व्यय (vyaya)

व्यय

Masculine.

(

-यः

)

1.

Expenditure,

spending.

2.

Destruction,

disappearance.

3.

Misfortune,

downfall,

decline.

4.

Obstacle.

5.

Loss,

waste.

Feminine.

(

-या

)

Mutable,

liable

to

decay.

Etymology

व्यय्

to

expend,

&c.,

Affix.

अच्

।

व्यय

masculine

going

asunder,

perishing,

disappearance,

loss,

destruction,

waste,

prodigality,

expense,

money.

व्यय

(

यः

)

1.

Masculine.

Expenditure

de-

struction

decline.

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

expenditure

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

dissipation

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

expense

व्यय

-

vyaya

-

Adjective

-

passing

away

व्यय

-

vyaya

-

Adjective

-

mutable

व्यय

-

vyaya

-

Adjective

-

liable

to

change

or

decay

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

spending

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

waste

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

outlay

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

disappearance

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

obstacle

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

squander

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

extravagance

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

declension

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

wealth

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

loss

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

money

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

charge

[

cost,

price,

fee

]

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

decay

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

sacrifice

of

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

cost

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

ruin

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

disbursement

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

inflection

पण्य-व्यय

-

paNya-vyaya

-

Masculine

-

trade

expenses

[

Com.

]

निर्वाह-व्यय

-

nirvAha-vyaya

-

Masculine

-

cost

of

living

अधिकोष-व्यय

-

adhikoSa-vyaya

-

Masculine

-

bank

charges

प्रभार-व्यय

-

prabhAra-vyaya

-

Masculine

-

charged

expenditure

प्रभृत

व्यय

-

prabhRta

vyaya

-

Masculine

-

charged

expenditure

आस्थगित

व्यय

-

Asthagita

vyaya

-

Masculine

-

deferred

expenditure

प्रत्यक्ष

व्यय

-

pratyakSa

vyaya

-

Masculine

-

direct

charges

पुनरुत्पाद-व्यय

-

punarutpAda-vyaya

-

Masculine

-

cost

of

reproduction

आस्थगित

आगम-व्यय

-

Asthagita

Agama-vyaya

-

Masculine

-

deferred

revenue

expenditure

निर्वाह-व्यय-देशनांक

-

nirvAha-vyaya-dezanAMka

-

Masculine

-

cost

of

living

index

number

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

dissipation

शोकभङ्ग

-

zokabhaGga

-

Masculine

-

dissipation

or

removal

of

grief

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

expenditure

किमर्थं

वृथा

व्ययः

इति?

-

kimarthaMvRthAvyayaHiti?

-

Sentence

-

Whythisunnecessaryexpenditure?

अर्थव्यय

-

arthavyaya

-

Masculine

-

expenditure

अतिव्यय

-

ativyaya

-

Masculine

-

lavish

expenditure

प्रभार-व्यय

-

prabhAra-vyaya

-

Masculine

-

charged

expenditure

प्रभृत

व्यय

-

prabhRta

vyaya

-

Masculine

-

charged

expenditure

अर्थव्ययसाह

-

arthavyayasAha

-

Adjective

-

allowing

expenditure

आस्थगित

व्यय

-

Asthagita

vyaya

-

Masculine

-

deferred

expenditure

अर्थोत्सर्ग

-

arthotsarga

-

Masculine

-

expenditure

of

money

भोजनव्यय

-

bhojanavyaya

-

Masculine

-

expenditure

for

food

आयव्यय

-

Ayavyaya

-

Neuter

-

income

and

expenditure

व्ययपराङ्मुख

-

vyayaparAGmukha

-

Adjective

-

averse

from

expenditure

स्वल्पव्यय

-

svalpavyaya

-

Masculine

-

very

little

expenditure

आस्थगित

आगम-व्यय

-

Asthagita

Agama-vyaya

-

Masculine

-

deferred

revenue

expenditure

वाग्व्यय

-

vAgvyaya

-

Masculine

-

expenditure

of

words

or

speech

धर्मवहिका

-

dharmavahikA

-

Feminine

-

accountbook

of

charitable

expenditure

निराय

-

nirAya

-

Masculine

-

having

neither

income

nor

expenditure

निरायव्ययवत्

-

nirAyavyayavat

-

Masculine

-

having

neither

income

nor

expenditure

पञ्जिका

-

paJjikA

-

Feminine

-

book

in

which

receipts

and

expenditure

are

entered

भोगिन्

-

bhogin

-

Masculine

-

person

who

accumulates

money

for

a

particular

expenditure

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

expense

अपचिति

-

apaciti

-

Feminine

-

expense

निःस्राव

-

niHsrAva

-

Masculine

-

expense

परिव्यय

-

parivyaya

-

Masculine

-

expense

पण्य-व्यय

-

paNya-vyaya

-

Masculine

-

trade

expenses

[

Com.

