वृक्ष (vRkSa)

वृक्ष

Masculine.

(

-क्षः

)

A

tree

in

general.

Etymology

वृक्ष्

to

cover,

(

to

shade,

)

Affix.

घञ्

or

व्रश्च्

to

cut

and

क्स

Unādi

Affix.

वृक्ष॑

masculine

tree,

plant,

especially

a

tree

with

(

visible

)

flowers

or

fruits.

वृक्ष

(

ङ

)

वृक्षते

1.

d.

To

appoint

to

cover

to

accept.

वृक्ष

(

क्षः

)

1.

Masculine.

A

tree

in

general.

वृक्ष

-

vRkSa

-

Masculine

-

tree

गुल्म

-

gulma

-

Masculine

-

cluster

[

of

trees

]

वृक्षक

-

vRkSaka

-

Masculine

-

smalltree

आम्र

-

Amra

-

Masculine

-

mangotree

वटवृक्ष

-

vaTavRkSa

-

Masculine

-

banyantree

[

Ficus

benghalensis

-

Bot.

]

विभागपरम्परा

-

vibhAgaparamparA

-

Feminine

-

directorytree

[

computer

]

विभागवंशवृक्ष

-

vibhAgavaMzavRkSa

-

Masculine

-

directorytree

[

computer

]

विभागवृक्ष

-

vibhAgavRkSa

-

Masculine

-

directorytree

[

computer

]

वल्क

-

valka

-

Neuter

-

barkofatree

विभागचित्र

-

vibhAgacitra

-

Neuter

-

directorytree

[

computer

]

वृक्षविधान

-

vRkSavidhAna

-

Neuter

-

treestructure

[

computer

]

न्यग्रोध

-

nyagrodha

-

Masculine

-

Indianfigtree

कल्पवृक्ष

-

kalpavRkSa

-

Masculine

-

thetreethatgrantsanyboon

फलद

-

phalada

-

Adjective

-

tree

विषा

-

viSA

-

Feminine

-

tree

[

commonly

called

Atis,

its

bark

is

used

as

a

red

dye

]

तरु

-

taru

-

Masculine

-

tree

पादप

-

pAdapa

-

Masculine

-

tree

द्रु

-

dru

-

Masculine

-

tree

द्रुम

-

druma

-

Masculine

-

tree

नग

-

naga

-

Masculine

-

tree

वृक्ष

-

vRkSa

-

Masculine

-

tree

वृक्ष

-

vRkSa

-

Masculine

-

trunk

of

a

tree

वृक्ष

-

vRkSa

-

Masculine

-

any

tree

bearing

visible

flowers

and

fruit

वृक्ष

-

vRkSa

-

Masculine

-

stimulant

वृक्ष

-

vRkSa

-

Masculine

-

coral

swirl

[

Wrightia

antidysenterica

-

Bot.

]

वृक्ष

-

vRkSa

-

Masculine

-

staff

of

a

bow

वृक्ष

-

vRkSa

-

Masculine

-

frame

वृक्ष

-

vRkSa

-

Masculine

-

coffin

वृक्ष-वृक्षावृत-भूमि

-

vRkSa-vRkSAvRta-bhUmi

-

Feminine

-

woodland

वृक्ष

-

vRkSa

-

Masculine

-

coffin

वृक्ष

r.

1st

cl.

(

वृक्षते

)

1

To

appoint.

2

To

cover.

3

To

take

or

accept.

वृक्ष

Masculine.

(

-क्षः

)

A

tree

in

general.

Etymology

वृक्ष

to

cover,

(

to

shade,

)

Affix.

घञ्

or

व्रश्च

to

cut,

and

स

Uṇādi

Affix.

वृक्षः

[

vṛkṣḥ

],

[

व्रश्च्-क्स

Uṇâdisūtras.

3.66

]

A

tree

आत्मापराधवृक्षाणां

फलान्येतानि

देहिनाम्.

A

tree

bearing

visible

flowers

and

fruit

अपुष्पाः

फलवन्तो

ये

ते

वनस्पतयः

स्मृताः

।

पुष्पिणः

फलिनश्चैव

वृक्षास्तूभयतः

स्मृताः

॥

Manusmṛiti.

1.47.

Wrightia

Antidysenterica

(

Marâṭhî.

इंद्रजव,

कुडा

).

Compound.

-अङ्घ्रिः

the

root

of

a

tree.

अदनः

a

carpenter's

chisel.

the

fig-tree.

the

Piyāla

tree.-अधिरूढः

[

also

वृक्षाधिरूढम्,

वृक्षाधिरूढिः

Feminine.

]

a

kind

of

embrace

by

women

resembling

the

climbing

of

trees

by

creepers

[

बाहुभ्यां

कण्ठमालिङ्ग्य

मामिनी

कान्त

उत्थिते

।

अङ्कमा-

रोहते

यस्य

वृक्षारूढः

स

उच्यते

Nārāyaṇa's

com.

on

Naishadhacharita.

7.97.

]

क्रमोद्गता

पीवरताधिजङ्घं

वृक्षाधिरूढं

विदुषी

किमस्याः

Naishadhacharita.

7.97

वल्ली

पुरन्ध्रिपटलं

घटिताभिरामवृक्षाधिरूढकमुपैति

परामभिख्याम्

Haravijaya

5.33.

-अम्लः

the

hog-plum.

(

-म्लम्

)

the

fruit

of

the

tamarind

tree

वृक्षाम्लमाममम्लोष्णं

वातघ्नं

कफ-

पित्तलम्

।

पक्वं

तु

गुरु

संग्राहि

कटुकं

तुवरं

लघु

॥

Bhāva

Parasmaipada.

