Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
शरीर (zarIra)
This feature is only for logged in users. Please login to have full access to Kosha.
शरीर
-
zarIra
-
Neuter
-
body
शरीर
-
zarIra
-
Neuter
-
bodily
frame
शरीर
-
zarIra
-
Neuter
-
solid
parts
of
the
body
शरीर
-
zarIra
-
Neuter
-
any
solid
body
शरीर
-
zarIra
-
Neuter
-
one's
body
i.e.
one's
own
person
शरीर
-
zarIra
-
Neuter
-
dead
body
शरीर
-
zarIra
-
Neuter
-
bodily
strength
शरीरम्
[
śarīram
],
[
शॄ-ईरन्
Uṇâdisūtras.
4.31
]
The
body
(
of
animate
or
inanimate
objects
)
शरीरमाद्यं
खलु
धर्मसाधनम्
Kumârasambhava (Bombay).
5.33.
The
constituent
element
शरीरं
तावदिष्टार्थव्यवच्छिन्ना
पदावली
Kāv.1.1
शरीरमसि
संसारस्य
Uttararàmacharita.
7.
Bodily
strength.
A
dead
body.
One's
own
person,
individual
soul
(
जीवात्मा
)
यथा
यथा
मनस्तस्य
दुष्कृतं
कर्म
गर्हति
।
तथा
तथा
शरीरं
तत्तेनाधर्मेण
मुच्यते
॥
Manusmṛiti.
11.229.
Compound.
-अन्तः
the
hairs
on
the
body.
अन्तरम्
the
interior
of
the
body.
another
body.
-आकारः,
-आकृतिः
bodily
gesture
or
mien.
आवरणम्
the
skin.
a
shield.-कर्तृ
Masculine.
a
father.
-कर्षणम्
emaciation
of
the
body
शरीरकर्षणात्
प्राणाः
क्षीयन्ते
प्राणनां
यथा
Manusmṛiti.
7.112.
-ग्रहणम्
assumption
of
a
bodily
form.
-चिन्ता
care
of
the
body
(
like
washing
etc.
).
जः
sickness.
lust,
passion.
the
god
of
love
शरीरजसमाविष्टा
राक्षसी
राममब्रवीत्
Rāmāyana
3.17.12.
a
son,
offspring
शरीरजेभ्यश्च्युतयूथपङ्क्तयः
Kirâtârjunîya.
4.31.
-तुल्य
Adjective.
equal
to,
id est, that is.
as
dear
as,
one's
own
person.
-त्याग
renunciation
of
life.
दण्डः
corporal
punishment.
mortification
of
the
body
(
as
in
penance
).
-देशः
a
part
the
body.
धातुः
a
chief
constituent
of
the
body.
a
relic
of
Buddha's
body
(
as
bone,
tooth
etc.
).
-धृक्
Adjective.
having
a
body.
-पक्तिः
purification
of
the
body.
-पतनम्,
-पातः
shuffling
off
the
mortal
coil,
death.
-पाकः
emaciation
(
of
the
body
).
-प्रभवः
a
begetter,
father.
-बद्ध
Adjective.
endowed
with
a
body,
embodied,
incarnate
शरीरबद्धः
प्रथमाश्रमो
यथा
Kumârasambhava (Bombay).
5.3.
बन्धः
the
bodily
frame
शरीरबन्धेन
तिरोबभूव
Raghuvamsa (Bombay).
16.23.
being
endowed
with
a
body
id est, that is.
birth
as
an
embodied
being
तनुत्यजां
नास्ति
शरीरबन्धः
Raghuvamsa (Bombay).
13.58.-बन्धकः
a
hostage.
-भाज्
Adjective.
embodied,
incarnate.
(
Masculine.
)
a
creature,
an
embodied
being
शरीरभाजां
भवदीय-
दर्शनं
व्यनक्ति
कालत्रितये$पि
योग्यताम्
Sisupâlavadha.
1.26.
-भेदः
separation
of
the
body
(
from
the
soul
),
death
प्राप्ते
शरीरभेदे
Sāṅ.
Kâdambarî (Bombay).
68.
-यष्टिः
Feminine.
a
slender
body,
slim
or
delicate
figure.-यात्रा
means
of
bodily
sustenance
नियतं
कुरु
कर्म
त्वं
कर्म
ज्यायो
ह्यकर्मणः
।
शरीरयात्रापि
च
ते
न
प्रसिद्ध्येकर्मणः
॥
Bhagavadgîtâ (Bombay).
3.8.
-रक्षकः
a
body-guard.
-रत्नम्
an
excellent
body.-विमोक्षणम्
the
emancipation
of
the
soul
from
the
body.
-वृत्तिः
Feminine.
maintenance
or
support
of
the
body
स
त्वं
मदीयेन
शरीरवृत्ति
देहेन
निर्वर्तयितुं
प्रसीद
Raghuvamsa (Bombay).
2.45.
-वैकल्यम्
bodily
ailment,
sickness,
disease.
-शुश्रुषा
personal
attendance.
संस्कारः
decoration
of
the
person.
purification
of
the
body
by
the
performance
of
the
several
purificatory
saṁskāras
कार्यः
शरीरसंस्कीरः
Manusmṛiti.
2.26.
-संपत्तिःf.
the
prosperity
of
body,
(
good
)
health.
-संबन्धः
relation
by
marriage.
-सादः
leanness
of
body,
emaciation
शरीरसादादसमग्रभूषणा
Raghuvamsa (Bombay).
3.2.
-स्थानम्
the
doctrine
about
the
human
body.
-स्थितिः
Feminine.
the
maintenance
or
support
of
the
body
वन्यं
शरीरस्थितिसाधनं
वः
Raghuvamsa (Bombay).
5.9.
taking
one's
meals,
eating
(
frequently
used
in
Kādambarī
).
शरीरं
[
शॄ-ईरन्
]
1
The-body
(
of
animate
or
inanimate
objects
)
शरोरमाद्यं
खलु
धर्मसाधनं
Ku.
5.
33.
2
The
constituent
element
शरीरं
तावदिष्टार्थव्यवच्छिन्ना
पदावली
Kāv.
1.
10
शरीरमसि
संसारस्य
U.
7.
3
Bodily
strength.
4
A
dead
body.
Comp.
अंतरं
{1}
the
interior
of
the
body.
{2}
another
body.
आवरणं
the
skin.
कर्तृ
m.
a
father.
कर्षणं
emaciation
of
the
body.
जः
{1}
sickness.
{2}
lust,
passion.
{3}
the
god
of
love.
{4}
a
son,
offspring
Ki.
4.
31.
तुल्य
a.
equal
to,
i.
e.
as
dear
as,
one's
own
person.
दंडः
{1}
corporal
punishment.
{2}
mortification
of
the
body
(
as
in
penance
).
धृक्
a.
having
a
body.
पतनं,
पातः
shuffling
off
the
mortal
coil',
death.
पाकः
emaciation
(
of
the
body
).
बद्ध
a.
endowed
with
a
body,
embodied,
incarnate
शरीरबद्धः
प्रथमाश्रमो
यथा
Ku.
5.
30.
बंधः
{1}
the
bodily
frame
शरीरबधेन
तिरोबभूव
R.
16.
23.
{2}
being
endowed
with
a
body
i.
e.
birth
as
an
embodied
being
R.
13.
58.
बधंकः
a
hostage.
भाज्
a.
embodied,
incarnate.
(
m.
)
a
creature,
an
embodied
being.
भेदः
separation
of
the
body
(
from
the
soul
),
death.
यष्टिः
f.
a
slender
body,
slim
or
delicate
figure.
यात्रा
means
of
bodily
sustenance.
विमोक्षणं
the
emancipation
of
the
soul
from
the
body.
वृत्तिः
f.
maintenance
or
support
of
the
body
R.
2.
45.
वैकल्यं
bodily
ailment,
sickness,
disease.
शुश्रूषा
personal
attendance.
संस्कारः
{1}
decoration
of
the
person.
{2}
purification
of
the
body
by
the
performance
of
the
several
purificatory
Saṃskāras.
संपत्तिः
f.
the
prosperity
of
body,
(
good
)
health.
संबंधः
relation
by
marriage.
सादः
leanness
of
body,
emaciation
R.
3.
2.
स्थितिः
f.
{1}
the
maintenance
or
support
of
the
body
R.