]

पुत्रान्नाद

-

putrAnnAda

-

Adjective

-

living

at

a

son's

expense

राजीव

-

rAjIva

-

Adjective

-

living

at

a

king's

expense

समुत्थानव्यय

-

samutthAnavyaya

-

Masculine

-

expense

of

recovery

or

cure

पाटक

-

pATaka

-

Masculine

-

expense

or

loss

of

capital

or

stock

वैश्यरत

-

vaizyarata

-

Adjective

-

living

at

the

expense

of

the

vaizyas

शूद्रार्थयाजक

-

zUdrArthayAjaka

-

Adjective

-

sacrificing

at

the

expense

of

a

zUdra

परधनास्वादनसुख

-

paradhanAsvAdanasukha

-

Neuter

-

feeding

luxuriously

at

another's

expense

यजमानशिष्य

-

yajamAnaziSya

-

Masculine

-

Brahman

who

defrays

the

expenses

of

a

sacrifice

वरदक्षिणा

-

varadakSiNA

-

Feminine

-

term

for

expense

or

costs

incurred

in

fruitless

endeavours

to

recover

a

loss

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

extravagance

धनव्यय

-

dhanavyaya

-

Masculine

-

extravagance

विकार

-

vikAra

-

Masculine

-

extravagance

व्यभिचारविवर्जित

-

vyabhicAravivarjita

-

Adjective

-

free

from

extravagance

or

debauchery

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

squander

परिक्षिपति

{

परिक्षिप्

}

-

parikSipati

{

parikSip

}

-

verb

-

squander

प्रकीर्ण

-

prakIrNa

-

Adjective

-

squandered

व्ययीभूत

-

vyayIbhUta

-

Adjective

-

squandered

विशीर्ण

-

vizIrNa

-

Adjective

-

squandered

व्ययीकृत

-

vyayIkRta

-

Adjective

ppp.

-

squandered

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

outlay

व्यय

-

vyaya

-

Masculine

-

disbursement

आयव्यय

-

Ayavyaya

-

Masculine

Neuter

-

receipt

and

disbursement

व्यय

vyaya

Masculine

dissipation

व्यय

vyaya

Masculine

expense

व्यय

vyaya

Masculine

expenditure

व्यय

vyaya

Adjective

liable

to

change

or

decay

व्यय

vyaya

Adjective

passing

away

व्यय

vyaya

Adjective

mutable

व्यय

vyaya

Masculine

cost

व्यय

vyaya

Masculine

ruin

व्यय

vyaya

Masculine

disbursement

व्यय

vyaya

Masculine

inflection

व्यय

vyaya

Masculine

spending

व्यय

vyaya

Masculine

waste

व्यय

vyaya

Masculine

outlay

व्यय

vyaya

Masculine

disappearance

व्यय

vyaya

Masculine

obstacle

व्यय

vyaya

Masculine

squander

व्यय

vyaya

Masculine

extravagance

व्यय

vyaya

Masculine

declension

व्यय

vyaya

Masculine

wealth

व्यय

vyaya

Masculine

loss

व्यय

vyaya

Masculine

money

व्यय

vyaya

Masculine

charge

[

cost,

price,

fee

]

व्यय

vyaya

Masculine

decay

व्यय

vyaya

Masculine

sacrifice

of

पण्य-व्यय

paNya-vyaya

Masculine

trade

expenses

[

Com.

]

निर्वाह-व्यय

nirvAha-vyaya

Masculine

cost

of

living

अधिकोष-व्यय

adhikoSa-vyaya

Masculine

bank

charges

प्रभार-व्यय

prabhAra-vyaya

Masculine

charged

expenditure

प्रभृत

व्यय

prabhRta

vyaya

Masculine

charged

expenditure

आस्थगित

व्यय

Asthagita

vyaya

Masculine

deferred

expenditure

प्रत्यक्ष

व्यय

pratyakSa

vyaya

Masculine

direct

charges

पुनरुत्पाद-व्यय

punarutpAda-vyaya

Masculine

cost

of

reproduction

आस्थगित

आगम-व्यय

Asthagita

Agama-vyaya

Masculine

deferred

revenue

expenditure

निर्वाह-व्यय-देशनांक

nirvAha-vyaya-dezanAMka

Masculine

cost

of

living

index

number

व्यय

vyaya

Masculine

expenditure

किमर्थं

वृथा

व्ययः

इति?

kimarthaM

vRthA

vyayaH

iti?

Sentence

Why

this

unnecessary

expenditure?