-आमयः

Lac,

resin.

-आरोपकः

the

planter

of

a

tree

Manusmṛiti.

3.163.

-आलयः

a

bird.

आवासः

a

bird.

an

ascetic.

-आश्रयिन्

Masculine.

a

kind

of

small

owl.

a

bird.-उत्पलः

the

Karṇikāra

tree.

-औकस्

Masculine.

an

ape.

-कुक्कुटः

a

wild

cock.

-खण्डम्

a

grove

or

clump

of

trees.

-गुल्मa.

covered

with

trees

and

shrubs

Manusmṛiti.

7.192.

-गृहः

a

bird.

-चरः

a

monkey.

-छाया

the

shade

of

a

tree.

(

-यम्

)

thick

shade,

the

shade

of

many

trees.

-तक्षकः

a

wood-feller.

-धूपः

turpentine.

-नाथः

the

fig-tree.-निर्यासः

gum,

resin

Manusmṛiti.

5.6.

-पाकः

the

fig

tree.-भवनम्

the

hollow

of

a

tree.

-भिद्

Feminine.

an

axe.

-भेदिनिm.

a

carpenter's

chisel.

-मर्कटिका

a

squirrel.

-वाटिका

Equal or equivalent to, same as.

वाटी

a

garden,

grove

of

trees.

-शः

a

lizard.

-शायिका

a

squirrel.

-संकटम्

a

forest-thicket.

वृक्षः

[

व्रश्च्-क्स

Uṇ.

3.

66

]

A

tree

आत्मापराधवृक्षाणां

फलान्येतानि

देहिनात्.

Comp.

अंघ्रिः

the

root

of

a

tree.

अदनः

{1}

a

carpenter's

chisel.

{2}

a

hatchet.

{3}

the

fig-tree.

{4}

the

Piyāla

tree.

अम्लः

the

hog-plum.

(

म्लं

)

the

fruit

of

the

tamarind

tree.

आलयः

a

bird.

आवासः

{1}

a

bird.

{2}

an

ascetic.

आश्रयिन्

m.

{1}

a

kind

of

small

owl.

{2}

a

bird.

उत्पलः

the

Karṇikāra

tree.

कुक्कुटः

a

wild

cock.

खंडं

a

grove

or

clump

of

trees.

चरः

a

monkey.

छाया

the

shade

of

a

tree.

(

यं

)

thick

shade,

the

shade

of

many

trees.

धूपः

turpentine.

नाथः

the

fig-tree.

निर्यासः

gum,

resin.

पाकः

the

fig-tree.

भिद्

f.

an

axe.

भेदिन्

m.

{1}

a

hatchet.

{2}

a

carpenter's

chisel.

मर्काटिका

a

squirrel.

वाटिका,

=

वाटी

a

garden,

grove

of

trees.

शः

a

lizard.

शायिका

a

squirrel.

वृक्ष॑

masculine gender.

(

ifc.

f(

आ

).

prob.

connected

with

√

2.

बृह्,

‘to

grow’,

or

with

√

1.

बृह्,

‘to

root

up’,

or

with

√

व्रश्च्,

as

‘that

which

is

felled’

)

a

tree,

(

especially.

)

any

tree

bearing

visible

flowers

and

fruit

(

See

manu-smṛti

i,

47

but

also

applied

to

any

tree

and

other

plants,

often

equal, equivalent to, the same as, explained by.

wood,

see

comp.

),

ṛg-veda

et cetera.

et cetera.

the

trunk

of

a

tree,

ṛg-veda

i,

130,

4

a

coffin,

atharva-veda

xviii,

2,

25

the

staff

of

a

bow,

ṛg-veda

atharva-veda

a

frame

(

See

comp.

)

Wrightia

Antidysenterica,

suśruta

a

stimulant,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

वृक्ष

वृक्ष,

अस्,

m.

(

probably

connected

with

rt.

2.

वृह्

in

Uṇādi-s.

III.

66.

said

to

be

fr.

rt.

व्रश्च्,

or

fr.

rt.

वृक्ष्,

‘to

cover’

),

a

tree,

shrub.

—वृक्ष-कुक्कुट,

अस्,

m.

‘tree-cock,

’

a

wild

cock.

—वृक्ष-खण्ड,

अम्,

n.

‘a

party,

i.

e.

number

of

trees,

’

a

grove.

—वृक्ष-गुल्मावृत

(

°म-आव्°

),

अस्,

आ,

अम्,

covered

with

trees

and

shrubs.

—वृक्ष-

चर,

अस्,

आ,

अम्,

going

or

living

in

trees

(

अस्

),

m.

‘tree-goer,

’

a

monkey.

—वृक्ष-च्छाया,

f.

the

shade

of

a

tree

(

अम्

),

n.

the

shade

of

many

trees,

a

grove.

—वृक्ष-जातीय,

अस्,

आ,

अम्,

belonging

to

the

genus

tree.

—वृक्ष-तल,

अम्,

n.

the

foot

of

a

tree

or

the

ground

about

it.

—वृक्ष-धूप,

अस्,

m.

‘tree-resin,

’

turpentine.

—वृक्ष-नाथ,

अस्,

m.

‘lord

of

trees,

’

the

Indian

fig-tree.

—वृक्ष-निर्यास,

अस्,

m.

the

exudation

of

trees,

gum,

resin.

—वृक्ष-

निवास,

अस्,

m.

dwelling

or

living

in

a

tree.

—वृ-

क्ष-पाक,

अस्,

m.

the

Indian

fig-tree.

—वृक्ष-

भक्षा,

f.

a

kind

of

parasitical

plant

(

=

वन्दाक

)।

—वृक्ष-भवन,

अम्,

n.

