Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
शब्दः (zabdaH)
शब्दः
[
śabdḥ
],
[
शब्द्-घञ्
]
Sound
(
the
object
of
the
sense
of
hearing
and
property
of
आकाश
)
अथात्मनः
शब्दगुणं
गुणज्ञः
पदं
विमानेन
विगाहमानः
Raghuvamsa (Bombay).
13.1.
Sound,
note
(
of
birds
men
Et cætera.
),
noise
in
general
विश्वासोपगमादभिन्नगतयः
शब्दं
सहन्ते
मृगाः
Sakuntalâ (Bombay).
1.14
स
शब्दस्तुमुलो$भवत्
Bhagavadgîtâ (Bombay).
1.13
Sakuntalâ (Bombay).
3.1
Manusmṛiti.
4.31
Kumârasambhava (Bombay).
1.45.
The
sound
of
a
musical
instrument
वाद्यशब्दः
Panchatantra (Bombay).
2
Kumârasambhava (Bombay).
1.45.
A
word,
sound,
significant
word
(
for
def.
Et cætera.
see
Mbh.
introduction
)
एकः
शब्दः
सम्यगधीतः
सम्यक्
प्रयुक्तः
स्वर्गे
लोके
कामधुग्भवति
so
शब्दार्थौ.
A
declinable
word,
a
noun,
substantive.
A
title,
an
epithet
यस्यार्थुक्तं
गिरिराज-
शब्दं
कुर्वन्ति
बालव्यजनैश्चमर्यः
Kumârasambhava (Bombay).
1.13
Sakuntalâ (Bombay).
2.15
नृपेण
चक्रे
युवराजशब्दभाक्
Raghuvamsa (Bombay).
3.35
2.53,
64
3.49
5.22
18.42
Vikramorvasîyam (Bombay).
1.1.
The
name,
mere
name
as
in
शब्दपति
quod vide, which see.
Verbal
authority
(
regarded
by
the
Naiyāyikas
as
a
Pramāṇa.
Grammar
Dasakumâracharita (Bombay).
1.1.
Fame
लब्धशब्देन
कौसल्ये
कुमारेण
धनुष्मता
Rāmāyana
2.63.11
स्वर्गाय
शब्दं
दिवमात्महेतोर्धर्मार्थमात्मंस्थितिमाचकाङ्क्ष
Bu.
Ch.2.53
(
Compare.
also
'शब्दो$क्षरे
यशोगीत्योः'
-हैमः
).
The
sacred
syllable
ओम्.
A
technical
term.
Compound.
-अक्षरम्
the
sacred
syllable
ओम्
uttered
aloud.
-अतीत
Adjective.
beyond
the
power
or
reach
of
words,
indescribable.
-अधिष्ठानम्
the
ear.-अध्याहारः
supplying
a
word
(
to
complete
an
ellipsis
).-अनुकृतिः
onomatopœia.
-अनुरूप
Adjective.
proportionate
or
corresponding
to
the
sound
शब्दानुरूपेण
पराक्रमेण
भवि-
तव्यम्
Panchatantra (Bombay).
1.
-अनुशासनम्
the
science
of
words
id est, that is.
grammar.
-अर्थः
the
meaning
of
a
word.
(
-र्थौ
dual
)
a
word
and
its
meaning
अदोषौ
शब्दार्थौ
K.P.*
1
न
त्वयं
शब्दार्थः,
व्यामोहादेषा
प्रतीतिः
ŚB.
on
MS.*
4.1.14.
-अलं-
कारः
a
figure
of
speech
depending
for
its
charmingness
on
sound
or
words
and
disappearing
as
soon
as
the
words
which
constitute
the
figure
are
replaced
by
others
of
the
same
meaning
(
Opposite of.
अर्थालंकार
)
Exempli gratia, for example.
see
Kávyaprakâsa.
9.
-आख्येय
Adjective.
to
be
communicated
in
words
शब्दाख्येयं
यदपि
किल
ते
यः
सखीनां
पुरस्तात्
Meghadūta (Bombay).
15.
(
-यम्
)
an
oral
or
verbal
communication.
-आडम्बरः
bombast,
verbosity,
high-sounding
or
grandiloquent
words.
-आदि
Adjective.
beginning
with
शब्द
(
as
the
objects
of
sense
)
शब्दादीन्
विषयान्
भोक्तुं
चरितुं
दुश्चरं
तपः
Raghuvamsa (Bombay).
1.25.
-इन्द्रियम्
the
ear.
-कारa.
sounding,
sonorous.
-कोशः
a
lexicon,
dictionary.-ग
Adjective.
perceiving
sounds.
uttering
sounds.
-गत
Adjective.
inherent
or
residing
in
a
word.
-गतिः
music,
song.-गुण
Adjective.
having
sound
for
its
quality
अथात्मनः
शब्दगुणं
गुणज्ञः
Raghuvamsa (Bombay).
13.1.
-गोचरः
the
aim
or
object
of
speech.
ग्रहः
catching
the
sound.
the
ear.