प्रकरोति

{

प्रकृ

}

prakaroti

{

prakR

}

verb

expend

प्रकुरुते

{

प्रकृ

}

prakurute

{

prakR

}

verb

expend

प्रकृणोति

{

प्रकृ

}

prakRNoti

{

prakR

}

verb

expend

प्रकृणुते

{

प्रकृ

}

prakRNute

{

prakR

}

verb

expend

व्ययते

{

व्यय्

}

vyayate

{

vyay

}

verb

expend

व्ययीकरोति

{

व्ययीकृ

}

vyayIkaroti

{

vyayIkR

}

verb

expend

व्ययीकुरुते

{

व्ययीकृ

}

vyayIkurute

{

vyayIkR

}

verb

expend

व्ययति

{

व्यय्

}

vyayati

{

vyay

}

verb

1

expend

अपचित

apacita

Adjective

expended

क्षीण

kSINa

Adjective

expended

व्ययित

vyayita

Adjective

expended

व्ययीकृत

vyayIkRta

Adjective

ppp.

expended

व्ययक

vyayaka

Adjective

expending

व्ययमान

vyayamAna

Adjective

expending

व्ययिन्

vyayin

Adjective

expending

निःस्राव

niHsrAva

Masculine

expending

अर्थव्यय

arthavyaya

Masculine

expenditure

नित्यव्यय

nityavyaya

Adjective

always

expending

अतिव्यय

ativyaya

Masculine

lavish

expenditure

अभुक्त

abhukta

Adjective

enjoyed

or

expended

प्रभार-व्यय

prabhAra-vyaya

Masculine

charged

expenditure

प्रभृत

व्यय

prabhRta

vyaya

Masculine

charged

expenditure

अर्थव्ययसाह

arthavyayasAha

Adjective

allowing

expenditure

आस्थगित

व्यय

Asthagita

vyaya

Masculine

deferred

expenditure

अर्थोत्सर्ग

arthotsarga

Masculine

expenditure

of

money

भोजनव्यय

bhojanavyaya

Masculine

expenditure

for

food

आयव्यय

Ayavyaya

Neuter

income

and

expenditure

व्ययितव्य

vyayitavya

Adjective

to

be

expended

or

spent

व्ययपराङ्मुख

vyayaparAGmukha

Adjective

averse

from

expenditure

स्वल्पव्यय

svalpavyaya

Masculine

very

little

expenditure

आस्थगित

आगम-व्यय

Asthagita

Agama-vyaya

Masculine

deferred

revenue

expenditure

वाग्व्यय

vAgvyaya

Masculine

expenditure

of

words

or

speech

व्ययीकरण

vyayIkaraNa

Neuter

act

of

expending

or

disbursing

धर्मवहिका

dharmavahikA

Feminine

accountbook

of

charitable

expenditure

निराय

nirAya

Masculine

having

neither

income

nor

expenditure

निरायव्ययवत्

nirAyavyayavat

Masculine

having

neither

income

nor

expenditure

पञ्जिका

paJjikA

Feminine

book

in

which

receipts

and

expenditure

are

entered

भोगिन्

bhogin

Masculine

person

who

accumulates

money

for

a

particular

expenditure

व्यय

vyaya

Masculine

squander

परिक्षिपति

{

परिक्षिप्

}

parikSipati

{

parikSip

}

verb

squander

प्रकीर्ण

prakIrNa

Adjective

squandered

व्ययीभूत

vyayIbhUta

Adjective

squandered

विशीर्ण

vizIrNa

Adjective

squandered

व्ययीकृत

vyayIkRta

Adjective

ppp.

squandered

व्यय

r.

1st

cl.

(

व्ययति

)

2

To

go,

to

move.

r.

10th

cl.

(

व्यययति

)

1

To

lessen,

to

diminish.

2

To

send.

r.

1st

and

10th

cls.

(

व्ययते

व्यययति

)

To

expend,

to

disburse,

to

abandon

wealth,

to

give

away

money,

&c.

व्यय

Masculine.

(

-यः

)

1

Expenditure,

spending.

2

Destruction,

disappearance.

3

Misfortune,

downfall,

decline.

Etymology

व्यय

to

expend,

&c.,

Affix.

अच्.

व्यय

[

vyaya

],

Adjective.

Liable

to

change,

mutable,

pershable

Compare.

अव्यय

सूक्ष्माभ्यो

मूर्तिमात्राभ्यः

संभवत्यव्ययाद्

व्ययम्

Manusmṛiti.

1.19.

यः

(

a

)

Loss,

disappearance,

destruction

आपाद्यते

न

व्ययमन्तरायैः

कच्चिन्महर्षेस्त्रिविधं

तपस्तत्

Raghuvamsa (Bombay).

5.5

12.23.

(

b

)

Cost,

sacrifice

प्राणव्ययेनापि

मया

विधेयः

Mâlatîmâdhava (Bombay).

4.5

Kumârasambhava (Bombay).

3.23.

Hindrance,

obstacle

भूयस्तपोव्ययो

मा

भूत्

Raghuvamsa (Bombay).

15.37.

Decay,

decline,

overthrow,

downfall.