5.
9.
{2}
taking
one's
meals,
eating
(
frequently
used
in
Kādambarī
).
श॑रीर
neuter gender.
(
once
in
rāmāyaṇa
masculine gender.
ifc.
f(
आ
).
either
from.
√
श्रि
and
orig.
equal, equivalent to, the same as, explained by.
‘support
or
supporter’,
confer, compare.
2.
शरण
and
manu-smṛti
i,
7
or
according.
to
others,
from.
√
शॄ,
and
orig.
equal, equivalent to, the same as, explained by.
‘that
which
is
easily
destroyed
or
dissolved’
)
the
body,
bodily
frame,
solid
parts
of
the
body
(
plural number.
the
bones
),
ṛg-veda
et cetera.
et cetera.
शरीर
शरीर,
अम्,
n.
(
according
to
Uṇā-
di-s.
fr.
rt.
शॄ
),
‘that
which
easily
moulders
or
is
dissolved,
’
the
body
bodily
strength
a
dead
body.
—शरीर-कर्तृ,
ता,
m.
‘body-maker,
’
a
father.
—शरीर-कर्षण,
अम्,
n.
emaciating
the
body.
—शरीर-ज,
अस्,
आ,
अम्,
produced
by
or
in
the
body
(
अस्
),
m.
sickness,
disease
the
god
of
love
(
or
Kāma
)
lust,
passion
a
son.
—शरीर-जन्मन्,
आ,
आ,
अ,
born
or
produced
of
or
from
the
body.
—श-
रीर-तुल्य,
अस्,
आ,
अम्,
equal
to
the
body,
dear
as
one's
own
person.
—शरीर-दण्ड,
अस्,
m.
corporal
punishment,
mortification
of
body.
—शरीर-धृक्
(
see
धृक्,
p.
459
),
bearing
a
body.
—शरीर-
पतन,
अम्,
n.
or
शरीर-पात,
अस्,
m.
‘fall
of
the
body,
’
death.
—शरीर-पाक,
अस्,
m.
‘ripening
or
maturity
of
the
body,
’
decline
of
bodily
strength,
decay,
emaciation.
—शरीर-प्रधानता,
f.
the
character
or
nature
of
the
body
(
तया
),
ind.
in
virtue
of
the
body.
—शरीर-बद्ध,
अस्,
आ,
अम्,
en-
dowed
or
invested
with
a
body.
—शरीर-बन्धक,
अस्,
m.
‘personal
pledge,
’
a
hostage.
—शरीर-भाज्,
क्,
क्,
क्,
having
a
body,
embodied,
corporeal.
—श-
रीर-भूत,
अस्,
आ,
अम्,
become
a
body,
being
a
body.
—शरीर-भेद,
अस्,
m.
separation
or
dis-
union
of
the
body,
death.
—शरीर-मात्र,
अम्,
n.
the
mere
person,
the
body
only.
—शरीर-यष्टि,
इस्,
f.
a
body
like
a
stick,
i.
e.
a
slender
or
slim
figure.
—शरीर-यात्रा,
f.
means
of
bodily
subsistence,
sub-
sistence,
support.
—शरीर-योग,
अस्,
m.
union
of
the
body,
bodily
union.
—शरीर-रक्षा,
f.
defence
of
the
body,
protection
of
the
person.
—शरीर-
विमोक्षण,
अम्,
n.
liberation
from
the
body,
release
of
the
soul
from
the
body.
—शरीर-वै-
कल्य,
अम्,
n.
imperfection
or
indisposition
of
the
body,
bodily
ailment,
disease.
—शरीर-शुश्रूषा,
f.
‘bodily
obedience,
’
personal
attendance.
—शरीर-
शोषण,
अम्,
n.
drying
up
or
withering
of
the
body,
emaciation
of
the
body.
—शरीर-संस्कार,
अस्,
m.
purification
of
the
body
(
by
various
ceremonies
at
conception,
birth,
initiation,
and
death
)
(
अम्
),
n.
decoration
or
adorning
the
person.
—शरीर-
सम्पत्ति,
इस्,
f.
health
or
prosperity
of
body.
—श-
रीर-सम्बन्ध,
अस्,
m.
‘bodily
connection,
’
rela-
tion
by
marriage.
—शरीर-साद,
अस्,
m.
exhaustion
or
weariness
of
body.
—शरीरान्तकर
(
°र-अन्°
),
अस्,
m.
the
destroyer
of
bodies.
—शरीरान्तर
(
°र-
अन्°
),
अम्,
n.
another
body.
—शरीरान्तर-चारिन्,
ई,
इणी,
इ,
acting
in
another
body.
—शरीरावरण
(
°र-आव्°
),
अम्,
n.
‘body-covering,
’
‘body-envelope,
’
the
skin.
शरीर
शरीर
(
vb.
शॄ
),
Neuter.
1.
The
body,
Pañc.
iii.
d.
96.
2.
Life,
Hit.
iii.
d.
103.
--
Compound
अ-,
Masculine.
Kāma,
Śiś.
9,
61.
लिङ्ग-,
Neuter.
the
primary
body,
Vedāntas.
in
Chr.
206,
21.
शेष-,
Neuter.
the
remaining
body,
i.
e.
all
the
other
parts
of
the
body,
Pañc.
38,
8.
सू-
क्ष्म-,
Neuter.
atom-like
body,
a
Vedāntic
term,
Vedāntas.
in
Chr.
208,
5.
--
Cf.
perhaps
A.S.
hold,
cadaver.
शरीरम्
नपुंलिङ्गम्
-
शृ
+
ईरन्
"(
जड
चेतन
पदार्थों
की
)
काया,
देह"
शरीरम्
नपुंलिङ्गम्
-
शृ
+
ईरन्
संघटक
तत्त्व
शरीरम्
नपुंलिङ्गम्
-
शृ
+
ईरन्
दैहिक
शक्ति
शरीरम्
नपुंलिङ्गम्
-
शृ
+
ईरन्
"मृत
शरीर,
शव"
५,
अक्ष,
अनिल,
अनुत्तर,
अर्थ,
असु,
आशुग,
इन्द्रिय,
इषु,
कङ्कपत्री,
करणीय,
कलङ्क,
कामगुण,
कामदेव,
खग,
तत्त्व,
तन्मात्र,
धी,
नाराच,
नालीक,
पक्षि,
पञ्च,
पतङ्ग,
पत्रिन्,
पर्व,
पवन,
पाण्डव,
पुत्र,
पृषत्क,
प्राण,
बाण,
भाव,
भूत,
भेदक,
मरुत्,
महाभूत,
महाव्रत,
मार्गण,
रत्न,
लेय,
लेयक,
वध,
वर्ष्मन्,
वात,
वायु,
विशिख,
विषय,
व्रत,
शर,
शरीर,
शस्त्र,
शिलीमुख,
शूक,
श्वसन,
समिति,
सायक,
स्मरबाण,
स्मरेषु
कुल
क्ली
कुल,
सङ्घ,
गोत्र,
शरीर
कुलं
सङ्घः
कुलं
गोत्रं
शरीरं
कुलमुच्यते
॥
३०
॥
verse
2.1.1.30
page
0009
काय
पु
काय,
शरीर,
उत्सेध
शरीरोत्सेधयोः
कायः
सन्धावधिप्रतिज्ञयोः
।
verse
3.1.1.3
page
0013
śárīra,
n.
the
body,
as
distinguished
from
the
vital
breath
or
from
the
immortal
soul
(
so
9621,
22,
29^6
)
and
from
the
soft
viscera
and
inward
fluid
secretions,
of
which
things
the
body,
or
the
firm
red
flesh
with
the
bones,
forms
as
it
were
the
hollow
cover
(
57^1
),
tegument,
or
Hülle
used
also
in
pl.,
84^9
body
in
general
mṛtaṃ
śarīram,
corpse,
63^17
so
84^4.
[
prop.
‘the
corporeal
tegument’
of
the
soul,
√*śṛ,
‘cover’
(
1188e^2
),
see
under
śaraṇa:
for
mg,
cf.
the
cognate
Ger.
Hülle
(
under
śaraṇa
)
in
sterbliche
Hülle,
‘mortal
envelope,
i.
e.
body’:
cf.
97^16N.
]
शरीर
/
ŚARĪRA.
