गा
तां
देवीं
पद्माञ्च
रक्तलोचना
॥
गङ्गोवाच
।त्वमुत्सृज
महोग्राञ्च
पद्मे
किं
मे
करिष्यति
।वाग्दुष्टा
वागधिष्ठात्री
देवीयं
कलहप्रिया
॥
इत्येवमुक्त्वा
सा
देवी
वाण्यै
शापं
ददाविति
।सरित्स्वरूपा
भवतु
सा
या
त्वाञ्च
शशाप
ह
॥
अधोमर्त्यं
सा
प्रयातु
सन्ति
यत्रैव
पापिनः
।कलौ
तेषाञ्च
पापांशं
लभिष्यसि
न
संशयः
॥
इत्येवं
वचनं
श्रुत्वा
तां
शशाप
सरस्वती
।त्वमेव
यास्यसि
महीं
पापिपापं
लभिष्यसि
॥
एतस्मिन्नन्तरे
तत्र
भगवानाजगाम
ह
।चतुर्भुजश्चतुर्भिश्च
पार्षदैश्च
चतुर्भुजैः
॥
सरस्वतीं
करे
धृत्वा
वासयामास
वक्षसि
।बोधयामास
सर्व्वज्ञः
सर्व्वज्ञानं
पुरातनम्
॥
श्रीनारायण
उवाच
।लक्ष्मि
त्वं
कलया
गच्छ
धर्म्मध्वजगृहं
शुभे
।अयोनिसम्भवा
योनौ
तस्य
कन्या
भविष्यसि
॥
तत्रैव
दैवदोषेण
वृक्षत्वञ्च
लभिष्यसि
।मदंशस्यासुरस्यैव
शङ्खचूडस्य
कामिनी
॥
भूत्वा
पश्चाच्च
मत्पत्नी
भविष्यसि
न
संशयः
।त्रैलोक्यपावनी
नाम्ना
तुलसीति
च
भारते
॥
कलया
च
सरिद्भूत्वा
शीघ्रं
गच्छ
वरानने
।भारते
भांरतीशापात्
नाम्ना
पद्मावती
भव
॥
गङ्गे
यास्यसि
पश्चात्त्वमंशेन
विश्वपावनी
।भारतं
भारतीशापात्
पापदाहाय
पापिनाम्
॥
भगीरथस्य
तपसा
तेन
नीता
सुदुष्करात्
।नाम्ना
भागीरथी
पूता
भविष्यसि
महीतले
॥
मदंशस्थ
समुद्रस्य
जाया
भव
ममाज्ञया
।मत्कलांशस्य
तस्यैव
शान्तनोश्च
सुरेश्वरि
॥
*
॥
गङ्गाशापेन
कलया
भारतं
गच्छ
भारति
।कलहस्य
फलं
भुङ्क्ष्व
सपत्नीभ्यां
सहाच्युते
॥
स्वयञ्च
ब्रह्मसदनं
ब्रह्मणः
काभिनी
भव
।गङ्गा
यातु
शिवस्थानमत्र
पद्मैव
तिष्ठतु
॥
शान्ता
च
क्रोधरहिता
मद्भक्ता
सत्त्वरूपिणी
।महासाध्वी
महाभागा
सुशीला
धर्म्मचारिणी
॥
यदंशकलया
सर्व्वा
धर्म्मिष्ठाश्च
पतिव्रताः
।शान्तरूपाः
सुशीलाश्च
प्रतिविश्वेषु
योषितः
॥
तिस्रो
भार्य्यास्त्रिशालाश्च
त्रयो
भृत्याश्चबान्धवाः
।ध्रुवं
वेदविरुद्धाश्च
न
ह्येते
मङ्गलप्रदाः
॥
गच्छ
गङ्गे
शिवस्थानं
ब्रह्मस्थानं
सरस्वती
।अत्र
तिष्ठतु
मद्गेहे
सुशीला
कमलालया
॥
इत्युक्त्वा
जगतां
नाथो
विरराम
च
नारद
।अत्युच्चै
रुरुदुर्देव्यः
समालिङ्ग्य
परस्परम्
॥
ताश्च
सर्व्वाः
समालोच्य
क्रमेणोचुः
सदीश्वरम्
।कम्पिताः
साश्रुनेत्राश्च
शोकेन
च
भयेन
च
॥
सरस्वत्युवाच
।विदायं
देहि
मे
नाथ
दुष्टाया
जन्मशोधनम्
।सत्स्वामिना
परित्यक्ता
कुतो
जीवन्ति
काःस्त्रियः
॥
देहत्यागं
करिष्यामि
योगेन
भारते
ध्रुवम्
।अत्युच्छ्रितो
निपतनं
प्राप्तुमर्हति
निश्चितम्
॥
गङ्गोवाच
।अह
केनापराधेन
त्वया
त्यक्ता
जगतपते
।देहत्यागं
करिष्यामि
निर्दोषाया
वधं
लभ
॥