-ग्रामः
the
range
or
reach
of
sound.
-चातुर्यम्
cleverness
of
style,
eloquence.
-चित्रम्
one
of
the
two
subdivisions
of
the
last
(
अवर
or
अधम
)
class
of
poetry
(
wherein
the
charm
lies
in
the
use
of
words
which
please
the
ear
simply
by
their
sound
see
the
example
given
under
the
word
चित्र
).-चोरः
'a
word-thief',
a
plagiarist.
-तन्मात्रम्
the
subtle
element
of
sound.
-नेतृ
Masculine.
Name.
of
Pāṇini.
-पतिः
a
lord
in
name
only,
nominal
lord
ननु
शब्दपतिः
क्षितरेहं
त्वयि
मे
भावनिबन्धना
रतिः
Raghuvamsa (Bombay).
8.52.
-पातिन्
Adjective.
hitting
an
invisible
mark
the
sound
of
which
is
only
heard,
tracing
a
sound
शब्दपातिनमिषुं
विससर्ज
Raghuvamsa (Bombay).
9.73.
-प्रमाणम्
verbal
or
oral
evidence.
-बोधः
knowledge
derived
from
verbal
testimony.
-ब्रह्मन्
Neuter.
the
Vedas
शब्द-
ब्रह्मणि
निष्णातः
परं
ब्रह्माधिगच्छति
Maitra.
Upanishad.
6.22.
spiritual
knowledge
consisting
in
words,
knowledge
of
the
Supreme
Sprit
or
the
Spirit
itself
शब्दब्रह्मणस्तादृशं
विवर्तमितिहासम्
Uttararàmacharita.
2
7.2.
a
property
of
words
called
स्फोट
quod vide, which see.
-भाव्यत्वम्
the
state
of
becoming
known
through
scriptural
word
only
कर्मणः
शब्दभाव्य-
त्वात्...
Manusmṛiti.
7.1.9.
(
on
which
Śabara
writes
अथेह
कर्मणः
शब्दभाव्यत्वम्
।
नान्यतः
शक्यमेतज्ज्ञातुं
कस्यापूर्वस्य
धर्मा
इति
॥-भिद्
Feminine.
perversion
of
words.
-भेदिन्
Adjective.
hitting
a
mark
merely
by
its
sound.
(
Masculine.
)
an
epithet
of
Arjuna.
the
anus.
a
kind
of
arrow.
-योनिः
Feminine.
a
root,
radical
word.
-लक्षण
Adjective.
what
is
determined
by
the
sacred
word
इह
शब्दलक्षणे
कर्मणि
यथाशब्दार्थं
प्रवृत्तिः
ŚB.
on
Manusmṛiti.
11.1.26.
-वारिधिः
a
vocabulary.
-विद्या,
-शास्त्रम्
the
science
of
words
id est, that is.
grammar
अनन्तपारं
किल
शब्द-
शास्त्रम्
Panchatantra (Bombay).
1
Sisupâlavadha.
2.112
14.24.
-विरोधः
opposition
of
words
(
in
a
sentence
).
-विशेषः
a
variety
of
sound.-विशेषणम्
(
in
Grammar.
)
an
adjective,
adjectival
word.-वृत्तिः
Feminine.
the
function
of
a
word
(
in
Rhetoric.
).
the
power
of
a
word
(
to
convey
sense
),
indicative
power
(
लक्षणा
)
अदृष्टार्थाच्छब्दवृत्तिर्लघीयसी
ŚB.
on
MS.*
11.1.48.-वेधिन्
Adjective.
hitting
an
invisible
mark
the
sound
of
which
is
only
heard
see
शब्दपातिन्
अभ्याससाध्यं
निखिलं
मत्वा
संतमसे
व्यधात्
।
इषुपातानभूद्येन
शब्दवेधविशारदः
॥
Bm.
1.632.
(
Masculine.
)
a
kind
of
arrow.
an
archer.
a
warrior
who
pierces
his
enemies
by
mere
sounds
Rāmāyana
2.63.11.
an
epithet
of
king
Daśaratha.
an
epithet
of
Arjuna.
-वेध्य
Adjective.
to
be
shot
at
without
being
seen
एवं
मयाप्यविज्ञातं
शब्दवेध्यमिदं
फलम्
Rāmāyana
2.63.13.
-वैलक्ष्यण्यम्
verbal
difference.
-शक्तिः
Feminine.
the
force
or
expressive
power
of
a
word
signification
of
a
word
see
शक्ति.
शासनम्
a
rule
of
grammar.
the
science
of
grammar.
-शुद्धिः
Feminine.
purity
of
words.
the
correct
use
of
words.
-श्लेषः
a
play
or
pun
upon
words,
a
verbal
equivoque
(
it
differs
from
अर्थश्लेष
in-as-much
as
the
pun
dissappears
as
soon
as
the
words
which
constitute
it
are
replaced
by
others
of
the
same
signification,
whereas
in
अर्थश्लेष
the
pun
remains
unchanged
शब्दपरि-
वृत्तिसहत्मर्थश्लेषः.