(
BODY
).
Body
is
constituted
of
the
five
elements,
earth,
water,
fire,
air
and
sky
(
ether
).
What
is
solid
or
hard
in
the
body
is
earth
liquid,
is
water
hot
or
burning,
fire
what
gives
motion
to
the
body
is
air
and
what
are
pores
in
the
body
is
sky.
Body
is
that
which
exists
and
functions
with
the
five
organs
of
knowledge
eye,
ear,
nose,
tongue
and
skin,
and
the
five
organs
of
action
like
Upastha
(
sex
organ
),
Pāṇi
(
hand
),
Pāda
(
leg
)
and
Vāṇī
(
speech
).
The
body
depends
on
the
six
tastes,
sweet,
sour,
saltish,
bitter,
hot
and
astringent.
(
Kaṭu,
amla,
madhura,
lavaṇa,
tikta
and
kaṣāya
).
The
body
is
composed
of
seven
internal
elements
(
dhātus
)
of
seven
colours,
white,
red,
dark
(
black
),
black
and
white,
yellow,
brassy
and
faint-white
(
pāṇḍura
).
Vātapittakaphas
(
wind,
bile
and
phlegm
)
are
intertwined
in
the
body.
Since
the
body
is
formed
of
vital
fluids
from
the
sex
organs
of
the
father
and
the
mother
it
is
dviyoni
(
males
with
male
and
females
with
female
organs
of
reproduction
).
The
body
exists
by
four
kinds
of
foods,
bhojya,
bhakṣya,
khādya
and
lehya.
After
coitus,
within
one
night,
the
male
and
female
semen
and
blood
combine
into
one
body
in
the
womb
(
Kalala
).
Within
seven
days
it
becomes
foamy
(
budbuda
).
After
a
fortnight
it
becomes
solid
(
piṇḍa
)
and
after
one
month
hard
(
kaṭhina
).
During
the
second
month
the
head
of
the
child
is
formed
in
the
third
month
its
feet:
in
the
fourth
its
ankles,
stomach
and
waist
are
formed.
In
the
fifth
month
is
formed
the
back
(
Pṛṣṭha
)
and
face,
nose,
eyes
and
ears
are
formed
in
the
sixth
month.
During
the
seventh
month
life
enters
the
child's
body.
By
the
eighth
month
all
the
signs
of
the
human
being
are
completed
in
the
child.
If
the
vitality
and
effulgence
of
the
mother
are
more
than
those
of
the
father
the
off-spring
will
be
female
and
vice
versa
if
both
are
in
exactly
equal
proportions
the
child
will
be
a
eunuch,
neither
male
nor
female.
If
the
parents
were
sad
and
worried
during
the
time
of
the
mother's
conception,
the
child
born
would
be
either
blind,
lame
or
a
pigmy.
If
the
semen
is
cleft
into
two
by
wind
(
in
the
womb
)
the
mother
would
give
birth
to
twins.
In
the
ninth
month
the
child
will
be
gifted
with
knowledge
and
it
will
remember
to
what
caste
it
belonged
and
what
all
good
and
evil
actions
it
did
in
its
previous
life.
Śarīra,
‘body,
’
is
a
word
of
frequent
occurrence
in
Vedic
literature.^1
The
interest
of
the
Vedic
Indians
seems
early
to
have
been
attracted
to
the
consideration
of
questions
connected
with
the
anatomy
of
the
body.
Thus
a
hymn
of
the
Atharva-
veda^2
enumerates
many
parts
of
the
body
with
some
approach
to
accuracy
and
orderly
arrangement.^3
It
mentions
the
heels
(
pārṣṇī
),
the
flesh
(
māṃsa
),
the
ankle-bones
(
gulphau
),
the
fingers
(
aṅgulīḥ
),
the
apertures
(
kha
),
the
two
metatarsi
(
uchlakau
),
the
tarsus
(
pratiṣṭhā
),
the
two
knee-caps
(
aṣṭhī-
vantau
),
the
two
legs
(
jaṅghe
),
the
two
knee-joints
(
jānunoḥ
sandhī
).
Then
comes
above
the
two
kness
(
jānū
)
the
four-
sided
(
catuṣṭaya
),
pliant
(
śithira
)
trunk
(
kabandha
).
The
two
hips
(
śroṇī
)
and
the
two
thighs
(
ārū
)
are
the
props
of
the
frame
(
kusindha
).
Next
come
the
breast-bone
(
uras
),
the
cervical
cartilages
(
grīvāḥ
),
the
two
breast
pieces
(
stanau
),
the
two
shoulder-blades
(
kaphoḍau
),
the
neck-bones
(
skandhau
),
and
the
backbones
(
pṛṣṭīḥ
),
the
collar-bones
(
aṃsau
),
the
arms
(
bāhū
),
the
seven
apertures
in
the
head
(
sapta
khāni
śīrṣaṇi
),
the
ears
(
karṇau
),
the
nostrils
(
nāsike
),
the
eyes
(
cakṣaṇī
),
the
mouth
(
mukha
),
the
jaws
(
hanū
),
the
tongue
(
jihvā
),
the
brain
(
mas-
tiṣka
),
the
forehead
(
lalāṭa
),
the
facial
bone
(
kakāṭikā
),
the
cranium
(
kapāla
),
and
the
structure
of
the
jaws
(
cityā
hanvoḥ
).
This
system
presents
marked
similarities
with
the
later
system
of
Caraka
and
Suśruta,
^4
which
render
certain
the
names
ascribed
to
the
several
terms
by
Hoernle.
Kaphoḍau,
which
is
variously
read
in
the
manuscripts,
^5
is
rendered
‘collar-bone’
by
Whitney,
but
‘elbow’
in
the
St.
Petersburg
Dictionary.
Skandha
in
the
plural
regularly^6
denotes
‘neck-bones,
’
or,
more
precisely,
‘cervical
vertebræ,
’
a
part
denoted
also
by
uṣṇihā
in
the
plural.^7
Pṛṣṭī^8
denotes
not
‘rib,
’
which
is
parśu,
^9
but
a
transverse
process
of
a
vertebra,
and
so
the
vertebra
itself,
there
being
in
the
truncal
portion
of
the
spinal
column
seventeen
vertebræ
and
thirty-four
transverse
processes.
The
vertebræ
are
also
denoted
by
kīkasā
in
the
plural,
^10
which
sometimes^11
is
limited
to
the
upper
portion
of
the
vertebral
column,
sometimes^12
to
the
thoracic
portion
of
the
spine.
Anūka
also
denotes
the
vertebral
column,
^13
or
more
specially
the
lumbar^14
or
thoracic^15
portion
of
the
spine
it
is
said
in
the
Śatapatha
Brāhmaṇa^15
that
there
are
twenty
transverse
processes
in
the
lumbar
spine
(
udara
)
and
thirty-two
in
the
thoracic,
which
gives
twenty-six
vertebræ,
the
true
number
(
but
the
modern
division
is
seven
cervical,
twelve
thoracic,
five
lumbar,
and
two
false
—
the
sacrum
and
the
coccyx
).
The
vertebral
column
is
also
denoted
by
karūkara,
^16
which,
however,
is
usually
found
in
the
plural^17
denoting
the
transverse
processes
of
the
vertebræ,
a
sense
expressed
also
by
kuntāpa.^18
Grīvā,
in
the
plural,
denotes
cervical
vertebræ,
the
number
seven
being
given
by
the
Śatapatha
Brāhmaṇa,
^19
but
usually^20
the
word
simply
means
windpipe,
or,
more
accurately,
the
cartilaginous
rings
under
the
skin.
Jatru,
also
in
the
plural,
denotes
the
cervical
cartilages,
^21
or
possibly
the
costal
carti-
lages,
which
are
certainly
so
called
in
the
Śatapatha
Brāh-
maṇa,
^22
where
their
number
is
given
as
eight.
Bhaṃsas,
which
occurs
thrice
in
the
Atharvaveda,
^23
seems
to
denote
the
pubic
bone
or
arch
rather
than
the
‘buttocks’
or
‘fundament,
’
as
Whitney^24
takes
it.
In
the
Śatapatha
Brāhmaṇa^25
the
number
of
bones
in
the
the
human
body
is
given
as
360.