‘tree-abode,

’

the

hol-

low

of

a

tree.

—वृक्ष-भिद्,

त्,

f.

‘tree-splitter,

’

an

axe.

—वृक्ष-भेदिन्,

ई,

m.

‘tree-splitter,

’

a

carpenter's

chisel

a

hatchet.

—वृक्ष-मय,

अस्,

ई,

अम्,

abounding

with

trees,

consisting

of

trees.

—वृक्ष-मर्कटिका,

f.

‘tree-monkey,

’

a

squirrel.

—वृक्ष-मूल,

अम्,

n.

the

root

of

a

tree.

—वृक्षमूल-निकेतन,

अस्,

आ,

अम्,

dwelling

at

the

roots

of

trees

(

as

a

hermit

).

—वृक्ष-मृद्-

भू,

ऊस्,

m.

‘tree-earth-born,

’

a

sort

of

cane

or

reed,

Calamus

Fascicularis.

—वृक्ष-युद्ध,

अम्,

n.

a

fight

with

trees

(

instead

of

clubs

).

—वृक्ष-रुह,

अस्,

आ,

m.

f.

‘tree-grower,

’

a

parasitical

plant

which

has

its

roots

attached

to

another

plant

(

as

Cymbidum

Tessa-

loides

).

—वृक्ष-रोपक,

अस्,

m.

a

planter

of

trees.

—वृक्ष-रोपण,

अम्,

n.

the

planting

of

trees.

—वृक्ष-रोपिन्,

ई,

इणी,

इ,

planting

trees.

—वृ-

क्ष-वाटी

or

वृक्ष-वाटिका,

f.

a

grove

of

trees

or

garden

near

the

residence

of

a

minister

of

state,

&c.

—वृक्ष-श,

अस्,

m.

(

श

said

to

be

fr.

rt.

शी,

‘to

sleep’

),

a

lizard,

a

chameleon.

—वृक्ष-शायिका,

f.

‘tree-sleeper,

’

a

squirrel.

—वृक्ष-सर्पी,

f.,

Ved.

a

female

tree-serpent.

—वृक्ष-सेचन,

अम्,

n.

the

watering

of

trees.

—वृक्ष-स्थ,

अस्,

आ,

अम्,

or

वृक्ष-स्थायिन्,

ई,

इनी,

इ,

or

वृक्ष-स्थित,

अस्,

आ,

अम्,

staying

in

or

on

a

tree.

—वृक्षाग्र

(

°ष-

अग्°

),

अम्,

n.

the

top

of

a

tree.

—वृक्षाङ्घ्रि

(

°ष-अङ्°

),

इस्,

m.

the

root

of

a

tree.

—वृक्षा-

दन

(

°ष-अद्°

),

अस्,

m.

a

carpenter's

chisel

or

adze

a

hatchet,

chopper

the

Indian

fig-tree

the

Piyāl

tree,

Buchanania

Latifolia

(

ई

),

f.

a

para-

sitical

plant,

Epidendron

the

shrub

Hedysarum

Gangeticum.

—वृक्षादि-रुहक

or

वृक्षादि-

रूढक,

अम्,

n.

the

embracing

or

entwining

(

of

a

creeper

)

round

a

tree

&c.,

embracing

(

in

general

).

—वृक्षादि-विद्या

(

°ष-आद्°

),

f.

the

science

of

tree

&c.,

botany.

—वृक्षाम्ल

(

°ष-अम्°

),

अस्,

m.

the

hog-plum,

Spondias

Mangifera

(

अम्

),

n.

acid

seasoning,

the

fruit

of

the

tamarind

so

used.

—वृक्षायुर्-वेद

(

°ष-आय्°

),

अस्,

m.,

N.

of

a

short

treatise

by

Sura-pāla

on

the

planting

and

culti-

vation

of

trees.

—वृक्षारोपक

(

°ष-आर्°

),

अस्,

m.

the

planter

of

a

tree.

—वृक्षारोपण

(

°ष-आर्°

),

अम्,

n.

the

act

of

planting

trees.

—वृक्षार्हा

(

°ष-

अर्°

),

f.

=

महा-मेदा.

—वृक्षालय

(

°ष-आल्°

),

अस्,

m.

‘having

a

tree

for

an

abode,

’

a

bird.

—वृक्षा-

वास

(

°ष-आव्°

),

अस्,

m.

‘living

in

trees,

living

in

the

hollow

of

trees,

’

an

ascetic

a

bird.

—वृक्षाश्रयिन्

(

°ष-आश्°

),

ई,

m.

‘tree-dweller,

’

a

kind

of

small

owl.

—वृक्षोत्थ

(

°ष-उत्°

),

अस्,

आ,

अम्,

growing

on

a

tree.

—वृक्षोत्पल

(

°ष-उत्°

),

अस्,

m.

the

tree

Pterospermum

Acerifolium

(

=

कर्णि-कार

).

वृक्ष

vṛk-ṣá,

Masculine.

[

that

which

is

felled:

√

vṛk

🞄=

√

vraśc

]

tree

plant

(

rare

)

tree

bearing

🞄visible

flowers

and

fruit

(

rare,

C.

)

trunk

of

🞄a

tree

(

rare

):

(

a

)

-ka,

Masculine.

little

tree

(

á

)

-keśa,

🞄a.

wooded

(

RV.¹

)

-ghaṭa,

Masculine.

N.

of

an

Agrahāra

🞄-cchāyā,

Feminine.

shadow

of

a

tree

-ja,

Adjective.

🞄made

of

wood,

wooden

-traya,

Neuter.

three

🞄trees

-tva,

Neuter.

notion

of

‘tree’

-devatā,

Feminine.