)
-संग्रहः
a
vocabulary,
lexicon.
-संज्ञा
(
in
Grammar.
)
a
technical
term
Parasmaipada.
I.1.68.
-साधन,
-साहa.
See
शब्दवेधिन्
ततो$स्त्रं
शब्दसाहं
वै
त्वरमाणो
महारणे
Mahâbhârata (Bombay).
*
3.22.
5.
-सौष्ठवम्
elegance
of
words,
a
graceful
or
elegant
style.
-सौकर्यम्
ease
of
expression.
-स्मृतिः
Feminine.
philology.-हीनम्
the
use
of
a
word
in
a
form
or
meaning
not
sanctioned
by
standard
authors.
शब्दः
[
शब्द्-घञ्
]
1
Sound
(
the
object
of
the
sense
of
hearing
and
property
of
आकाश
)
अथात्मनः
शब्दगुणं
गुणजः
पदं
विमानेन
विगाहमानः
R.
13.
1.
2
Sound,
note
(
of
birds
men
&c.
),
noise
in
general
विश्वासोपगमादभिन्नगतयः
शब्दं
सहंते
मृगाः
Ś.
1.
14
Bg.
1.
13
Ś.
3.
1
Ms.
4.
31
Ku.
1.
45.
3
The
sound
of
a
musical
instrument
वाद्यशब्दः
Pt.
2
Ku.
1.
45.
4
A
word,
sound,
significant
word
(
for
def.
&c.
see
Mbh.
introduction
)
एकः
शब्दः
सम्यगधीतः
सम्यक्
प्रयुक्तः
स्वर्गे
लोके
कामधुग्भवति
so
शब्दार्थौ.
5
A
declinable
word,
a
noun,
substantive.
6
A
title,
an
epithet
यस्यार्थयुक्तं
गिरिराजशब्दं
कुर्वंति
ब
लव्यजनैश्चमर्यः
Ku.
1.
13
Ś.
2.
14
नृपेण
चक्रे
युवराजशब्दभाक्
R.
3.
35,
2.
53,
64,
3.
49,
5.
22
18.
42
V.
1.
1.
7
The
name,
mere-name
as
in
शब्दपति
q.
v.
8
Verbal
authority
(
regarded
by
the
Naiyāyikas
as
a
Pramāṇa
).
9
Grammar.
Comp.
अतीत
a.
beyond
the
power
or
reach
of
words,
indescribable.
अधिष्ठानं
the
ear.
अध्याहारः
supplying
a
word
(
to
complete
an
ellipsis
).
अनुरूप
a.
proportionate
or
corresponding
to
the
sound
शबदानुरूपेण
पाक्रमेण
भवितव्यं
Pt.
1.
अनुशासनं
the
science
of
words
i.
e.
grammar.
अर्थः
the
meaning
of
a
word.
(
र्थौ
dual
)
a
word
and
its
meaning
अदोषौ
शब्दार्थौ
K.
P.
1.
अलंकारः
a
figure
of
speech
depending
for
its
charmingness
on
sound
or
words
and
disappearing
as
soon
as
the
words
which
constitute
the
figure
are
replaced
by
others
of
the
same
meaning
(
opp.
अर्थालंकार
)
e.
g.
see
K.
P.
9
आखयय
a.
to
be
communicated
in
words
Me.
103.
(
यं
)
an
oral
or
verbal
communication.
आडबरः
bombast,
verbosity,
high-sounding
or
grandiloquent
words.
आदि
a.
beginning
with
शब्द
(
as
the
objects
of
sense
)
R.
10.
25.
कार
a.
sounding
sonorous.
कोशः
a
lexicon,
dictionary.
गत
a.
inherent
or
residing
in
a
word.
गुण
a.
having
sound
for
its
quality
R.
13.
1.
ग्रहः
{1}
catching
the
sound.
{2}
the
ear.
ग्रामः
the
range
or
reach
of
sound.
चातुर्यं
cleverness
of
style,
eloquence.
चित्रं
one
of
the
two
subdivisions
of
the
last
(
अवर
or
अधम
)
class
of
poetry
(
wherein
the
charm
lies
in
the
use
of
words
which
please
the
ear
simply
by
their
sound
see
the
example
given
under
the
word
चित्र
).
चोरः
'a
word-thief,
’
a
plagiarist.
तन्मात्रं
the
subtle
element
of
sound.
पतिः
a
lord
in
name
only,
nominal
lord
ननु
शब्दपतिः
क्षितेरहं
त्वायि
मे
भावनिबंधना
रतिः
R.
8.
52.
पातिन्
a.
hitting
an
invisible
mark
the
sound
of
which
is
only
heard,
tracing
a
sound
शब्दपातिनमिषुं
विससर्ज
R.
9.
73.
प्रमाणं
verbal
or
oral
evidence.
बोधः
knowledge
derived
from
verbal
testimony.
ब्रह्मन्
n.
{1}
the
Vedas.