The
number
of
the
bones
of
the
head
and
trunk
are
given
in
another
passage^26
as
follows:
The
head
is
threefold,
consisting
of
skin
(
tvac
),
bone
(
asthi
),
brain
(
matiṣka
)
the
neck
has
15
bones:
14
transverse
processes
(
karūkara
)
and
the
strength
(
vīrya
)
—
i.e.,
the
bone
of
the
centre
regarded
as
one
—
as
the
15th
the
breast
has
17:
16
cervical
cartilages
(
jatru
),
and
the
sternum
(
uras
)
as
the
17th
the
abdominal
portion
of
the
spine
has
21:
20
trans-
verse
processes
(
kuntāpa
),
and
the
abdominal
portion
(
udara
)
as
the
21st
the
two
sides
have
27:
26
ribs
(
parśu
),
and
the
two
sides
as
the
27th
the
thoracic
portion
of
the
spine
(
anūka
)
has
33:
32
transverse
processes,
and
the
thoracic
portion
as
33rd.
There
are
several
enumerations
of
the
parts
of
the
body,
not
merely
of
the
skeleton,
in
the
Yajurveda
Saṃhitās.^27
They
include
the
hair
(
lomāni
),
skin
(
tvac
),
flesh
(
māṃsa
),
bone
(
asthi
),
marrow
(
majjan
),
liver
(
yakṛt
),
lungs
(
kloman
),
kidneys
(
matasne
),
gall
(
pitta
),
entrails
(
āntrāṇi
),
bowels
(
gudāḥ
),
spleen
(
plīhan
),
navel
(
nābhi
),
belly
(
udara
),
rectum
(
vaniṣṭhu
),
womb
(
yoni
),
penis
(
plāśi
and
śepa
),
face
(
mukha
),
head
(
śiras
),
tongue
(
jihvā
),
mouth
(
āsan
),
rump
(
pāyu
),
leech
(
vāla
),
eye
(
cakṣus
),
eyelashes
(
pakṣmāṇi
),
eyebrows
(
utāni
),
nose
(
nas
),
breath
(
vyāna
),
nose-hairs
(
nasyāni
),
ears
(
karṇau
),
brows
(
bhrū
),
body
or
trunk
(
ātman
),
waist
(
upastha
),
hair
on
the
face
(
śmaśrūṇi
),
and
on
the
head
(
keśāḥ
).
Another
enumeration^28
gives
śiras,
mukha,
keśāḥ,
śmaśrūṇi,
prāṇa
(
breath
),
cakṣus,
śrotra
(
ear
),
jihvā,
vāc
(
speech
),
manas
(
mind
),
aṅgulīḥ,
aṅgāni
(
limbs
),
bāhū,
hastau
(
hands
),
karṇau,
ātmā,
uras
(
sternum
),
pṛṣṭīḥ
(
vertebræ
),
udara,
aṃsau,
grīvāḥ,
śroṇī,
ūrū,
aratnī
(
elbows
),
jānūni,
nābhi,
pāyu,
bhasat
(
fundament
),
āṇḍau
(
testicles
),
pasas
(
membrum
virile
),
jaṅghā,
pad
(
foot
),
lomāni,
tvac,
māṃsa,
asthi,
majjan.
Another
set
of
names^29
includes
vaniṣṭhu,
purītat
(
pericardium
),
lomāni,
tvac,
lohita
(
blood
),
medas
(
fat
),
māṃsāni,
snāvāni
(
sinews
),
asthīni,
majjānaḥ,
retas
(
semen
),
pāyu,
kośya
(
flesh
near
the
heart
),
pārśvya
(
intercostal
flesh
),
etc.
The
bones
of
the
skeleton
of
the
horse
are
enumerated
in
the
Yajurveda
Saṃhitās.^30
In
the
Aitareya
Āraṇyaka^31
the
human
body
is
regarded
as
made
up
of
one
hundred
and
one
items
there
are
four
parts,
each
of
twenty-five
members,
with
the
trunk
as
one
hundred
and
first.
In
the
two
upper
parts
there
are
five
four-jointed^32
fingers,
two
kakṣasī
(
of
uncertain
meaning
),
^33
the
arm
(
dos
),
the
collar-bone
(
akṣa
),
and
the
shoulder-blade
(
aṃsa-phalaka
).
In
the
two
lower
portions
there
are
five
four-jointed
toes,
the
thigh,
the
leg,
and
three
articulations,
according
to
Sāyaṇa's
commentary.
The
Śāṅkhāyana
Āraṇyaka^34
enumerates
three
bones
in
the
head,
^35
three
joints
(
parvāṇi
)
in
the
neck,
^36
the
collar-bone
(
akṣa
),
^37
three
joints
in
the
fingers,
^38
and
twenty-one
transverse
processes
in
the
spine
(
anūka
).^39
The
Maitrāyaṇī
Saṃhitā^40
enumerates
four
constituents
in
the
head
(
prāṇa,
cakṣus,
śrotra,
vāc
),
but
there
are
many
variations,
the
number
going
up
to
twelve
on
one
calculation.^41
In
the
Taittirīya
Upaniṣad^42
an
enumeration
is
given
consisting
of
carma
(
skin
),
māṃsa,
snāvan,
asthi,
and
majjan
and
the
Aitareya
Brāhmaṇa^43
has
lomāni,
māṃsa,
tvac,
asthi,
majjan,
and
the
Aitareya
Āraṇyaka^44
couples
majjānaḥ,
snāvāni,
and
asthīni.
Other
terms
relating
to
the
body
are
kaṅkūṣa,
^45
perhaps
a
part
of
the
ear,
^46
yoni
(
female
organ
),
kakṣa^47
(
armpit
),
Danta
(
tooth
),
nakha
(
nail
),
prapada^48
(
forepart
of
the
foot
),
halīkṣṇa^49
(
gall
).
1
)
Rv.
i.
32,
10
x.
16,
1,
etc.
Av.
v.
9,
7
xviii.
3,
9,
etc.
Vājasaneyi
Saṃhitā,
xxxiv.
55
Taittirīya
Saṃhitā,
i.
7,
2,
1
Aitareya
Brāhmaṇa,
ii.
6,
13
14,
2
Śatapatha
Brāhmaṇa,
x.
1,
4,
1
Taittirīya
Brāhmaṇa,
i.
2,
1,
8.
2
)
x.
2.
3
)
Cf.
Hoernle,
Journal
of
the
Royal
Asiatic
Society,
1907,
10-12
Osteology,
109-111,
242.
4
)
Osteology,
112.
5
)
Whitney,
Translation
of
the
Athar-
vaveda,
568.
6
)
Av.
x.
7.
3
(
where
the
Skandhas
are
compared
with
the
Kṛttikās,
probably
because
both
were
seven
in
number,
but
this
is
not
certain
)
9,
20
vi.
135,
1
xii.
5,
67
Hoernle,
Journal,
1906,
918
1907,
1,
2.
7
)
Av.
vi.
134,
1
Rv.
vi.
163,
2=
Av.
ii.
33,
2
Av.
ix.
8,
21
x.
10,
20.
8
)
Rv.
x.
87.
10
=
Av.
viii.
3,
10
Av.
ix.
7,
5,
6
x.
9,
20
xii.
1,
34
xviii.
4,
10
Śatapatha
Brāhmaṇa,
vii.
6,
2,
7.
See
Hoernle,
Journal,
1907.
2
et
seq.
Whitney,
op.
cit.,
548
Eggel-
ing,
Sacred
Books
of
the
East,
44.
164.
n.
2.
9
)
Av.
ix.
7,
6,
etc.
10
)
Av.
ix.
7,
5
8,
14.
11
)
Av.
xi.
8,
15.
12
)
Av.
ii.
33,
2
Satapatha
Brāh-
maṇa,
vii.
6,
2,
10.
13
)
Av.
iv.
14,
8.
Cf.
ix.
8,
21
(
the
spine
of
the
trunk
).
14
)
Av.
ii.
33,
2.
15
)
Śatapatha
Brāhmaṇa,
xii.
2,
4.
12.
14.
Cf.
the
phrase
īṣc
anūkye,
Av.
xi.
3,
9,
where
the
two
shafts
of
a
cart
are
compared
with
the
transverse
pro-
cesses
of
a
vertebra.
15
)
Śatapatha
Brāhmaṇa,
xii.
2,
4,
12.
14.
Cf.
the
phrase
īṣc
anūkye,
Av.
xi.