Expenditure,

expense,

outlay,

spending,

applying

to

use

(

Opposite of.

आय

)

आये

दुःखं

व्यये

दुःखं

धिगर्थाः

कष्टसंश्रयाः

Panchatantra (Bombay).

1.163

आया-

धिकं

व्ययं

करोति

'he

lives

beyond

his

means'

Raghuvamsa (Bombay).

5.12

15.3

Manusmṛiti.

9.11.

Extravagance,

prodigality.

wealth,

money

भक्तावकाशाग्न्युदकमन्त्रोपकरणव्ययान्

Yâjñavalkya (Mr. Mandlik's Edition).

2.276.

(

In

Grammar.

)

Inflection,

declension.

Compound.

-करणः,

-करणकः

a

paymaster.

-गुण

Adjective.

prodigal,

spendthrift.-पर

Adjective.

lavish

in

expenditure

राजा

व्ययपरो

नित्यम्

Panchatantra (Bombay).

5.61.-पराङ्मुख

Adjective.

stingy,

niggardly

Yâjñavalkya (Mr. Mandlik's Edition).

1.83.

-शील

Adjective.

spendthrift,

prodigal.

-शुद्धिः

Feminine.

defraying

of

expenses.-शेषः

net

balance

that

remains

after

expenditure

बाह्यं

चाभ्यन्तरं

चायं

विद्याद्

वर्षशतादपि

।

यथा

पृष्टो

न

सज्येत

व्ययशेषे

च

दर्शयेत्

Kau.

Atmanepada.

2.5.

-सह

Adjective.

inexhaustible.

व्यय

a.

Liable

to

change,

mutable,

perishable

cf.

अव्यय.

यः

1

(

a

)

Loss,

disappearance,

destruction

आपाद्यते

न

व्ययमंतरायैः

कच्चिन्महर्षेस्त्रविधं

तपस्पत्

R.

5.

5,

12.

23.

(

b

)

Cost,

sacrifice

प्राणव्ययेनापि

मया

विधेयः

Māl.

4.

5.

Ku.

3.

23.

2

Hindrance,

obstacle

भूयस्तपोव्ययो

मा

भूत्

R.

15.

37.

3

Decay,

decline,

overthrow,

downfall.

4

Expenditure,

expense,

outlay,

spending,

applying

to

use

(

opp.

आय

)

आये

दुःख

व्यये

दुःख

धिगर्थाः

कष्टसंश्रयाः

Pt.

1.

163

आयधिकं

व्ययं

करोति

‘he

lives

beyond

his

means’

R.

5.

12,

15.

3

Ms.

9.

11.

5

Extravagance,

prodigality.

Comp.

पर

a.

lavish

in

expenditure

Pt.

5.

61.

पराङ्मुख

a.

stingy,

niggardly.

शील

a.

spendthrift,

prodigal.

शुद्धिः

f.

defraying

of

expenses.

व्यय

Masculine, Feminine, Neuter

(

or

व्य्-अय,

from.

3.

वि

plus.

√

5.

इ

)

passing

away,

mutable,

liable

to

change

or

decay

(

only

as

opp.

to

or

connected

with

अ-व्यय

),

manu-smṛti

mahābhārata

purāṇa

व्यय

masculine gender.

(

ifc.

f(

आ

).

)

disappearance,

decay,

ruin,

loss,

mahābhārata

kāvya literature

et cetera.

व्यय

masculine gender.

spending,

expense,

outlay,

disbursement

(

opp.

to

आय,

‘income’,

and

often

with

कोशस्य,

वित्तस्य,

धनस्य

et cetera.

without

a

genitive case.

equal, equivalent to, the same as, explained by.

‘extravagance,

waste,

prodigality’

with

locative case.

or

ifc.

equal, equivalent to, the same as, explained by.

‘outlay

for

or

in’

),

manu-smṛti

mahābhārata

et cetera.

cost,

sacrifice

of

(

genitive case.

or

comp.

व्ययेन

ifc.

equal, equivalent to, the same as, explained by.

‘at

the

cost

of’

),

rāmāyaṇa

kālidāsa

wealth,

money,

yājñavalkya

ii,

276

(

in

grammar.

)

inflection,

declension,

nirukta, by yāska

nalopākhyāna

of

the

20th

(

or

54th

)

year

of

Jupiter's

cycle,

varāha-mihira 's bṛhat-saṃhitā

of

a

serpent-demon,

mahābhārata

of

Pradhāna,

Monier-Williams' Sanskrit-English Dictionary, 1st edition with marginal notes

व्यय

masculine gender.

or

neuter gender.

equal, equivalent to, the same as, explained by.

-गृह,

varāha-mihira 's bṛhat-saṃhitā

व्यय,

अस्,

आ,

अम्,

mutable,

liable

to

change

or

decay

[

cf.