🞄tree-divinity,

dryad

-niryāsa,

Masculine.

exudation

🞄from

trees,

gum,

resin

-parṇa,

Neuter.

leaf

of

a

🞄tree

-maya,

Adjective.

(

ī

)

made

of

wood,

wooden

🞄-mūla,

Neuter.

root

of

a

tree:

-tā,

Feminine.

sleeping

on

🞄the

roots

of

trees

(

of

ascetics

)

-rāj,

Masculine.

king

🞄of

trees,

Indian

fig-tree

-vāṭikā,

Feminine.

grove

of

🞄trees

-śākhā,

Feminine.

branch

of

a

tree

-śāyikā,

🞄f.

squirrel

-saṃkaṭa,

Neuter.

forest-thicket

-sarpī́,

Feminine.

tree-serpent

(

AV.¹

)

-agra,

Neuter.

top

of

🞄a

tree

-adana,

Masculine.

(

eating

into

a

tree

),

carpenterʼs

🞄chisel

-adhirūḍhi,

Feminine.

spreading

of

🞄a

tree

(

from

below

upwards

)

kind

of

embrance

🞄-ārohaṇa,

Neuter.

climbing

a

tree.

वृक्ष

वृक्ष,

probably

akin

to

वृह्,

Masculine.

A

tree,

Man.

1,

47

Pañc.

iii.

d.

107.

--

Compound

असि-पत्र-,

Masculine.

a

fabulous

tree

in

hell,

Ragh.

14,

48.

कल्प-,

Masculine.

a

tree

yielding

all

wishes

(

cf.

कल्पतरु

),

Megh.

63

Vikr.

d.

157.

क्षीर-,

Masculine.

the

glomerous

fig-tree,

Ficus

glomerata,

Śāk.

54,

23.

चैत्य-,

Masculine.

a

fig-tree

growing

in

a

holy

place,

Man.

9,

264.

दीप-,

Masculine.

the

stand

of

a

lamp,

Rām.

2,

5,

18

Gorr.

a

lamp

on

a

stand,

a

lantern,

MBh.

12,

7402.

निस्-,

Adjective.

de-

prived

of

trees,

MBh.

5,

338.

पेड़

वृक्षः

पुंलिङ्गम्

-

व्रश्च्

+

क्स्

पेड़

vfkza

{%

m.

%}

A

tree,

a

shrub,

R.ii.17,

xi.16,

M.iii.163.

वृक्ष

m.

(

ut

videtur,

a

r.

वृह्

crescere

suff.

unâd.

स

)

arbor.

शाल

पु

शाल,

प्राकार,

वृक्ष

सरित्समुद्रयोः

सिन्धुः

शालः

प्राकारवृक्षयोः

।

verse

3.1.1.4

page

0013

द्रुम

पु

द्रुम,

वृक्ष,

रत्न

द्रुमो

वृक्षेषु

रत्नेषु

ध्रुवौ

नक्षत्रनिश्चलौ

।

verse

3.1.1.22

page

0015

vṛkṣa,

nt.

(

Skt.

only

m.,

and

so

app.

Pali

rukkha

),

tree:

imāni

ca

ratnavṛkṣāṇi

SP

〔410.12〕

(

prose

)

anyatamad

vrkṣam

upaśritya

Av

〔i.100.16〕.

vṛkṣá,

m.

tree.

[

‘that

which

is

felled,

’

√*vṛk

(

1197

)

or

*vrak,

simpler

form

of

√vraśc:

for

mg,

cf.

barhís.

]

धातुः →

वृक्ष्

मूलधातुः →

वृक्ष

धात्वर्थः →

वरणे

गणः →

भ्वादिः

कर्मकत्वं →

अकर्मकः

इट्त्वं →

सेट्

उपग्रहः →

आत्मनेपदी

रूपम् →

वृक्षते

वृक्षँ

वृक्ष

वरणे

-

वृक्षते

।वृक्षः।।

604।।

Vṛksha^1

=

Śiva

(

1000

names^1--2

).--Do.^2

=

Vishṇu

(

1000

names

).

vṛksha,

pl.

(

ºāḥ

)

(

“trees”,

personif.

):

IX,

2518.

वृक्षस्

/

VṚKṢA(

S

).

(

TREES

).

It

is

stated

in

vālmīki

rāmāyaṇa,

araṇya

Kāṇḍa,

sarga

14,

Stanza

29,

as

follows

about

the

origin

of

vṛkṣas

(

trees

).

prajāpati

kaśyapa

married

analā,

the

daughter

of

dakṣa.

Trees

yielding

good

fruits

were

given

birth

to

by

analā.

Vṛkṣa

is

the

ordinary

term

for

tree'

in

the

Rigveda^1

and

later.^2

In

the

Atharvaveda^3

it

denotes

the

coffin

made

from

a

tree,

no

doubt

by

hollowing

it

out.

The

Ṣaḍviṃśa

Brāhmaṇa^4

refers

to

the

portent

of

a

tree

secreting

blood.

1

)

i.

164,

20.

22

ii.

14,

2

39,

1

iv.

20,

5

v.

78,

6,

etc.

2

)

Av.

i.

14,

1

ii.

12,

3

vi.

45,

1

xii.

1,

27,

51,

etc.

3

)

Av.

xviii.

2,

25.

Cf.

Bṛhaddevatā,

v.

83,

with

Macdonell's

note

(

d

).

4

)

Indische

Studien,

1,

40,

and

cf.

Journal

of

the

American

Oriental

Society,

15,

214.