3,
9,
where
the
two
shafts
of
a
cart
are
compared
with
the
transverse
pro-
cesses
of
a
vertebra.
16
)
Av.
xi.
9,
8
Bloomfield,
Hymns
of
the
Atharvaveda,
124.
17
)
Satapatha
Brāhmaṇa,
xii.
2,
4,
10,
14.
18
)
Ibid.,
xii.
2,
4,
12.
19
)
Ibid.
xii.
2,
4,
10.
20
)
Rv.
vi.
163,
2
=
Av.
ii.
33,
2
Av.
vi.
134,
1
ix.
7,
3
x.
9,
20
xi.
8,
15
Hoernle,
Journal,
1906,
916
et
seq.
21
)
Rv.
vii.
1,
12
=
Av.
xiv.
2,
12.
22
)
xii.
2,
4,
11.
Cf.
vii.
6,
2,
10
Hoernle,
Journal,
1906,
922
et
seq.
23
)
Av.
ii.
33,
5
ix.
8,
21,
with
a
fuller
version
in
the
Paippalāda
recen-
sion
(
Whitney,
Translation
of
the
Athar-
vaveda,
77,
551
).
In
viii.
6,
5,
it
de-
notes
vulva:
Hoernle,
16-18.
24
)
Loc.
cit.
25
)
x.
5,
4,
12
xii.
3,
2,
3,
4
Hoernle,
Osteology,
238,
239,
and
the
criticism
in
106-109,
which
shows
how
far
removed
the
Satapatha
Brāhmaṇa
is
from
a
scientific
system.
Cf.
Keith,
Zeitschrift
der
Deutschen
Morgenländischen
Gesell-
schaft,
62,
135
et
seq.
26
)
xii.
2,
4,
9-14
Hoernle,
Osteology,
240.
27
)
Vājasaneyi
Saṃhitā,
xix.
81-93
Maitrāyaṇī
Saṃhitā,
iii.
11,
9
Kāṭhaka
Saṃhitā,
xxxviii.
3
Taittirīya
Brāh-
maṇa,
ii.
6,
4.
28
)
Vājasaneyi
Saṃhitā,
xx.
5-13
Maitrāyaṇī
Saṃhitā,
iii.
11,
8
Kāṭhaka
Saṃhitā,
xxxviii.
4
Taittirīya
Brāh-
maṇa,
ii.
6,
5.
29
)
Vājasaneyi
Saṃhitā,
xxxix.
8.
9.
10.
30
)
Vājasaneyi
Saṃhitā,
xxv.
1-9
Maitrāyaṇī
Saṃhitā,
iii.
15.
Cf.
Aitareya
Brāhmaṇa,
vii.
1.
31
)
i.
2,
2.
32
)
This
is
contrary
to
fact:
Hoernle,
Osteology,
122,
123.
33
)
Perhaps
the
armpit
regarded
as
in
some
way
double
Keith,
Aitareya
Āraṇyaka,
175.
34
)
ii.
2.
35
)
Cf.
Hoernle,
Osteology,
172
et
seq.
Satapatha
Brāhmaṇa,
xii.
2,
4,
9.
36
)
ii.
3,
See
Keith,
Śāṅkhāyana
Āraṇyaka,
9,
n.
4.
37
)
ii.
4
Hoernle,
Osteology,
202
et
seq.
Keith,
op.
cit.,
9,
n.
5.
38
)
ii.
5.
Cf.
n.
32.
The
later
Śāṅkh-
āyana
here
improves
on
the
Aitareya
osteology.
39
)
ii.
6.
See
Keith,
op.
cit.,
10,
n.
4.
40
)
iii.
2,
9.
41
)
See
references
in
Keith,
Aitareya
Āraṇyaka,
185,
192,
195.
The
numbers
vary
and
are
fanciful,
being
of
no
scientific
importance.
42
)
i.
7,
1.
43
)
vi.
29,
4.
44
)
iii.
2,
1.
2
Śāṅkhāyana
Āraṇyaka,
viii.
1.
2.
45
)
Av.
ix.
8,
2,
where
the
Paippalāda
recension
has
kaṅkukha.
46
)
Zimmer,
Altindisches
Leben,
378.
47
)
Av.
vi.
127,
2.
Cf.
kakṣī,
Maitrā-
yaṇī
Saṃhitā,
iv.
5,
9.
48
)
Av.
ii.
33,
5,
with
Lanman's
note
in
Whitney's
Translation,
p.
77
Keith,
Aitareya
Āraṇyaka,
204.
In
that
Āraṇ-
yaka
the
passage
ii.
1,
4
makes
the
sense
‘toe’
improbable.
49
)
Av.
ii.
33,
3
Whitney,
op.
cit.,
76.
Cf.
Hoernle,
Journal
of
the
Royal
Asiatic
Society,
1906,
916
et
seq.
1907,
1,
et
seq.
Osteology,
passim.
शरीर
नपुं।
देहः
समानार्थकाः
कलेवर,
गात्र,
वपुस्,
संहनन,
शरीर,
वर्ष्मन्,
विग्रह,
काय,
देह,
मूर्ति,
तनु,
तनू,
करण,
उत्सेध,
भूतात्मन्,
आत्मन्,
धामन्,
क्षेत्र,
अजिर
2।6।70।2।4
अङ्गं
प्रतीकोऽवयवोऽपघनोऽथ
कलेवरम्.
गात्रं
वपुः
संहननं
शरीरं
वर्ष्म
विग्रहः॥
अवयव
==>
चक्षुरादीन्द्रियम्,
पाय्वादीन्द्रियम्,
गर्भवेष्टनचर्मः,
शुक्लशोणितसम्पातः,
कुक्षिस्थगर्भः,
कृष्णवर्णदेहगतचिह्नः,
देहस्थतिलचिह्नः,
रेतस्,
पित्तम्,
कफः,
चर्मः,
मांसम्,
रक्तम्,
हृदयान्तर्गतमांसम्,
हृदयकमलम्,
शुद्धमांसस्नेहः,
धमनिः,
उदर्यजलाशयः,
मस्तकभवस्नेहः,
मलम्,
अन्त्रम्,
कुक्षिवामपार्श्वेमांसपिण्डः,
स्नायुः,
कुक्षेर्दक्षिणभागस्थमांसखण्डः,
शिरोस्थिखण्डः,
अस्थिः,
शरीरगतास्थिपञ्चरः,
पृष्ठमध्यगतास्थिदण्डः,
मस्तकास्थिः,
पार्श्वास्थिः,
देहावयवः,
चरणः,
जानूपरिभागः,
ऊरुसन्धिः,
पुरीषनिर्गममार्गः,
नाभ्यधोभागः,
कटीफलकः,
कटिः,
स्त्रीकट्याः_पश्चाद्भागः,
स्त्रीकट्याः_अग्रभागः,
भगशिश्नः,
स्त्रीयोनिः,
पुरुषलिङ्गः,
अण्डकोशः,
पृष्ठवंशाधोभागः,
जठरम्,
वक्षोजः,
स्तनाग्रः,
अङ्कः,
उरस्,
देहपश्चाद्भागः,
भुजशिरः,
अंसकक्षसन्धिः,
कक्षः,
कक्षयोरधोभगः,
देहमध्यः,
भुजः,
स्वे_स्वे_पार्श्वे_प्रसारितबाहुमध्यम्,
वदनम्,
नेत्रप्रान्तः,
कर्णः,
शिरः,
रोमः,
ललाटास्थिः
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
पृथ्वी,
अचलनिर्जीवः,
अचलनिर्जीववस्तु
शरीरं,
क्लीबम्
(
शॄ
+
“कॄशॄपॄकटिपटिशौटिभ्यईरन्
।”
उणा०
४
।