अ-व्°

]

(

अस्

),

m.

disappearance,

loss

perish-

ing,

decaying,

decay,

destruction,

change,

downfall,

decline,

misfortune

spending,

expenditure,

expense,

outlay,

disbursement,

(

opposed

to

आय,

income

)

squandering,

extravagance,

waste,

prodigality

N.

of

Pradhāna

N.

of

the

twentieth

(

or

fifty-fourth

)

year

of

Jupiter's

cycle

(

अम्

),

n.

(

in

astrology

)

the

twelfth

station

or

house

from

the

Lagna

(

=

लग्नाद्

द्वा-

दश-स्थानम्

).

—व्यय-पराङ्मुख,

अस्,

ई,

अम्,

averse

from

expenditure,

parsimonious.

—व्यय-

वत्,

आन्,

अती,

अत्,

possessing

waste

or

decay,

&c.

changeful,

imperfect,

incomplete.

—व्यय-शील,

अस्,

आ,

अम्,

disposed

to

prodigality,

wasteful,

spendthrift.

—व्ययी-करण,

अम्,

n.

the

act

of

expending

or

disbursing,

wasting.

—व्ययी-कृत,

अस्,

आ,

अम्,

ex-

pended,

spent,

wasted,

lavished.

—व्ययी-भूत,

अस्,

आ,

अम्,

spent,

squandered,

wasted.

व्यय

1.

vi‿aya,

den.

spend,

waste,

squander:

🞄pp.

i-ta.

व्यय

2.

vi‿aya,

Adjective.

(

going

asunder

),

perishable

🞄(

only

with

a-vyaya

)

Masculine.

destruction,

downfall

🞄disappearance,

loss

diminution,

failure

🞄abandonment,

sacrifice

expenditure

or

outlay

🞄of

(

money,

g.

or

—°

)

expense,

cost,

of

(

—°

),

🞄on

behalf

of

(

-arthe

)

means,

money

(

rare

)

🞄declension

(

gr.

rare

):

-ka,

Adjective.

disbursing

🞄-karman,

Neuter.

office

of

paymaster.

व्यय

व्यय,

i.

e.

वि-इ

+

अ,

I.

Adjective.

Mu-

table,

Man.

1,

19.

II.

Masculine.

1.

Disap-

pearance,

loss,

Lass.

59,

1

Pañc.

i.

d.

179

Mālat.

70,

14

(

risk

).

2.

De-

struction,

Ragh.

5,

5

Daśak.

in

Chr.

181,

5

(

detriment

).

3.

Expenditure,

expense,

Man.

8,

287

Pañc.

138,

4.

4.

Squandering

away,

Lass.

75,

13.

5.

Misfortune,

decline.

--

Compound

अ-,

Adjective.

1.

immutable,

Man.

1,

19.

2.

eternal,

Johns.

Sel.

23,

118

Rājat.

5,

37.

अति-,

Masculine.

spending

too

much,

Hit.

ii.

d.

90.

भोजन-,

Masculine.

expense

for

food,

Hit.

98,

17.

सु-अल्प-,

I.

Adjective.

suffering

small

expenses,

Hit.

46,

8.

II.

Masculine.

a

very

small

expense,

Hit.

iii.

d.

130

(

read

कोषस्वल्°

).

व्यय

वि*

-

वि

+

इ

+

अच्

"परिवर्तनीय,

परिणामशील,

विकारवान्"

व्ययः

पुंलिङ्गम्

-

-

"हानि,

लोप,

विनाश

"

व्ययः

पुंलिङ्गम्

-

-

"लागत

लगाना,

त्याग"

व्ययः

पुंलिङ्गम्

-

-

"रुकावट,

अड़चन"

व्ययः

पुंलिङ्गम्

-

-

"क्षय,

ह्रास,

पराजय,

अधःपतन"

व्ययः

पुंलिङ्गम्

-

-

"खर्च,

भूल्य,

परिव्यय,

विनियोग,

प्रयोग

"

व्ययः

पुंलिङ्गम्

-

-

"अपव्यय,

फिजू़लखर्ची"

व्ययः

पुंलिङ्गम्

-

वि+इ+अच्

"रुपान्तर,

शब्द

या

धातु

का

विभक्ति

में

प्रत्यय

लगा

कर

रुप

बनाना"

vyaya

{%

(

I

)

a.

(

f.

या

)

%}

Mutable,

liable

to

decay,

perishable.

vyaya

{%

(

II

)

m.

%}

1.

Loss,

waste,

आपाद्यते

न

व्ययमांतरायैः

कच्चिन्महर्षेस्त्रिविधं

तपस्तत्

R.v.5

2.

decay,

decline,

downfall,

misfortune

3.

spending

expense,

expenditure,

अर्थस्य

संग्रहे

चैनां

व्यये

चैव

नियोजयेत्

M.ix.11,

R.v.12

4.

obstacle.