वृक्ष

पुं।

वृक्षः

समानार्थकाः

वृक्ष,

महीरुह,

शाखिन्,

विटपिन्,

पादप,

तरु,

अनोकह,

कुट,

शाल,

पलाशिन्,

द्रुद्रुम,

अगम,

नग,

अग,

शिखरिन्,

अद्रि,

विष्टर,

धव

2।4।5।1।1

वृक्षो

महीरुहः

शाखी

विटपी

पादपस्तरुः।

अनोकहः

कुटः

शालः

पलाशी

द्रुद्रुमागमाः॥

अवयव

==>

शाखा,

प्रधानशाखा,

तरुमूलम्,

शाखामूलम्,

वृक्षकोमलत्वक्,

वृक्षत्वक्,

काष्ठम्,

पत्रम्,

वृक्षफलम्,

पुष्पादिबन्धनम्,

अपक्वफलम्,

शुष्कफलम्,

पुष्पम्

सम्बन्धि2

==>

वृक्षादिदैर्घ्यः,

वृक्षविस्तारः

==>

देववृक्षः,

द्वारस्तम्भोपरिस्थितदारुः,

पुष्पाज्जातफलयुक्तवृक्षः,

विनापुष्पं_फलितवृक्षः,

यथाकालम्_फलधरः,

ऋतावपि_फलरहितसस्यः,

फलसहितवृक्षः,

प्रफुल्लितवृक्षः,

शाखापत्ररहिततरुः,

सूक्ष्मशाखामूलयुतवृक्षः,

स्कन्धरहितवृक्षः,

पिप्पलवृक्षः,

कपित्थः,

उदुम्बरः,

कोविदारः,

सप्तपर्णः,

राजवृक्षः,

जम्भीरः,

वरणः,

पुन्नागः,

निम्बतरुः-वकायिनी,

तिनिशः,

आम्रातकः-अम्बाडा,

मधूकः,

जलजमधूकः,

पीलुः,

पर्वतपीलुः,

अङ्कोलः,

पलाशः,

वेतसः,

शिग्रुः,

अरिष्टः-रीढा,

बिल्ववृक्षः,

प्लक्षः,

वटवृक्षः,

श्वेतलोध्रः,

आम्रवृक्षः,

गुग्गुलुवृक्षः,

शेलुवृक्षः,

प्रियालवृक्षः,

काश्मरीवृक्षः,

बदरीवृक्षः,

विकङ्कतः,

नारङ्गी,

तिन्दुकः,

कटुतिन्दुकः,

मुष्ककवृक्षः,

तिलकवृक्षः,

झावुकः,

कुम्भी,

रक्तलोध्रः,

पार्श्वपिप्पलः,

कदम्बः,

भल्लातकी,

कपीतनवृक्षः,

अम्लिकावृक्षः,

जीवकः,

सालवृक्षः,

अर्जुनवृक्षः,

क्षीरिका,

इङ्गुदी,

भूर्जवृक्षः,

शाल्मलिः,

करञ्जवृक्षः,

रोहितकवृक्षः,

खदिरः,

दुर्गन्धिखदिरः,

श्वेतखदिरः,

एरण्डः,

शमीवृक्षः,

मयनफलवृक्षः,

देवदारुवृक्षः,

पाटला,

प्रियङ्गुवृक्षः,

शोणकः,

आमलकी,

विभीतकी,

हरीतकी,

सरला,

कर्णिकारः,

लिकुचः,

पनसवृक्षः,

कदुम्बरी,

निम्बः,

शिंशपा,

शिरीषः,

चम्पकः,

बकुलः,

अशोकः,

दाडिमः,

चाम्पेयः,

अरणिः,

कुटजः,

करमर्दकः,

तमालः,

सिन्दुवारः,

हस्तिकर्णाभपत्रः,

धातकी,

नन्दिवृक्षः,

त्वक्पत्रम्,

तालवृक्षः,

नालिकेरः,

क्रमुकवृक्षः,

खर्जुरवृक्षः,

केतकवृक्षः,

रक्तचन्दनः,

दन्तिका

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

पृथ्वी,

अचलसजीवः,

वृक्षः

वृक्ष,

ङ

वृतौ

।

इति

कविकल्पद्रुमः

॥

(

भ्वा०-आत्म०-सक०-सेट्

।

)

सप्तमस्वरी

।

ङ,

वृक्षतेवरं

कन्या

।

इति

दुर्गादासः

॥

वृक्षः,

पुंलिङ्गम्

(

व्रश्च

छेदने

+

“स्नुव्रश्चिकृत्यृषिभ्यःकित्

।”

उणा०

३

।

६६

।

इति

सः

।

स

च

कित्

।“वृक्ष

वरणे

।

अतोऽच्यावृणोतीति

वृक्ष

इतिसिद्धे

प्रपञ्चार्थं

व्रश्चिग्रहणम्

।”

इति

तट्टीकाया-मुज्ज्वलदत्तः

।

)