{2}
spiritual
knowledge
consisting
in
words,
knowledge
of
the
Supreme
Spirit
or
the
Spirit
itself
शब्दब्रह्मणस्तादृशं
विवर्तमितिहासं
U.
2,
7.
20.
{3}
a
property
of
words
called
स्फोट
q.
v.
भेदिन्
a.
hitting
a
mark
merely
by
its
sound.
(
m.
)
{1}
an
epithet
of
Arjuna.
{2}
the
anus.
{3}
a
kind
of
arrow.
योमिः
f.
a
root,
radical
word.
विद्या,
शास्त्रं
the
science
of
words
i.
e.
grammar
अनंतपारं
किल
शब्दशास्त्रं
Pt.
1
Śi.
2.
112
14.
24.
विरोधः
opposition
of
words
(
in
a
sentence
).
विशेषः
a
variety
of
sound.
विशेषणं
(
in
gram.
)
an
adjective,
adjectival
word.
वृत्तिः
f.
the
function
of
a
word
(
in
Rhet.
).
वेधिन्
a.
hitting
an
invisible
mark
the
sound
of
which
is
only
heard
see
शब्दपातिन्.
(
m.
)
{1}
a
kind
of
arrow.
{2}
an
archer.
{3}
a
warrior
who
pierces
his
enemies
by
mere
sounds.
{4}
an
epithet
of
king
Daśaratha.
{5}
an
epithet
of
Arjuna.
शक्तिः
f.
the
force
or
expressive
power
of
a
word
signification
of
a
word
see
शक्ति.
शासनं
{1}
a
rule
of
grammar.
{2}
the
science
of
grammar.
शुद्धिः
f.
{1}
purity
of
words.
{2}
the
correct
use
of
words.
श्लेषः
a
play
or
pun
upon
words,
a
verbal
equivoque
(
it
differs
from
अर्थश्लेष
in-as-much
as
the
pun
disappears
as
soon
as
the
words
which
constitute
it
are
replaced
by
others
of
the
same
signification,
whereas
in
अर्थश्लष
the
pun
remains
unchanged
शब्दपरि
वृत्तिसहत्वमर्थश्र्लेषः
)
संग्रहः
a
vocabulary,
lexicon.
सौष्ठवं
elegance
of
words,
a
graceful
or
elegant
style.
सौकर्यं
ease
of
expression.
संयुक्त
ध्वनि
शब्दः
पुंलिङ्गम्
-
शब्द+घञ्
आवाज
शब्दः
पुंलिङ्गम्
-
-
"ध्वनि,
रव"
शब्दः
पुंलिङ्गम्
-
-
"पद,
सार्थक
शब्द"
शब्दः
पुंलिङ्गम्
-
-
व्याकरण
शब्दः
पुंलिङ्गम्
-
-
ख्याति
शब्दः
पुंलिङ्गम्
-
-
पुनीत
प्रणव
Synonyms
शब्दप्रमाणम्,
शब्दः,
मौखिकप्रमाणम्,
आप्तप्रमाणम्
(Noun)
यस्य
प्रमाणं
शब्दाः।
"अधिवक्ता
शब्दप्रमाणेन
अपराधं
प्रतिपद्यते।"
Synonyms
पदम्,
शब्दः,
नाम,
वाचकः
(Noun)
अक्षरवर्णादिभिः
युक्तः
तथा
च
मुखेन
उच्चार्यमाणः
लिख्यमानः
वा
सः
सङ्केतः
यः
कस्यापि
भावस्य
कार्यस्य
वा
बोधकः
अस्ति।
"पदानाम्
उचितेन
संयोजनेन
वाक्यं
भवति।"
Synonyms
शब्दः,
ध्वनिः,
स्वनः,
निस्वनः,
स्वानः,
निस्वानः,
नादः,
निनादः,
निनदः,
नादितः,
अनुनादः,
निर्ह्रादः,
संह्रादः,
निर्घोषः,
घोषः,
निघुष्टम्,
रवः,
रावः,
आरावः,
विरावः,
संरावः,
आरवः,
स्वरः,
ध्वानः,
ध्वनः,