१२,

अर्क,

आदित्य,

इन,

उष्णांशु,

गण,

चक्र,

तपन,

तरणि,

तिग्मांशु,

तीक्ष्णांशु,

दिनकर,

दिननाथ,

दिनप,

दिनमणि,

दिनेश,

दिवाकर,

द्युमणि,

नर,

नृ,

ना,

पतङ्ग,

पूषन्,

प्रद्योतन,

भगण,

भानु,

भानुमत्,

भास्कर,

मण्डल,

मार्तण्ड,

मास,

मित्र,

मिहिर,

रवि,

राशि,

विवस्वत्,

व्यय,

शङ्कु,

सवितृ,

सूर्य,

हंस

व्यय

m.

(

r.

1.

व्यय्

s.

अ

)

1

)

erogatio.

HIT.

77.

21.

98.

17.

104.

12.

2

)

perditio.

HIT.

16.

4.

Lass.

59.

1.

vyaya

(

HRS

),

government

expenditure

cf.

Tamil

viyā-

yam

(

SITI

),

expenditure,

as

opposed

to

āyam

or

income.

(

IE

7-1-2

),

‘twelve’.

vyaya,

a.

going

asunder

or

to

pieces,

perishing,

w.

a-.

[

√i

+

vi,

1148.

1b.

]

व्यय

(

व्य꣡य꣡

वित्तसमुत्सर्गे

-

चुरादिः

-

सेट्

)

ल्युट् →

व्ययनम्

अनीयर् →

व्ययनीयः

-

व्ययनीया

ण्वुल् →

व्ययकः

-

व्ययिका

तुमुँन् →

व्यययितुम्

तव्य →

व्यययितव्यः

-

व्यययितव्या

तृच् →

व्यययिता

-

व्यययित्री

क्त्वा →

व्यययित्वा

ल्यप् →

प्रव्ययय्य

क्तवतुँ →

व्ययितवान्

-

व्ययितवती

क्त →

व्ययितः

-

व्ययिता

शतृँ →

व्यययन्

-

व्यययन्ती

शानच् →

व्यययमानः

-

व्यययमाना

धातुः →

व्यय्

मूलधातुः →

व्यय

धात्वर्थः →

गतौ

गणः →

भ्वादिः

कर्मकत्वं →

सकर्मकः

इट्त्वं →

सेट्

उपग्रहः →

उभयपदी

रूपम् →

व्ययति-ते

अनुबन्धादिविशेषः →

अदन्तः

टिप्पनी:

वित्तसमुत्सर्गे

आत्मनेपदी

धातुः →

व्यय्

मूलधातुः →

व्यय

धात्वर्थः →

वित्तसमुत्सर्गे

गणः →

चुरादिः

कर्मकत्वं →

सकर्मकः

इट्त्वं →

सेट्

उपग्रहः →

उभयपदी

रूपम् →

व्यययति-ते

अनुबन्धादिविशेषः →

अदन्तः

व्यय

lit.loss

disappearance

the

word

is

used

in

the

sense

of

inflectional

changes.

An

indeclinable

is

called

अव्यय

because

it

has

no

inflectional

changes.

cf

तत्कथमनुदात्तप्रकृति

नाम

स्यात्

|

दृष्टव्ययं

तु

भवति

।

Nir.

I.8

V.23.

व्ययँ

व्यय

गतौ

-

व्ययति

।

व्ययते

।

अव्ययीत्

।अव्ययिष्ट

।।

885

।।

व्यय

वित्तसमुत्सर्गे

-

व्ययति

अव्यययत्

अन्यत्र

व्ययति

व्ययते

अव्ययीत्

375

Vyaya,

name

of

a

serpent.

§

67

(

Sarpasattra

):

I,

57,

2157

(

of

Dhṛtarāshṭra's

race

read

with

B.

Avyaya,

q.v.

).

व्यय

पुं।

द्रव्यापगमः

समानार्थकाः

व्यय

3।2।17।2।3

अभिहारोऽभिग्रहणं

निहारोऽभ्यवकर्षणम्.

अनुहारोऽनुकारः

स्यादर्थस्यापगमे

व्ययः॥

पदार्थ-विभागः

,

क्रिया

व्यय,

क

नुदि

।

इति

कविकल्पद्रुमः

।

(

चुरा०-पर०-सक०-सेट्

।

)

अन्तःस्थादियुक्तः

।

क,

व्याययति

।

नुदि

प्रेरणे

।

इति

दुर्गादासः

॥

व्यय,

ञ

गतौ

।

इति

कविकल्पद्रुमः

॥

(

भ्वा०-उभ०-सक०-सेट्

।

)

ञ,

व्ययति

व्ययते

।

इतिदुर्गादासः

॥

व्यय,

त्

क

गतौ

।

त्यागे

।

इति

कविकल्पद्रुमः

॥

(

अदन्तचुरा०-पर०-सक०-सेट्

।

)