स्थावरयोनिविशेषः

।

गाछ

इतिभाषा

।

तत्पर्य्यायः

।

महीरुहः

२

शाखी

३विटपी

४

पादपः

५

तरुः

६

अनोकहः

७

कुटः८

सालः

९

पलाशी

१०

द्रुः

११

द्रुमः

१२

आगमः१३

।

इत्यमरः

॥

अगच्छः

१४

विष्टरः

१५

मही-रुट्

१६

कुचिः

१७

स्थिरः

१८

कारस्करः

१९नगः

२०

अगः

२१

कुटारः

२२

।

इति

शब्द-रत्नावली

॥

विटपः

२३

कुजः

२४

वनस्पतिः

२५अद्रिः

२६

शिखरी

२७

कुठः

२८

।

इति

जटा-धरः

॥

कुञ्जः

२९

क्षितिरुहः

३०

अङ्घ्रिपः

३१भूरुहः

३२

भूजः

३३

महीजः

३४

धरणीरुह३५

क्षितिजः

३६

शालः

३७

।

इति

राज-निर्घण्टः

॥

तस्य

षड्जातिर्यथा,

--“कुरण्ट्याद्या

अग्रबीजा

मूलजास्तूत्पलादयःपर्व्वयोनय

इक्ष्वाद्याः

स्कन्धजाः

सल्लकीमुखाः

।शाल्यादयो

बीजरुहाः

संमूर्च्छजास्तृणादयः

।स्युर्व्वनस्पतिकायस्य

षडेते

मूलजातयः

॥

”इति

हेमचन्द्रः

॥

“संस्वेदजापि

विज्ञेया

वृक्षगोपशुजन्तवः

।”इत्यग्निपुराणम्

॥

भद्रप्रदवृक्षा

यथा,

--श्रीभगवानुवाच

।“आश्रमे

नारिकेलश्च

गृहिणाञ्च

धनप्रदः

।शिविरस्य

यदीशाने

पूर्व्वे

पुत्त्रप्रदस्तरुः

॥

सर्व्वत्र

मङ्गलार्हश्च

तरुराजो

मनोहरः

।रसालवृक्षः

पूर्व्वस्मिन्

नृणां

सम्पत्प्रदस्तथा

॥

शुभप्रदश्च

सर्व्वत्र

सुरकारो

निशामय

॥

विल्वश्च

पनसश्चैव

जम्बीरो

वदरी

तथा

।प्रजाप्रदश्च

पूर्व्वस्मिन्

दक्षिणे

धनदस्तथा

॥

सम्पत्प्रदश्च

सर्व्वत्र

यतो

हि

वर्द्धते

गृही

।जम्बूवृक्षश्च

दाडिम्बः

कदल्याम्रातकस्तथा

॥

बन्धुप्रदश्च

पूर्व्वस्मिन्

दक्षिणे

मित्रदस्तथा

।सर्व्वत्र

शुभदश्चैव

धनपुत्त्रशुभप्रदः

॥

हर्षप्रदो

गुवाकश्च

दक्षिणे

पश्चिमे

तथा

।ईशाने

सुखदश्चैव

सर्व्वत्रैवं

निशामय

॥

सर्व्वत्र

चम्पकः

शुद्धो

भुवि

भद्रप्रदस्तथा

।अलावूश्चापि

कुष्माण्डो

मायाम्बुश्च

सुकासुकः

॥

खर्ज्जूरी

कर्कटी

चापि

शिविरे

मङ्गलप्रदा

।वास्तूकः

कारविल्वश्च

वार्त्ताकुश्च

शुभप्रदा

।लताफलञ्च

शुभदं

सर्व्वं

सर्व्वत्र

निश्चितम्

॥

”निषिद्धवृक्षा

यथा,

--“प्रशस्तं

कथितं

कारो

!

निषिद्धञ्च

निशामय

।वन्यवृक्षो

निषिद्धश्च

शिविरे

नगरेऽपि

च

॥

वटो

निषिद्धः

शिविरे

नित्यं

चौरभयं

ततः

।नगरेषु

प्रसिद्धश्च

दर्शनात्

पुण्यदस्तथा

॥

हे

कारो

!

तिन्तिडीवृक्षो

यत्नात्तं

परिवर्ज्जयेत्

।शरेण

धनहानिः

स्यात्

प्रजाहानिर्भवेद्ध्रुवम्

॥

शिविरेऽतिनिषिद्धश्च

नगरे

किञ्चिदेव

च

।न

निषिद्धः

प्रसिद्धश्च

नगरेषु

तथा

पुरे

॥

वाट्यामतिनिषिद्धश्च

प्राज्ञस्तं

परिवर्ज्जयेत्

।खर्ज्जूरश्च

डहुश्चैव

निषिद्धः

शिविरे

तथा

॥

न

निषिद्धः

प्रसिद्धश्च

ग्रामेषु

नगरेषु

च

।वृक्षश्च

चणकादीनां

धान्यञ्च

मङ्गलप्रदम्

॥

ग्रामेषु

नगरे

चापि

शिविरे

च

तथैव

च

।इक्षुवृक्षश्च

शुभदः

सन्ततं

शुभदस्तथा

॥

अशोकश्च

शिरीषश्च

कदम्बश्च

शुभप्रदः

।कच्वी

हरिद्रा

शुभदा

शुभदश्चार्द्रकस्तथा

॥

हरीतको

च

शुभदा

ग्रामेषु

नगरेषु

च

।न

वाट्यां

भद्रदा

नित्यं

तथा

चामलकी

ध्रुवम्

॥

”इति

ब्रह्मवैवर्त्ते

श्रीकृष्णजन्मखण्डे

१०२

अः

॥

अपि

च

।“अपुत्त्रस्य

च

पुत्त्रत्वं

पादपा

इह

कुर्व्वते

।यत्नेनापि

च

राजेन्द्र

!