निध्वानः,
स्वनिः,
स्वनितम्,
क्वणः,
रणः,
कुणिन्दः,
घुः,
प्रत्ययः,
तुमुलः
(Noun)
यः
श्रुतिम्पन्नः।
"तीव्रेण
शब्देन
तस्य
एकाग्रता
भग्ना।"
शब्दः,
पुंलिङ्गम्
(
शब्द
+
भावे
घञ्
।
यद्बा,
शप
आक्रोशे+
“शाशपिभ्यां
ददनौ
।”
उणा
०
४
।
९७
।
इतिदन्
।
पकारस्य
बकारः
।
)
श्रोत्रग्राह्यगुणपदार्थ-विशेषः
।
तत्पर्य्यायः
।
निनादः
२
निनदः
३
ध्वनिः४
ध्वानः
५
रवः
६
स्वनः
७
स्वानः
८
निर्घोषः
९निर्हादः
१०
नादः
११
निःस्वानः
१२
निःस्वनः१३
आरवः
१४
आरावः
१५
संरावः
१६विरावः
१७
।
इत्यमरः
॥
संरवः
१८
रावः
१९
।इति
शब्दचन्द्रिका
॥
घोषः
२०
।
इति
जटा-धरः
॥
स
च
ध्वन्यात्मको
वर्णात्मकश्च
।
यथा,
“कण्ठसंयोगादिजन्या
वर्णास्ते
कादयोमताः
।सर्व्वः
शब्दो
नभोवृत्तिः
श्रोत्रोत्पन्नस्तु
गृह्यते
॥
वीचीतरङ्गन्यायेन
तदुत्पत्तिस्तु
कीर्त्तिता
।कदम्बगोलकन्यायादुत्पत्तिः
कस्यचिन्मते
॥
उत्पन्नः
को
विनष्टः
क
इति
बुद्धेरनित्यता
।सोऽयं
क
इति
बुद्धिस्तु
साजात्यमवलम्बते
।तदेवौषधमित्यादौ
सजातीयेऽपि
दर्शनात्
॥
”इति
भाषापरिच्छेदः
॥
शब्दं
निरूपयति
।“शब्दो
ध्वनिश्च
वर्णश्च
मृदङ्गादिभवो
ध्वनिः
।सर्व्वः
शब्दो
नभोवृत्तिः
श्रोत्रोत्पन्नस्तु
गृह्यते
॥
”इति
॥
नभोवृत्तिराकाशसमवेतः
।
दूरस्थशब्दस्याग्र-हणादाह
श्रोत्रोत्पन्न
इति
कण्ठसंयोगादिजन्यावर्णास्ते
कादयो
मता
इति
।
ननु
मृदङ्गाद्यव-च्छेदेनोत्पन्ने
शब्दे
श्रोत्रे
कथमुत्पत्तिरत
आहवीचीतरङ्गन्यायेन
तदुत्पत्तिस्तु
कीर्त्तिता
इति
।आद्यशब्दस्य
बहिर्दशदिगवच्छिन्नोऽन्यः
शब्द-स्तेनैव
शब्देन
जन्यते
तेन
चापरस्तद्व्यापकएवं
क्रमेण
श्रोत्रोत्पन्नो
गृह्यते
इति
।
कदम्ब-गोलकन्यायादुत्पत्तिः
कस्यचिन्मते
इति
।
आद्यशब्दात्
दशदिक्षु
दश
शब्दा
उत्पद्यन्ते
।
तत-श्चान्ये
दश
शब्दा
उत्पद्यन्ते
इति
भावः
।अस्मिन्
कल्पे
गौरवादुक्तं
कस्यचिन्मते
इति
।ननु
शब्दस्य
नित्यत्वादुत्पत्तिः
कथमत
आह
।उत्पन्नः
को
विनष्टः
क
इति
बुद्धेरनित्यता
इति
।शब्दानामुत्पादविनाशप्रत्ययशालित्वादनित्यत्व-मित्यर्थः
।
ननु
स
एवायं
ककार
इत्यादि
प्रत्य-भिज्ञानाच्छब्दानां
नित्यत्वम्
।
इत्थञ्चोत्पाद-विनाशबुद्धिभ्रमरूपा
चेत्यत
आह
सोऽयं
कइति
बुद्धिस्तु
साजात्यमवलम्बते
।
तदेवौषध-मित्यादौ
सजातीयेपि
दर्शनात्
इति
॥
तत्रप्रत्यभिज्ञानस्य
तत्सजातीयत्वं
विषयः
।
ननुतद्ब्यक्त्यभेदो
विषयः
उक्तप्रतीतिविरोधात्
।इत्थञ्च
द्बयोरपि
बुद्ध्योर्न
भ्रमत्वमिति
।
ननुसजातीयत्वं
सोऽयमिति
प्रत्यभिज्ञायां
भाषतेइति
कुत्र
दृष्टमित्यत
आह
तदेवेति
।
यदौषधंमया
कृतं
तदेवान्येनापि
कृतमित्यादि
दर्शना-दिति
भावः
।
इति
सिद्धान्तमुक्तावली
॥
*
॥
दशविधशब्दा
यथा,
--“षड्जर्षभसगान्धारमध्यमः
पञ्चमस्तथा