व्यययति

।इति

दुर्गादासः

॥

व्ययं,

क्लीबम्

(

व्यय

गतौ

+

अच्

।

)

लग्नात्

द्बादश-स्यानम्

।

यथा,

--“लग्नं

धनं

भ्रातृबन्धुपुत्त्रशत्रुकलत्रकाः

।मरणं

धर्म्मकर्म्मायव्यया

द्वादशराशयः

॥

”इति

ज्योतिस्तत्त्वम्

॥

(

व्ययति

गच्छतीति

।

व्यय

गतौ

+

अच्

।

नश्वरे,

त्रि

।

यथा,

मनुः

।

१

।

१९

।“सूक्ष्माभ्यो

मूर्त्तिमात्राभ्यः

संभवत्यव्ययाद्-व्ययम्

॥

”

)

व्ययः,

पुंलिङ्गम्

(

वि

+

इ

+

अच्

।

)

अर्थस्यापगमः

।वित्तसमुत्सर्गः

।

इति

शब्दरत्नावली

॥

खरच्इति

पारस्यभाषा

॥

(

यथा,

मनुः

।

९

।

११

।“अर्थस्य

संग्रहे

चैनां

व्यये

चैव

नियोजयेत्

॥

”नाशः

।

यथा,

भागवते

।

४

।

१

।

४९

।“ताविमौ

वै

भगवतो

हरेवंशाविहागतौ

।भारव्ययाय

च

भुवः

कृष्णौ

यदुकुरूद्वहौ

॥

”परित्यागः

।

दानम्

।

यथा,

रघुः

।

१२

।

२३

।“आत्मानं

मुमुचे

तस्मात्

एकबेत्रव्ययेन

सः

॥

”बृहस्पतिचारगतवर्षविशेषः

।

यथा,

वृहत्-संहितायाम्

।

८

।

३६

।“पञ्चमं

व्ययमुशन्ति

शोभनंमन्मथप्रवलमुत्सवाकुलम्

॥

”नामविशेषः

।

यथा,

महाभारते

।

१

।

५७

।

१६

।“अमाहठः

कामठकः

सुषेणो

मानसो

व्ययः

॥

”

)

व्यय

गतौ

त्यागे

अद०

चुरादिः

उभयपदी

सकर्मकः

सेट्

।

व्यवयति

ते

अव-व्ययत्

त

।

व्यय

गतौ

भ्वादिः

उभयपदी

सकर्मकः

सेट्

।

व्ययति

ते

अव्ययीत्

अव्ययिष्ट

अव्ययिढ्वम्

(

ध्वस

)

।

व्यय

नादे

चुरादिः

उभयपदी

सकर्मकः

सेट्

।

व्याययति

ते

अविव्ययत्

त

।

व्यय

पुंलिङ्गम्

वि

+

इण--अच्

।

१

विगमे

२

धनादेस्त्यागे

शब्दर०

।ज्योतिषोक्ते

लग्नात्

३

द्वादशस्थाने

च

ज्यो०

त०

।

व्ययँ

व्यय

गतौ

-

व्ययते,

व्ययति

ह्म्यन्तक्षण

(

725

)

इति

अव्ययीत्

चुरादावन्तः

(

10317

)

व्यययति

852

व्ययँ

व्यय

क्षये

-

व्याययति

चन्द्रो

व्येञा

(

1736

)

सिद्धिं

मन्यते

व्यप

व्यय

इति

कौशिकः,

व्युदि

व्यय

इति

नन्दी-प्रव्युन्दयति

93

व्यय

गतौ

-

व्यययति

अवव्ययत्

भ्वादौ

(

1620

)

व्ययति,

व्ययते,

अव्ययीत्,

हेतौ

व्याययति,

व्ययोऽचि

(

द्र0

31134

)

370

व्ययँ

व्यय

(

अर्थः

)

गतौ

(

व्ययति

वव्याय

व्ययिता

व्याययति

अव्यियत्

व्ययते

वव्यये

)

इत्यादि

व्ययत

इति

चित्तत्यागे

नित्यमात्नेपदी

अयं

चुरादावदन्तः866

व्यय

(

अर्थः

)

वित्तसमुत्सर्गे

(

व्यययति

)

व्ययतइति

गतौ

शपि

387

1

{@“व्यय

गतौ”@}

2

‘वित्तत्यागे

व्यययति

व्ययति

व्ययते

गतौ।’