अश्वत्थारोपणं

कुरु

॥

स

ते

पुत्त्रसहस्राणां

कार्य्यमेकः

करिष्यति

।धनी

चाश्वत्थवृक्षेण

अशोकः

शोकनाशनः

॥

प्लक्षो

यज्ञप्रदः

प्रोक्तो

निम्बश्चासुप्रदः

स्मृतः

।जम्बुकी

नाकदा

प्रोक्ता

भार्य्यादा

दाडिमी

तथा

॥

डुम्बरो

रोगनाशाय

पलाशो

ब्रह्मदस्तथा

।अर्कपुष्पारोपकाणां

नित्यं

तुष्येद्दिवाकरः

॥

श्रीवृक्षः

शङ्करो

देवः

पाटलायान्तु

पार्व्वती

।शिंशपायामप्सरसः

कुन्दे

गन्धर्व्वसत्तमाः

॥

विभीतके

दासवृद्धिर्व्वकुलो

दास्यदस्तथा

।अपत्यनाशकस्तालो

वकुलः

कुलवर्द्धनः

॥

बहुभार्य्या

नारिकेली

द्राक्षः

सर्व्वाङ्गसुन्दरः

।रतिप्रदा

तथा

केली

केतकी

सर्व्वनाशिनी

।प्रतिष्ठां

ते

गमिष्यन्ति

ये

नराः

प्लक्षरोपकाः

॥

”इति

पाद्मे

सृष्टिखण्डे

वृक्षारोपणं

नाम

२६अध्यायः

॥

*

॥

अस्य

रोपणफलम्

।यम

उवाच

।“वृक्षगुल्मलतावल्ल्यस्त्वक्सारास्तृणजातयः

।षडेते

वृक्षजातीयास्तासां

रोपे

फलं

शृणु

॥

यः

पुमान्

रोपयेद्वृक्षान्

छायापुष्पफलोपगान्

।सर्व्वसत्त्वोपभोगाय

स

याति

परमां

गतिम्

॥

छायापुष्पोपगांस्त्रिंशत्

फलपुष्पद्रुमांस्तथा

।रोपयित्वा

दशाम्रांस्तु

नरो

न

नरकं

व्रजेत्

॥

देवदानवगन्धर्व्वाः

किन्नरोरगगुह्यकाः

।पशुपक्षिमनुष्याश्च

संश्रयन्ति

मुदा

द्रुमान्

॥

पुष्पैः

सुरगणाः

सर्व्वे

फलैश्च

पितरः

सदा

।छायया

मे

मनुष्यास्तु

पशुपक्षिमृगास्तथा

॥

पुष्पोपगन्धांश्च

फलोपगन्धान्यः

पादपान्रोपयते

मनुष्यः

।समृद्धदेशे

वरवेश्मवेद्यांलभेदधिष्ठानवरं

स

विप्रः

॥

तस्मात्

सुबहवो

वृक्षा

रोप्याः

श्रेयोऽभि-वाञ्छता

।पुत्त्रवत्

परिपाल्याश्च

ते

पुत्त्रा

धर्म्मतः

स्मृताः

॥

किं

धर्म्मविमुखैर्म्मर्त्यैः

केवलं

स्वार्थहेतुभिः

।तरुपुत्त्रा

वरं

ये

तु

परार्थैकानुवृत्तयः

॥

पत्रपुष्पफलच्छायामूलवल्कलदारुभिः

।परेषामुपकुर्व्वन्ति

तारयन्ति

पितामहान्

॥

छेत्तारमपि

संप्राप्तं

छायापुष्पफलादिभिः

।पूजयन्त्येव

तरवो

मुनिवद्द्वेषवर्जिताः

॥

पितरं

नोपहिंसन्ति

द्रुमा

द्रविणलोभतः

।तारयन्ति

च

मे

सम्यक्

सर्व्वस्यातिथ्यदायकाः

॥

तस्मात्ते

पुत्त्रवत्

स्थाप्या

विधिवद्द्विजपुङ्गव

।द्विजैः

पितृमनुष्याणामभोज्याः

स्युर्यदा

सदा

॥

जलकृत्

वृक्षरोपी

यः

प्रतिग्राहारुचिर्द्विजः

।एते

स्वर्गान्न

हीयन्ते

ये

चान्ये

सत्यवादिनः

॥

”इत्याद्ये

वह्निपुराणे

तडागवृक्षप्रशंसानामा-ध्यायः

॥

*

॥

अपि

च

।“भूमिदानेन

ये

लोका

गोदानेन

च

कीर्त्तिताः

।ते

लोकाः

प्राप्यते

पुंभिः

पादपानां

प्ररोहणे

॥

अश्वत्थमेकं

पिचुमर्द्दमेकंन्यग्रोधमेकं

दश

पुष्पजातीः

।द्वे

द्वे

तथा

दाडिममातुलुङ्गेपञ्चाम्ररोपी

नरकं

न

याति

॥

यथा

सुपुत्त्रः

कुलमुद्धरेद्धियथातिकृत्स्नान्नियमप्रयत्नात्

।तथात्र

वृक्षाः

फलपुष्पभूताःस्वं

स्वामिनं

नरकादुद्धरन्ति

॥

गोकर्ण

उवाच

।इन्धनार्थं

यथा

नीतमग्निहोत्रं

तदुच्यते

॥

छायाविश्रामपथिकैः

पक्षिणां

निलयेन

च

।पत्रमूलत्वगादींश्च

औषधार्थन्तु

देहिनाम्

॥

उपकुर्व्वन्ति

वृक्षस्य

पञ्चयज्ञः

स

उच्यते

।गृहकृत्यानि

कष्टानि

क्षुद्रजन्तुगृहास्तथा

॥

सत्रनिर्व्वर्त्तनं

प्रोक्तं

भिक्षा

पत्रैः

समाकृता

।फलन्ति

वत्सरे

मध्ये

द्विवारं

शाकुनादयः

॥

सांवत्सरं