।अतः
परन्तु
विज्ञेयो
निषादो
धैवतस्तथा
।इष्टश्चानिष्टशब्दश्च
संहतः
प्रविभागवान्
॥
”इत्याश्वमेधिकपर्व्व
॥
शब्दविशेषाणां
नामविशेषा
यथा,
--“शब्दो
गुणानुरागोत्थः
प्रणादः
शीत्कृतंनृणाम्
।पर्द्दनं
गुदजे
शब्दे
कर्द्दनं
कुक्षिसम्भवे
॥
क्ष्वेडा
तु
सिंहनादोऽथ
क्रन्दनं
सुभटध्वनिः
।कोलाहलः
कलकलस्तुमुलो
व्याकुलो
रवः
॥
मर्मरो
वस्त्रपर्णादेर्भूषणानान्तु
शिञ्जितम्
।हेषा
ह्नेषा
तुरङ्गाणां
गजानां
गर्ज्जवृंहिते
॥
विस्फारो
धनुषां
हम्भारम्भे
गोर्जलदस्य
च
।स्तनितं
गर्जितं
गर्ज्जिः
स्वनितं
रसितादि
च
॥
कूजितं
स्याद्विहङ्गानां
तिरश्चां
रुतवाशिते
।वृकस्य
रेषणं
रेवा
वुक्कनं
भषणं
शुनः
॥
पीडितानान्तु
कणितं
मणितं
रतकूजितम्
।प्रक्काणः
प्रक्कणस्तन्त्र्या
मर्द्दलस्य
तु
गुन्दलः
॥
क्षीजनन्तु
कीचकानां
भेर्य्या
नादस्तु
टट्टुरः
।तारोऽत्युच्चैर्ध्वनिर्मन्द्रो
गम्भीरो
मधुरः
कलः
॥
काकली
तु
कलः
सूक्ष्म
एकतालो
लयानुगः
।काकुर्ध्वनिविकारः
स्यात्
प्रतिश्रुत्तु
प्रतिध्वनिः
॥
”इति
हेमचन्द्रः
॥
अथैकार्थानुलोमविलोमसमशन्दाः
।
नयन
१नर्त्तन
२
कनक
३
कण्टक
४
महिम
५
कलङ्क६
कालिका
७
सरस
८
सहास
९
मध्यम
१०सदस्य
११
नवेन
१२
तावता
१३
तारता
१४विभवि
१५
करक
१६
कम्बुक
१७
काञ्चिका
१८नन्दन
१९
दन्तद
२०
दम्भद
२१
योग्ययोः
२२लगुल
२३
नुततनु
२४
हाववहा
२५
पतदातप
२६वरभैरव
२७
कलपुलक
२८
वरकैरव
२९
वरपौरव३०
तरुणीरुत
३१
रदसोदर
३२
नदभेदन
३३दम्पतीपदम्
३४
लङ्काकङ्काल
३५
माधववल्लव-वधमा
३६
नन्दनन्दन
३७
तद्धित
३८
समास३९
कारिका
४०
पादपाः
४१
जलज
४२
नाना४३
मम
४४
॥
*
॥
अथान्यार्थकानुलोमविलोम-शब्दाः
।
वन्दे
१
देवे
२
लेख
३
रवी
४
भानो
५हंसा
६
जीवा
७
यामा
८
विभु
९
वद
१०रम
११
यम
१२
कम्प
१३
राधा
१४
राधया१५
सूत्रामा
१६
नन्दक
१७
मालिका
१८कालिनी
१९
राजते
२०
भारती
२१
हासिका२२
गगन
२३
करका
२४
भार्गव
२५
कटकम्२६
दीनरक्षा
२७
महोरगा
२८
वातापिना२९
पिनाकिना
३०
सदालिका
३१
यमराज३२
हरिदैवे
३३
सव्यायामा
३४
भोविकर्त्तन
३५नन्दनवन
३६
नलकूवर
३७
सहसानुत
३८रसविभवेन
३९
साहमहमिक
४०
नवतम-संमद
४१
मार
४२
वत
४३
युवा
४४
सदा
४५वशि
४६
मया
४७
लता
४८
नुत
४९
लव
५०विभा
५१
॥
*
॥
अथ
संस्कृतप्राकृतसमपुंलिङ्ग-शब्दाः
।
आहार
१
हार
२
विहार
३
सार४
समर
५
सम्भोग
६
रोग
७
असुर
८
संहार९
अमर
१०
वार
११
वारण
१२
गण
१३टङ्कार
१४
भार
१५
आकर
१६
लोल
१७उल्लोल
१८
विलास
१९
वायस
२०
हर
२१अहङ्कार
२२
हीर
२३
अङ्कुर
२४
नीहार
२५उरग
२६
राग
२७
भाल
२८
तरल
२९गोविन्द
३०
कन्द
३१
उदर
३२
तरुण
३३तरणि
३४
दास
३५
मोह
३६
सन्दोह
३७मास
३८
खुर
३९
खर
४०
तर
४१
मल
४२सङ्गर
४३
आरम्भ
४४
हास
४५
कर
४६करि
४७
किरि
४८
कीर
४९
कोल
५०
कन्दोल५१
धीर
५२