३०
।
इति
ईरन्
।
)शीर्य्यते
रोगादिना
यत्
।
तत्पर्य्यायः
।
कले-वरम्
२
गात्रम्
३
वपुः
४
संहननम्
५
वर्ष्म
६विग्रहः
७
कायः
८
देहः
९
मूर्त्तिः
१०
तनुः११
तनूः
१२
।
इत्यमरः
॥
क्षेत्रम्
१३
पुरम्
१४घनः
१५
अङ्गम्
१६
पिण्डम्
१७
।
इति
राज-निर्घण्टः
॥
भूतात्मा
१८
स्वर्गलोकेशः
१९स्कन्धः
२०
पञ्जरः
२१
कुलम्
२२
बलम्
२३आत्मा
२४
।
इति
जटाधरः
॥
स्कन्धम्
२५
।इति
शब्दरत्नावली
॥
इन्द्रियायतनम्
२६
भूः२७
मूर्त्तिमत्
२८
करणम्
२९
वेरम्
३०सञ्चरः
३१
बन्धः
३२
पुद्गलम्
३३
।
इति
हेम-चन्द्रः
॥
*
॥
शरीरधर्म्मा
यथा,
--“शरीरे
भस्मसाद्भूते
प्रतिविम्बः
स
चात्मनः
।जीवस्तत्रान्तरीक्षस्य
उवाच
विनयं
विभुम्
॥
जीव
उवाच
।सदुक्तिर्व्वा
कदुक्तिर्व्वा
कोपः
सन्तोष
एव
च
।लोभो
मोहश्च
कामश्च
क्षुत्पिपासादिकञ्च
यत्
॥
स्थौल्यं
कार्श्यञ्च
नाशश्च
दृश्यादृश्यं
समुद्भवम्
।सर्व्वं
शरीरधर्म्मश्च
न
जीवस्य
न
चात्मनः
॥
सत्त्वं
रजस्तम
इति
शरीरं
त्रिगुणात्मकम्
।तच्च
नानाप्रकारञ्च
प्रबोध
कथयामि
ते
॥
किञ्चित्
सत्त्वातिरिक्तञ्च
किञ्चिदेव
रजो-ऽधिकम्
।तमोऽतिरिक्तं
किञ्चिच्च
न
समं
कुत्रचिन्मुने
॥
सत्त्वाद्दया
च
मुक्तीच्छा
कर्म्मेच्छा
च
रजो-गुणात्
।तमोगुणाज्जीवहिंसा
कोपोऽहङ्कार
एव
च
॥
कोपात्
कदुक्तिर्नियतं
कदुक्त्या
शत्रुता
भवेत्
।तया
चाप्रियता
सद्यः
शत्रुः
कः
कस्य
भूतले
॥
को
वा
प्रियोऽप्रियो
वा
कः
किं
मित्रं
कोरिपुर्भुवि
।इन्द्रियाणि
च
जीवानि
सर्व्वत्र
शत्रुमित्रयोः
॥
”इति
ब्रह्मवैवर्त्ते
श्रीकृष्णजन्मखण्डे
२४
अः
॥
*
॥
अथ
स्त्रीपुंसयोः
सर्व्वाङ्गानि
पादाग्रादिशिरः-पर्य्यन्तानि
।
प्रपदम्
१
अङ्घ्रिः
२
गुल्फः
३पार्ष्णिः
४
जङ्घा
५
जानु
६
ऊरुः
७
वङ्क्षणः
८कटिः
९
त्रिकम्
१०
नितम्बः
११
स्फिक्
१२वस्तिः
१३
उपस्थः
१४
ककुन्दरम्
१५
जघनम्१६
जठरम्
१७
नाभिः
१८
वलिः
१९
स्तनः
२०चूचकम्
२१
क्रोडम्
२२
रोम
२३
कक्षः
२४अंसः
२५
वक्षः
२६
दोः
२७
पार्श्वः
२८प्रगण्डः
२९
कुर्परः
३०
हस्तः
३१
प्रकोष्ठः
३२मणिबन्धः
३३
अङ्गुलिः
३४
अङ्गुष्ठः
३५
करभः३६
नखः
३७
पर्व्व
३८
चपेटकः
३९
कण्ठः
४०शिरोधिः
४१
श्मश्रु
४२
मुखम्
४३
ओष्ठः
४४चिवुकम्
४५
हनुः
४६
सृक्कम्
४७
तालु
४८रदः
४९
जिह्वा
५०
नासा
५१
भ्रूः
५२
गण्डः५३
लोचनम्
५४
अपाङ्गः
५५
तारा
५६कर्णः
५७
भालः
५८
मस्तकम्
५९
केशः
६०
।इति
कविकल्पलता
॥
*
॥
परमेश्वरशरीरतो
देवानामुत्पत्तिर्यथा,
--“सर्व्वे
देवाः
सपितरो
ब्रह्माद्याश्चाण्डमध्यगाः
।विष्णोः
सकाशादुत्पन्ना
इतीयं
वैदिकी
श्रुतिः
॥
अग्निस्तथाश्विनौ
गौरी
गजवक्त्रो
भुजङ्गमः
।कार्त्तिकेयस्तथादित्यो
मातरो
दुर्गया
सह
॥
दिशो
धनपतिर्विष्णुर्धर्म्मो
रुद्रः
शशी
तथा
।पितरश्चेति
संभूताः
प्राधान्येन
जगत्पतेः
॥
हिरण्यगर्भस्य
तनौ
सर्व्व
एव
समुद्भवाः
।पृथक्
पृथक्
ततो
गर्व्वं
वहमानाः
समन्ततः
॥
अहं
योग्यस्त्वहं
याज्य
इति
तेषां
स्वनोमहान्
।श्रूयते
देवसमितौ
क्षुब्धसागरसन्निभः
॥
तेषां
विवदमानानां
वह्निरुत्थाय
पार्थिव
।उवाच
मां
यजस्वेति
ध्यायध्वं
मामिति
ब्रुवन्
॥
प्राजापत्यमिदं
नूनं
शरीरं
मद्विना
कृतम्
।विनाशमुपपद्येत
यतो
नाहं
महानहम्
॥
एवमुक्त्वा
शरीरन्तु
त्यक्त्वा
वह्निर्व्विनिर्ययौ
।निर्गतेऽपि
ततस्तस्मिंस्तच्छरीरं
न
शीर्य्यते
॥
ततोऽश्विनौ
मूर्त्तिमन्तौ
प्राणापानशरीरगौ
।आवां
प्रधानावित्येवमूचतुर्याज्यवत्तरौ
॥
एवमुक्त्वा
शरीरं
तौ
विहाय
क्वचिदास्थितौ
।तयोरपि
क्षयं
कृत्वा
क्षीणं
तत्पुरमास्थितः
॥
ततश्चैवाब्रवीद्गौरी
प्राधान्यमपि
संस्थितम्
।साप्येवमुक्त्वा
क्षेत्रात्तु
निश्चक्राम
बहिः
शुभा
॥
तया
विनापि
तत्
क्षेत्रं
वागूनं
व्यवतिष्ठते
।ततो
गणपतिर्व्वाक्यमाकाशाख्योऽब्रवीत्तदा
॥
न
मया
रहितं
किञ्चिच्छरीरस्थोऽपि
दूरतः
।कालान्तरेत्येवमुक्त्वा
सोऽपि
निष्क्रम्य
देहतः
॥
पृथग्भूतस्तथाप्येतच्छरीरं
नाप्यनीनशत्
।विना
सांख्यञ्च
तत्त्वेन
तथापि
न
विशीर्य्यते
॥
शुषिरैस्तु
विहीनन्तु
दृष्ट्वा
क्षेत्रं
व्यवस्थितम्
।शरीरधातवः
सर्व्वे
ते
ब्रूयुर्व्वाक्यमेव
हि
॥
अस्माभिर्व्यतिरिक्तस्य
न
शरीरस्य
धारणम्
।भवतीत्येवमुक्त्वा
ते
जहुः
सर्व्वे
शरीरिणः
॥
तैर्व्यपेतमपि
क्षेत्रं
पुरुषेण
प्रपाल्यते
।तद्दृष्ट्वा
त्वब्रवीत्
स्कन्दः
सोऽहङ्कारः
प्रकी-र्त्तितः
॥
मया
विना
शरीरस्य
सम्भू
तिरपि
नेष्यते
।एवमुक्त्वा
शरीरात्तु
सोव्यपेतः
पृथक्
स्थितः
॥
तेनाक्षतेन
तत्
क्षेत्रं
विना
मुक्तवदास्थितम्
।तद्दृष्ट्वा
कुपितो
भानुः
स
आदित्यः
प्रकीर्त्तितः
॥
मया
विना
कथं
क्षेत्रमिमं
क्षणमपीष्यते
।एवमुक्त्वाथ
यातः
स
तच्छरीरं
न
शीर्य्यते
॥
ततः
कामादिरुत्थाय
गणो
मातृकसंज्ञितः
।न
मया
व्यतिरिक्तस्य
शरीरस्य
व्यवस्थितिः
॥
एवमुक्त्वा
स
यातस्तु
शरीरं
तन्न
शीर्य्यते
।ततो
मायाब्रवीत्
कोपात्
सा