निर्दोषां
कामिनीं
त्यागं
करोति
यो
जनो
भवे
।स
याति
नरकं
कल्पं
किं
ते
सर्वेश्वरस्य
वा
॥
महालक्ष्मीरुवाच
।नाथ
सत्त्वस्वरूपस्त्वं
कोपः
कथमहो
तव
।प्रसादं
कुरु
भार्य्ये
द्वे
सदीशस्य
क्षमा
वरम्
॥
भारतं
भारतीशापात्
यास्यामि
कलया
विभो
।कतिकालं
स्थितिस्तत्र
कदा
द्रक्ष्यामि
ते
पदम्
॥
दास्यन्ति
पापिनः
पापं
मह्यं
स्नानावगाहनात्
।केन
तेन
विमुक्ताहमागमिष्यामि
त्वत्पदम्
॥
कलया
तुलसीरूपा
धर्म्मध्वजसुता
सती
।भूत्वा
कदा
लमिष्यामि
त्वत्
पादाम्बुजमच्युत
॥
वृक्षरूपा
भविष्यामि
त्वदधिष्ठातृदेवता
।मामुद्धरिष्यसि
कदा
तन्मे
ब्रूहि
कृपानिधे
॥
गङ्गा
सरस्वतीशापात्
यदि
यास्यति
भारतम्
।सा
केन
मुक्ता
पापाच्च
कदा
त्वां
वा
लभि-ष्यति
॥
गङ्गाशापेन
सा
वाणी
यदि
यास्यति
भारतम्
।कदा
शापाद्बिनिर्मुच्य
लभिष्यति
पदं
तव
॥
तां
वाणीं
ब्रह्मसदनं
गङ्गां
वा
शिवमन्दिरम्
।गन्तुं
वदसि
हे
नाथ
तत्
क्षमस्व
च
ते
वचः
॥
इत्युक्त्वा
कमला
कान्तपदं
धृत्वा
ननाम
च
।स्वकेशैर्वेष्टनं
कृत्वा
रुरोद
च
पुनः
पुनः
॥
उवाच
पद्मनाभस्तां
पद्मां
कृत्वा
स्ववक्षसि
।ईषद्धास्यप्रसन्नास्यो
भक्तानुग्रहकातरः
॥
श्रीनारायण
उवाच
।त्वद्बाक्यमाचरिष्यामि
स्ववाक्यञ्च
सुरेश्वरि
।शमताञ्च
करिष्यामि
शृणु
तत्क्रममेव
च
॥
भारती
यातु
कलया
सरिद्रूपा
च
भारतम्
।अर्द्धांशा
ब्रह्मसदनं
स्वयं
तिष्ठतु
मद्गृहे
॥
भगीरथेन
नीता
सा
गङ्गा
यास्यति
भारतम्
।पूतं
कर्त्तुं
त्रिभुवनं
स्वयं
तिष्ठतु
मद्गृहे
॥
तत्रैव
चन्द्रमौलेश्च
मौलिं
प्राप्स्यति
दुर्लभम्
।ततः
स्वभावतः
पूताप्यतिपूता
भविष्यति
॥
कलांशांशेन
त्वं
गच्छ
भारतं
कमले
भव
।पद्मावती
सरिद्रूपा
तुलसी
वृक्षरूपिणी
॥
कलेः
पञ्चसहस्रे
च
गते
वर्षे
च
मोक्षणम्
।युष्माकं
सरिताञ्चैव
मद्गृहञ्चागमिष्यति
॥
”इति
ब्रह्मवैवर्त्ते
प्रकृतिखण्डे
।
६
।
१
--
८९
॥
सरस्वती-
(
cf.
-सरस्वन्त्-
s.
v.
सरस्-
)
Feminine.
contrée
riche
en
étangs,
en
lacs
Neuter.
d'une
rivière
sacrée
qui
forme
la
limite
du
Brahmāvarta
et
se
jette
dans
le
Gange
Neuter.
d'autres
rivières
rivière
aussi
sacrée
que
la
S.
(
au
nombre
de
3
ou
7
)
déesse
de
la
parole,
de
l'éloquence
qqf.
identifiée
avec
Durgā
avec
la
femme
de
Viṣṇu,
de
Manu,
etc.
parole,
éloquence,
not.
parole
divine,
oracle.
°कण्ठाभरण-
nt.
(
collier
de
S.
)
titre
d'un
traité
de
rhét.
(
XI{^e^}
siècle
).
°निष्यन्द-
Masculine.
flot
d'éloquence.
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.