3

इति

देवः।

व्यायकः-यिका,

व्यायकः-यिका,

विव्ययिषकः-षिका,

वाव्ययकः-यिका

व्ययिता-त्री,

व्याययिता-त्री,

विव्ययिषिता-त्री,

वाव्ययिता-त्री

व्ययन्

4

-न्ती,

व्याययन्-न्ती,

विव्ययिषन्-न्ती,

वाव्ययन्-न्ती

--

व्ययिष्यन्-न्ती-ती,

व्याययिष्यन्-न्ती-ती,

विव्ययिषिष्यन्-न्ती-ती

--

व्ययमानः,

व्याययमानः,

विव्ययिषमाणः,

वाव्यय्यमानः

व्ययिष्यमाणः,

व्याययिष्यमाणः,

विव्ययिषिष्यमाणः,

वाव्ययिष्यमाणः

5

व्यत्-व्ययौ-व्ययः

--

--

व्ययितम्-तः,

व्यायितम्-तः,

विव्ययिषितः,

वाव्ययितः-तवान्

व्ययः,

प्रव्ययी,

व्ययः,

विव्ययिषुः,

वाव्ययः

व्ययितव्यम्,

व्याययितव्यम्,

विव्ययिषितव्यम्,

वाव्ययितव्यम्

व्ययनीयम्,

व्यायनीयम्,

विव्ययिषणीयम्,

वाव्ययनीयम्

व्याय्यम्,

व्याय्यम्,

विव्ययिष्यम्,

वाव्यय्यम्

व्यय्यमानः,

व्याय्यमानः,

विव्ययिष्यमाणः,

वाव्यय्यमाणः

ईषद्व्ययः-दुर्व्ययः-सुव्ययः

--

--

व्ययः,

व्यायः,

विव्ययः,

वाव्ययः

व्ययितुम्,

व्याययितुम्,

विव्ययिषितुम्,

वाव्ययितुम्

6

7

व्यतिः,

व्यायना,

विव्ययिषा,

वाव्यया

व्ययनम्,

व्यायनम्,

विव्ययिषणम्,

वाव्ययनम्

व्ययित्वा,

व्याययित्वा,

विव्ययिषित्वा,

वाव्ययित्वा

प्रव्यय्य,

प्रव्याय्य,

प्रविव्ययिष्य,

प्रवाव्यय्य

व्ययम्

२,

व्ययित्वा

२,

व्यायम्

२,

व्याययित्वा

२,

विव्ययिषम्

२,

विव्ययिषित्वा

२,

वाव्ययम्

२

वाव्ययित्वा

२।

प्रासङ्गिक्यः

01

→

(

१६५५

)

02

→

(

१-भ्वादिः-८८१।

सक।

सेट्।

उभ।

)

03

→

(

श्लो।

१५०

)

04

→

[

[

C।

‘चाय्या

व्ययद्दाशविलोकमेषभ्रेषज्झषा

यासदघं

स्पशन्ती।।’

धा।

का।

२-२७।

]

]

05

→

[

[

४।

क्विपि

वलिलोपे

तुकि

रूपमेवम्।

]

]

06

→

[

पृष्ठम्१२७२+

२५

]

07

→

[

[

१।

क्तिनि

वलिलोपे

रूपमेवम्।

]

]

1

{@“व्यय

वित्तसमुत्सर्गे”@}

2

अदन्तः।

‘वित्तत्यागे

व्यययति

व्ययति

व्ययते

गतौ।’

3

इति

देवः।

‘व्यय

गतौ’

इति,

‘वित्तसमुत्सर्गे’

समुत्सर्गस्त्यागः।

वित्तयति,

…

व्यय

वित्तसमुत्सर्गे

इति

सम्याः”

इति

क्षीरतरङ्गिण्यां

दृश्यते।

इतः

पूर्वं

चुरादावग्रे

‘व्यय

क्षये’

इति

पठित्वा

‘व्यप

व्यय

इति

कौशिकः,

व्युदि

व्यय

इति

नन्दी’

इति

च

तत्रोपात्तमपीहानुसन्धेयम्।

‘षट्ट

हिंसायाम्’

4

इत्यत्र

“इह

‘व्यय

क्षये’

इति

नन्दी

पठति।

व्यपेत्यपरे।

मैत्रेयदेवादयस्तु

उभयमपि

न

पठन्ति”

इति

धातुवृत्तौ

दृश्यते।

काशकृत्स्नेनापि

‘व्यय

क्षये’

‘व्यय

वित्तसमुत्सर्गे’

इति

पृथक्त्वेन

पठितम्।

व्ययकः-यिका,

विव्यययिषकः-षिका,

व्यययिता-त्री,

विव्यययिषिता-त्री

इत्येवमादीनि

रूपाणि

ऊह्यानि।

अस्य

धातोः

अदन्तपाठसामर्थ्यात्

ण्यन्ते

ण्यन्तप्रकृतिकसन्नन्ते

च

सर्वत्र

अल्लोपस्य

स्थानिवत्त्वात्

उपधावृद्धिः

नेति

ज्ञेयम्।

बाहुलकात्

णिजभावपक्षे

शानचि-

5

अपव्ययमानः

इति।

प्रासङ्गिक्यः

01

→

(

१६५६

)

02

→

(