च
दुर्गा
प्रकी-र्त्तिता
॥
न
मयास्य
विना
भूतिरित्युक्त्वान्तर्दधे
पुनः
।ततो
दिशः
समुत्तस्थुरूचुश्चैव
वचो
महत्
॥
नास्माभी
रहितं
कायं
भवतीति
न
संशयः
।चतस्र
आगताः
काष्ठा
अपयाताः
क्षणात्तदा
॥
ततो
धनपतिर्व्वायुर्मध्ये
तत्पक्तसम्भवः
।शरीरस्येति
सोऽप्येवमुक्त्वा
मूर्द्धानगोऽभवत्
॥
ततो
विष्णोर्मनो
ब्रूयात्
नायं
देहो
मया
विना
।क्षणमप्युत्सहे
स्त्रातुमित्युक्त्वान्तर्दधे
पुनः
॥
ततो
धर्म्मोऽब्रवीत्
सर्व्वमिदं
पालितवाहनम्
।इदानीं
मय्युपगते
कथमेतद्भविष्यति
।एवमुक्त्वा
गते
धर्म्मे
तच्छरीरं
न
शीर्य्यते
॥
ततोऽब्रवीन्महादेवश्चाव्यक्तो
भूतनायकः
।महत्संज्ञो
मया
हीनं
शरीरं
नो
भवेद्यथा
॥
एवमुक्त्वा
गतः
शम्भुस्तच्छरीरं
न
शीर्य्यते
।तद्दृष्ट्वा
पितरश्चोचुस्तन्मात्रा
यावदस्मभिः
॥
प्राणान्तरेभिरेतश्च
शरीरं
शीर्य्यते
ध्रुवम्
।एवमुक्त्वा
तु
तं
देहं
त्यक्त्वान्तर्द्धानमागताः
॥
अग्निः
प्राणः
अपानश्च
आकाशश्चैव
धातवः
।क्षेत्रं
तद्बत्त्वहंकारो
भानुः
कामादयो
मया
॥
काष्ठा
वायुर्व्विष्णुधर्म्मौ
शम्भुश्चैवेन्द्रियार्थकाः
।एतैर्मुक्तन्तु
तत्
क्षेत्रं
मुक्ताविव
सुसंस्थितम्
॥
सोमेन
पाल्यमानन्तु
पुरुषेणेन्दुरूपिणा
।एवं
व्यवस्थिते
सोमे
षोडशात्मन्यथाक्षरे
॥
प्राग्वत्तत्र
गुणोपेतं
क्षेत्रमुत्थाय
यद्भवेत्
।प्रागवस्थं
शरीरन्तु
दृष्ट्वा
सर्व्वज्ञपालितम्
॥
ताः
क्षेत्रदेवताः
सर्व्वा
वैलक्ष्यं
भावमाश्रिताःतमेवं
तुष्टुवुः
सर्व्वास्तं
देवं
परमेश्वरम्
॥
”इति
वाराहे
महातपोपाख्याननामाध्यायः
॥
*शरीरान्नं
यथा,
--“शरीरमापः
सोमश्च
विविधं
चान्नमुच्यते
।प्राणो
ह्यग्निस्तथादित्यस्त्रिभोक्ता
एक
एव
तु
॥
”इति
गारुडे
२१५
अध्यायः
॥
*
॥
मानसकायिकक्लेशसाध्यव्रतं
यथा,
--धरण्युवाच
।“कथमाराध्यसे
देव
भक्तिमद्भिर्नरैर्विभो
।स्त्रीभिर्व्वा
सर्व्वमेतन्मे
शंस
त्वं
भूतभावन
॥
वाराह
उवाच
।भावसाध्यस्त्वहं
देवि
न
वित्तैर्न
जपैरहम्
।साध्यस्तथापि
भूतानां
कायक्लेशं
वदामि
ते
॥
कर्म्मणा
मनसा
वाचा
मच्चित्तो
यो
नरोभवेत्
।तस्य
व्रतानि
वक्ष्येऽहं
विविधानि
निबोध
मे
॥
अहिंसा
सत्यमस्तेयं
ब्रह्मचर्य्यमकल्कता
।एतानि
मानसान्याहुर्व्रतानि
तु
धराधरे
॥
एकभक्तं
तथा
नक्तमुपवासादिकञ्च
यत्
।तत्
सर्व्वं
कायिकं
पुंसां
व्रतं
भवति
नान्यथा
॥
”इति
वाराहे
सत्यतपोपाख्याननामाध्यायः
॥
शरीर
नपुंलिङ्गम्
शॄ--ईरन्
।
प्रतिक्षणं
क्षीयमाणे
१
देहे
।तस्य
अङ्गप्रत्यङ्गभेदा
भावप्र०
उक्ता
यथा“गर्भाशयगबं
शुक्रमार्त्तवं
जीवसंज्ञकः
।
प्रकृतिः
स-विकारा
च
तत्
सर्वं
गर्भसंज्ञकम्
।
कालेन
वर्द्धितो
गर्भोयद्यङ्गोपाङ्गसंयुतः
।
भवेत्तदा
स
मुनिभिः
शरीरीतिनिगद्यते”
।
अङ्गोपाङ्गसंयुतः
व्यक्ताङ्गोपाङ्गः
।
“तस्यत्वङ्गान्यु
पाङ्गानि
ज्ञात्वा
सुश्रुतशास्त्रतः
।
मस्तकादभिधीयन्वे
शिष्याः!
शृणुत
यत्नतः
।
आद्यमङ्गं
शिरःप्रोक्तं
तदुपाङ्गानि
कुन्तलाः
।
तस्यान्तर्मस्तुलुङ्गं
चललाटं
भ्रूयुगन्तथा
।
नेत्रद्वयं
तयोरन्तर्वर्त्तेते
द्वेकनीनिके
।
दृष्टिद्बयं
कृष्णगोलौ
श्वैतभागौ
च
वर्त्मनो
।पक्ष्माण्यपाङ्गौ
शङ्खौ
च
कर्णौ
तच्छष्कुलीद्वयम्
।पालिद्वयं
कषोलो
च
नासिका
च
प्रकीर्त्तिता
।
ओष्ठा-धरौ
च
सृकिण्यौ
मुखं
तालु
हनुद्वयम्
।
दन्ताश्च
दन्त-वेष्टाश्च
रसना
चिवुकङ्गलः
।
द्वितीयमङ्गं
ग्रीवा
तु
ययामूर्द्धा
बिधार्यते
।
तृतीयं
बाहुयुगलं
तदुपाङ्गान्यथ
ब्रुवे
।तत्रोपरिगतौ
स्कन्घौ
प्रगण्डौ
भवतस्त्वधः
।
कफोनि-युम्भं
तदधः
प्रकोष्ठयुगलन्तथा
।
मणिबन्धौ
तले
हस्तौतयोश्चाङ्गुलयो
दश
।
नखाश्च
दश
ते
स्थाप्या
दश
च्छेद्याःप्रकीर्त्तिताः
।
चतुर्थमङ्गं
वक्षस्तु
तदुपाङ्गान्यथ
ब्रुवे
।स्तनौ
पुंसस्तथा
मार्य्या
विशेष
उभयोरयम्
।
यौवना-गमने
नार्य्याः
पीवरौ
भवतः
स्तनौ
।
गर्भवत्थाः
प्रसूता-यास्तविव
क्षीरपूरितौ
।
हृदयं
पुण्डरोकेण
सदृशं
स्या-दधोमुखम्
।
जाग्रतस्तद्विकसति
स्वपतस्तु
निमीलति
।आशयस्तत्तु
जीवस्य
चेतनास्थामगुत्तमम्
।
अतस्तस्मिं-स्तमोव्याप्ते
प्राणिनः
प्रस्वपन्ति
हि”
।
चेतनास्थान-मुत्तममित्यस्याभिप्रायः
“केशलोमनखाग्रं
च
मलं,
द्रव्यगुणैर्विना”
इत्युक्तवता
चरकेण
प्तकलं
शरोरंचेतनास्थानमुक्तम्
तदपेक्षया
हृदयं
विशेषतश्चेतना-स्थानमिति
“कक्षयोर्वक्षसः
सन्धी
जत्रुणी
समुदाहृतेकक्षे
उभे
समाख्याते
तयोः
स्यातां
च
वङ्क्षणौ
।उदरं
पञ्चमञ्चाङ्गं
षष्ठं
पार्श्वद्वयं
मतम्
।
सपृष्ठवंशं
तुतथा
समस्तं
सप्तमं
स्मृतम्
।
उपाङ्गानि
च
कथ्यन्ते
तानिजानोहि
यत्नतः
।
शोणिताज्जायते
प्लीहा
बामतोहृदयादधः
।
रक्तवाहिसिराणां
स
मूलं
ख्यातो
महर्षिभिः
।
हृदयाद्वामतोऽधश्च
फुप्फुसो
रक्तफेनजः
।अधो
दक्षिणतश्चापि
हृदयात्
यकृतः
स्थितिः
।
तत्तु-रञ्जजपित्तस्य
स्थानं
शोणितजं
मतम्
।
अधस्तु
दक्षिणे-भागे
हृदयात्