मल
५३
मलय
५४
करीर
५५वामदेव
५६
असि
५७
वीर
५८
नर
५९
नरक६०
करङ्क
६१
दण्ड
६२
चण्डाल
६३
रङ्ग
६४दर
६५
सरल
६६
कलङ्क
६७
कम्बल
६८आकार
६९
पङ्क
७०
खल
७१
बहुल
७२कुरङ्ग
७३
देह
७४
सन्देह
७५
सङ्ग
७६
पर७७
कुरर
७८
तरङ्ग
७९
चारु
८०
सञ्चार
८१भङ्ग
८२
अरि
८३
हरि
८४
परिणाह
८५कण्ठ
८६
कुण्ठ
८७
अहि
८८
दाह
८९
परि-सर
९०
रवि
९१
हाहा
९२
मञ्जु
९३
मञ्जीर९४
वाह
९५
अचल
९६
कुल
९७
कुमार
९८कुम्भ
९९
कुम्भीर
१००
सार
१०१
विरल
१०२कवल
१०३
जार
१०४
कन्दर
१०५
उदार१०६
पार
१०७
जम्बीर
१०८
केशरि
१०९वराह
११०
मुरारि
१११
काल
११२
काकोल११३
कुन्तल
११४
चमूरु
११५
विराम
११६बाल
११७
आलोल
११८
बाहु
११९
रण
१२०सङ्गर
१२१
चोल
१२२
भार
१२३
संसार
१२४केरल
१२५
समीरण
१२६
टङ्क
१२७
ताल१२८
आसार
१२९
चामर
१३०
कुलीर
१३१तुरङ्ग
१३२
सूर
१३३
कङ्काल
१३४
कन्दल
१३५कराल
१३६
विकास
१३७
पूर
१३८
हेरम्ब१३९
कम्बु
१४०
विधु
१४१
सिन्धु
१४२
बुध१४३
अनुबन्ध
१४४
कुन्द
१४५
इन्दु
१४६मन्दर
१४७
समीर
१४८
समह
१४९
गन्ध१५०
भीम
१५१
अङ्क
१५२
सङ्कर
१५३किरीट
१५४
तमाल
१५५
गुञ्जा
१५६
हिन्ताल१५७
तोमर
१५८
महीरुह
१५९
विम्ब
१६०पुञ्ज
१६१
हिण्डीर
१६२
पिण्ड
१६३
वर
१६४संवर
१६५
कोण
१६६
काण
१६७
संरम्भ१६८
सोम
१६९
परिरम्भ
१७०
विकार
१७१वाण
१७२
वसन्त
१७३
आसब
१७४
वेसन्त१७५
वास
१७६
वासव
१७७
वासर
१७८कासार
१७९
सार
१८०
सरस
१८१
किरण१८२
अरुण
१८३
वारण
१८४
॥
*
॥
अथसंस्कृतप्राकृतसमस्त्रीलिङ्गशब्दाः
।
हेला
१खेला
२
कला
३
माला
४
रसाला
५
काहला६
अचला
७
कीला
८
लीला
९
वला
१०वाला
११
लोला
१२
दोला
१३
अलसा
१४मसी
१५
धरणी
१६
धारणी
१७
गोणी
१८रोहिणी
१९
रमणी
२०
मणी
२१
वीणा
२२वाणी
२३
वसा
२४
वेणी
२५
रीढा
२६
गङ्गा२७
तरङ्गिणी
२८
कन्दली
२९
लहरी
३०नारी
३१
रामा
३२
भेरी
३३
वसुन्धरा
३४काली
३५
कराली
३६
चामुण्डा
३७
चण्डा३८
रण्डा
३९
तुला
४०
मही
४१
॥
*
॥
अथसंस्कृतप्राकृतक्लीवलिङ्गसमशब्दाः
।
जल
१
फल२
पल
३
मूल
४
वारि
५
कीलाल
६
कूल
७वल
८
पलल
९
दुकूल
१०
लिङ्ग
११
गम्भीर१२
कूल
१३
सलिल
१४
कमल
१५
चीर
१६तुच्छ
१७
राजीव
१८
नीर
१९
हल
२०
रजत२१
कुटीर
२२
दारु
२३
लाल
२४
पटीर
२५कारण
२६
रोहण
२७
चेल
२८
कुहर
२९अम्बर
३०
मन्दिर
३१
कुट्मल
३२
मण्डल
३३तामरस
३४
कुण्डल
३५
अङ्गद
३६
पुर
३७अरबिन्द
३८
लोह
३९
अङ्ग
४०
तडाग
४१करण
४२
कुल
४३
तोरण
४४
मरण
४५
तुङ्ग४६
अलम्
४७
आगार
४८
भासुर
४९
॥
*
॥
अथ
संस्कृतप्राकृतसमक्रियापदानि
।
भण
१देहि
२
गच्छ
३
संहर
४
कुरु
५
चोरय
६मारय
७
अवगच्छ
८
अवलोकय
९
अवचिन्तय१०
खाद
११
॥
*
॥
अथ
निरोष्ठ्यपुंलिङ्गशब्दाः
।नीहार
१
हार
२
हरिण
३
अङ्क
४
हर
५अट्टहास
६
कैलास
७
कास
८
रद
९
नारद१०
सिंह
११
शङ्ख
१२
शेष
१३
अहि
१४हंस
१५
घनसार
१६
हलि
१७
इन्द्र
१८नाग
१९
हिण्डीर
२०
निर्झर
२१
शरद्वन
२२चन्द्रकान्त
२३
शृङ्गार
२४
सागर
२५
तडाग२६
जलाशय
२७
अग
२८
हर्य्यक्ष
२९
तक्षक३०
नख
३१
क्षत
३२
दीक्षित
३३
अक्ष
३४नाराच
३५
काच
३६
कच
३७
कीचक
३८चञ्चरीक
३९
चाणक्य
४०
चारण
४१
गण
४२क्षण
४३
काण
४४
शोण
४५
संहार
४६सारस
४७
रस
४८
अरि
४९
रसाल
५०साल
५१
कङ्काल
५२
काल
५३
कलि
५४शैल
५५
खल
५६
अनल
५७
अर्क
५८
किञ्जल्क५९
कल्क
५०
कर
६१
शङ्कर
६२
कीर
६३हीर
६४
लङ्केश
६५
केश
६६
गर
६७
केशव६८
देश
६९
लेश
७०
आनन्द
७१
नन्दन
७२धनञ्जय
७३
खञ्जरीट
७४
कीट
७५
अग्नि
७६कण्टक
७७
कटाह
७८
कटाक्ष
७९
यक्ष
८०दक्ष
८१
अङ्ग
८२
यज्ञ
८३
जनक
८४
अञ्जलि
८५यन्त्र
८६
यत्न
८७
रत्नाकर
८८
अन्धक
८९धराधर
९०
धीर
९१
शीर
९२
नासीर
९३नारायण
९४
कृष्ण
९५
हृषीकेश
९६
॥
*
॥
अथ
निरोष्ठ्यस्त्रीलिङ्गशब्दाः
।
गङ्गा
१
गीता
२सती
३
सीता
४
सिद्धि
५
सन्ध्या
६
मदा
७गया
८
आशीः
९
काशी
१०
निशा
११नासा
१२
कान्ति
१३
शान्ति
१४
दया
१५रसा
१६
आर्द्रा
१७
निद्रा
१८
हरिद्रा
१९दृक्
२०
द्राक्षा
२१
लाक्षा
२२
धृति
२३कृति
२४
छाया
२५
जाया
२६
कथा
२७कान्ता
२८
धात्री
२९
रात्रि
३०
रति
३१गति
३२
कन्धरा
३४
धारणा
३४
धारा
३५तारा
३६
कारा
३७
जरा
३८
धरा
३९आजि
४०
राजि
४१
रजनी
४२
अर्त्ति
४३कीर्त्ति
४४
कन्या
४५
तटी
४६
नटी
४७
नारी
४८सारी
४९
दरी
५०
दासी
५१
घटिका
५२खटिका
५३
जटा
५४
कक्षा
५५
रक्षा
५६शिखा
५७
संख्या
५८
कालिन्दी
५९
कलिका
६०कला
६१
काली
६२
कराली
६३
दुर्गा
६४
॥
*अथ
निरोष्ठ्यक्लीवलिङ्गशब्दाः
।
चरण
१करण
२
चक्र
३
क्षत्त्र
४
नक्षत्र
५
तक्र
६रजत
७
शत
८
शरीर
९
क्षीर
१०
नीर
११अक्षि
१२
तीर
१३
धन
१४
कनक
१५निधान
१६
ध्यान
१७
सन्धान
१८
दान
१९नलिन
२०
नगर
२१
गात्र
२२
छत्र
२३
नेत्र
२४अस्थि
२५
दात्र
२६
आलिङ्गन
२७
स्थान
२८शिरः
२९
चरित्र
३०
जल
३१
स्थल
३२स्थाल
३३
कलत्र
३४
चित्र
३५
कीलाल
३६जाल
३७
अलक
३८
नाल
३९
दैन्य
४०
लिङ्ग
४१अङ्ग
४२
लावण्य
४३
हिरण्य
४४
सैन्य
४५अञ्ज
४६
अजिन
४७
यान
४८
असृक्
४९काञ्चन
५०
आनन
५१
कानन
५२
हाटक
५३नाटक
५४
नाट्य
५५
तैल
५६
चेल
५७
रसा-तल
५८
अदन
५९
सदन
६०
ज्ञान
६१
निदान६२
दधि
६३
चन्दन
६४
अक्षर
६५
लक्षण
६६लक्ष
६७
शस्त्र
६८
शास्त्र
६९
दल
७१हल
७१
॥
*
॥
अथ
निरोष्ठ्यक्रियापदानि
।आशास्ते
१
अस्ति
२
चकास्ति
३
निन्दति
४सृजति
५
आशंसति
६
क्रीडति
७
ध्यायति
८अर्च्चति
९
याचते
१०
द्यति
११
वहति
१२आराधति
१३
त्रस्यति
१४
शेते
१५
गच्छति
१६यच्छति
१७
इच्छति
१८
नयति
१९
आयाति
२०हन्ति
२१
ईहते
२२
अश्नाति
२३
स्नाति
२४दधाति
२५
याति
२६
जयति
२७
हसति
२८करोति
२९
।
इति
कविकल्पलतायां
१
स्तवके२
कुसुमम्
॥
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.