क्लोम
तिष्ठति
।
जलवाहिसिरामूलंतृष्णाच्छादनकृन्मतम्”
।
क्लोम
तिलकम्
एतत्तु
वातरक्त-जम्
।
अत्र
वृद्ववाग्भटः
“रक्तादनिलसंसक्तात्कालीय-कसमुद्भव”
इति
“मेदःशोणितयोः
साराद्बुक्वयोर्यु-गलं
भवेत्
।
तौ
तु
पुष्टिकरौ
प्रोक्तौ
जठरस्थस्य
मेदसः
।उक्ताः
सार्द्धास्त्रयो
व्यामाः
पुंसामन्त्राणि
सूरिभिः
।अर्द्धव्यामेन
हीनानि
योषितोऽन्त्राणि
निर्दिशेत्
।उन्दुकश्च
कटी
चाषि
त्रिकं
वस्तिश्च
वङ्क्षणौ
।
कण्ड-राणां
प्ररोहः
स्थात्
स्थानं
तद्
वीर्य्यमूत्रयोः
।
स
एवगर्भस्याधानं
कुर्य्याद्वर्भाशये
स्त्रियाः
।
शङ्खनाभ्याकृति-र्य्योनिस्त्र्यावर्त्ता
सा
च
कीर्त्तिता
।
तस्यास्तृतीये
त्वावर्त्तेगर्भशय्या
प्रतिष्ठिता
।
वृषणौ
भवतः
सारात्कफासृग्भ्यांच
मेदसाम्
।
वीर्य्यवाहिसिराधारौ
तौ
मतौ
पौरु-षावहौ
।
गुदस्य
मानं
सर्वस्य
सार्द्धं
स्याच्चतुरङ्गुलम्
।तत्र
स्युर्वस्तवस्तिस्रः
शङ्खाबर्त्तनिभास्तु
ताः
।
प्रवाहिणीभवेत्
पूर्वा
सार्द्धाङ्गुलमिता
मता
।
उत्सर्जनी
तु
तदघःसा
सार्द्धाङ्गुलसम्मिता
।
तस्याघः
सञ्चरणी
स्यादेकाङ्गु-लसमा
मता
।
अर्द्धाङ्गुलप्रमाण
तु
बुधैर्गुदमुखं
मतम्
।मलोत्सर्गस्य
मार्गोऽयं
पायुर्देहे
विनिर्मितः
।
पुंसः
प्रोथौस्मृतौ
यौ
तु
तौ
नितम्बौ
च
योषितः
।
तयोःककुन्दरेस्नातां
सक्थिनी
त्वङ्गमष्टमम्
।
तदुपाङ्गानि
चब्रूमो
जानुनो
पिण्डिकाद्वयम्
।
जङ्घे
द्वे
घुण्डिकेपार्ष्णीतले
च
प्रपदे
तथा
।
षादावङ्गुलथस्तत्र
दश
तासांनस्वा
दश”
।
शरीर
शरीर
neuter
(
शॄ
sfx.
ईर
?
)
le
corps
une
personne.
Au
pl.
des
reliques,
Bd.
शरीरज
a.
(
जन्
)
né
du
corps.
--
S.
masculine
fils,
enfant.
Kāma
l'amour.
Maladie.
शरीरमात्र
neuter
la
personne
seule,
la
personne
elle-même.
शरीरयात्रा
feminine
l'entretien
du
corps.
शरीरस्थ
a.
(
स्था
)
qui
réside
dans
le
corps,
ou
dans
un
corps.
शरीरावरन
neuter
(
आ
वृ
)
la
peau.
शरीरिन्
a.
(
sfx.
इन्
)
corporel.
--
S.
masculine
l'âme
[
considérée
comme
possédant
un
corps
].
शरीर-
nt.
(
Masculine.
)
partie
solide
du
corps,
ensemble
des
os,
corps
humain,
corps
(
en
génér.
)
personne
corps
solide
-ई-भू-
prendre
corps,
s'incorporer
-त्व-
nt.
état
corporel
-वन्त्-
Masculine.
être
corporel,
être
vivant.
°कर्तृ-
Masculine.
père
°कृत्-
id.
°कर्षण-
nt.
mortification
du
corps,
mauvais
traitement
physique.
°ज-
a.
issu
du
corps,
corporel
Masculine.
fruit
du
ventre,
fils
dieu
de
l'amour
amour
sexuel.
°त्याग-
Masculine.
abandon
de
la
vie.
°दण्ड-
Masculine.
châtiment
corporel.
°देश-
Masculine.
partie
du
corps.
°धातु-
Masculine.
partie
principale
du
corps
(
chair,
sang,
etc.
).
°निचय-
=
°निश्चय-
Masculine.
certitude
au
sujet
du
corps
?
°पक्ति-
Feminine.
purification
du
corps.
°पात-
Masculine.
affaissement
du
corps,
mort.
°प्रभव-
Masculine.
auteur
des
jours,
père.
°बद्ध-
a.
v.
pourvu
d'un
corps,
corporel.
°बन्ध-
Masculine.
chaîne
du
corps,
fait
d'être
enchaîné
par
le
corps
fait
d'assumer
un
corps
(
not.
un
nouveau
)
-एन
sous
une
forme
corporelle.
°भाज्-
Masculine.
être
corporel.
°भृत्-
ag.
qui
porte
un
corps,
muni
d'un
corps.
°भेद-
Masculine.
séparation
du
corps,
mort.
°यष्टि-
Feminine.
tige
du
corps.
°यात्रा-
Feminine.
entretien
du
corps.
°योग-ज-
a.
produit
par
le
contact
corporel.
°रक्षा-
Feminine.
défense
du
corps.
°रत्न-
nt.
corps
qui
est
un
bijou,
corps
excellent.
°विमोक्षण-
nt.
délivrance
du
corps,
mort.
°वृत्त-
a.
v.
qui
s'occupe
de
son
corps
-इ-
Feminine.
conservation
de
la
vie,
soin
du
corps.
°वैकल्य-
nt.
imperfection
ou
indisposition
du
corps.
°शुश्रूषा-
Feminine.
soins
du
corps.
°शोषण-
nt.
macération
de
la
chair,
mortification
du
corps.
°संस्कार-
Masculine.
sanctification
ou
purification
du
corps,
cf.
संस्कार-।
°संधि-
Masculine.
articulation
du
corps.
°साद-
Masculine.
épuisement
du
corps,
fatigue
corporelle.
°स्थ-
ag.
qui
est
dans
le
corps.
°स्थिति-
Feminine.
=
°वृत्ति-।
शरीराकार-
Masculine.
forme
du
corps.
शरीरान्त-
Masculine.
poils
du
corps
°कर-
ag.
qui
détruit
le
corps.
शरीरान्तर-चारिन्-
a.
qui
agit
dans
un
autre
corps.
शरीराभ्यधिक-
a.
plus
cher
que
sa
propre
personne.
शरीरार्ध-
Masculine.
moitié
du
corps.
शरीरावयव-
Masculine.
partie
du
corps.
शरीरावरण-
nt.
bouclier.
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.