पितुर्मातुरुपकारं

फलैः

कृतम्

।एवं

पुत्त्र

समारोप्या

एवं

तत्त्वविदो

विदुः

॥

”इत्यादि

वाराहपुराणे

गोकर्णमाहात्म्यनामा-ध्यायः

॥

*

॥

अच्छेद्यवृक्षा

यथा,

--“अश्वत्थो

वटवृक्षश्च

न

च्छेत्तव्यः

कदाचन

।न

च्छेत्तव्यो

विल्ववृक्ष

उडुम्बरश्च

कदाचन

।कर्म्मण्याश्चैव

ये

वृक्षा

न

च्छेत्तव्याः

कदाचन

॥

”इति

च

वाराहपुराणे

ब्राह्मणदीक्षासूत्रं

नामा-ध्यायः

॥

*

॥

वृक्षोत्पाता

यथा,

--“पुरेषु

येषु

दृश्यन्ते

पादपाश्चैव

रोदिताः

।रुदन्तो

वा

हसन्तो

वा

स्रवन्तो

वा

बहून्रसान्

॥

अरोगा

वा

विना

वातं

शाखा

मुञ्चन्त्यथद्रुमाः

।फलं

पुष्पं

तथा

काले

दर्शयन्ति

द्विहायनाः

॥

पूर्व्वावस्थां

दर्शयन्ति

फलं

पुष्पं

तथा

भवेत्

।क्षीरं

स्नेहं

मदं

रक्तं

मधु

तोयं

स्रवन्ति

च

॥

शुष्यन्त्यरोगाः

सहसा

शुष्का

रोहन्ति

वापुनः

।उत्तिष्ठन्तीह

पतिताः

पतन्ति

च

तथोन्नताः

॥

एवं

वक्ष्यामि

ते

ब्रह्मन्

विपाकफलमेव

च

।रोदने

व्याधिमभ्येति

हसने

देशविभ्रमम्

॥

शाखाप्रपतने

कुर्य्यात्

संग्रामे

योधपातनम्

।बालानां

मरणं

कुर्य्याद्बालानां

फलपुष्पिता

॥

स्वराष्ट्रभेदं

कुरुते

फलपुष्पमनन्तरम्

।क्षयं

सर्व्वत्र

गोक्षीरे

स्नेहे

दुर्भिक्षलक्षणम्

॥

वाहनापचयं

मद्यं

रक्तं

संग्राममादिशेत्

।मधुस्रावे

भवेद्ब्याधिर्जलस्रावे

न

वर्षति

॥

अरोगं

शोषणं

ज्ञेयं

ब्रह्मन्

दुर्भिक्षलक्षणम्

।शुष्केषु

संप्ररोहस्तु

वीर्य्यमन्त्रञ्च

हीयते

॥

उत्थाने

पतितानाञ्च

भयभेदकरं

भवेत्

।स्थानात्

स्थानन्तु

गमने

देशभङ्गन्तथादिशेत्

॥

ज्वलत्स्वपि

च

वृक्षेषु

रोदत्सु

च

धनक्षयम्

।एतत्

पूजितवृक्षेषु

सर्व्वं

राज्ञो

विपद्यते

॥

पुष्पे

फले

वा

विकृते

राज्ञो

मृत्युं

तथादिशेत्

।अन्येषु

दैवयुक्तेषु

वृक्षोत्पातेषु

मन्त्रितः

॥

आच्छादयित्वा

तं

वृक्षं

गन्धमाल्यैर्विभूषयेत्

।वृक्षोपरि

तथा

च्छत्रं

कुर्य्यात्

पापप्रशान्तये

॥

शिवमभ्यर्च्चयेद्देवं

पशुञ्चास्मै

निवेदयेत्

।शूलेभ्य

इति

यद्धोमा

कृत्वा

रुद्रं

जपेत्तथा

॥

मध्वाज्ययुक्तेन

तु

पायसेनसंपूज्य

विप्रांश्चतुरश्च

दद्यात्

।गीतेन

नृत्येन

तथार्च्चनेनदेवं

हरं

पापविनाशहेतोः

॥

”इति

मात्स्ये

अद्भुतशान्तिवृक्षोत्पातप्रशमनं

नाम२०६

अध्यायः

॥

*

॥

अथ

वृक्षप्रतिष्ठा

।भीष्म

उवाच

।“पादपानां

विधिं

ब्रह्मन्

यथावद्विस्तराद्वद

।विधिना

येन

कर्त्तव्यं

पादपोद्यापनं

बुधैः

।ये

च

लोकाः

स्मृतास्तेषां

तानि

चैव

वदस्व

मे

॥

पुलस्त्य

उवाच

।पादपानां

विधिं

वक्ष्ये

तथैवोद्यानभूमिषु

।तडागविधिवत्

सर्व्वं

समाप्तिं

जगदीश्वर

॥

कृत्वा

मण्डपसंभारं

स्नात्वा

प्रयतमानसः

।पूजयेद्ब्राह्मणं

तद्वद्धेमवस्त्रानुलेपनैः

॥

सर्व्वौषध्युदकैः

सिक्तान्नानापुष्पविभूषितान्

।वृक्षान्माल्यैरलंकृत्य

वासोभिरभिवेष्टयेत्

॥

सूच्या

चैव

तथा

कार्य्यं

सर्व्वेषां

कर्णवेधनम्

।कुण्डलञ्चापि

दातव्यं

तद्वद्धेमशलाकया

॥

फलानि

सप्त

चाष्टौ

वा

कलधौतानि

कारयेत्

।प्रत्येकं

सर्व्ववृक्षाणां

वेद्यां

तानधिवासयेत्

॥

धूपन्तु

गुग्गुलुं

श्रेष्ठं

ताम्रपात्रैरधिष्ठितम्

।सर्व्वान्

धान्यभृतः

कृत्वा

गन्धमाल्यानुलेपनैः

॥

कुम्भान्

स

सर्व्ववृक्षेषु

स्थापयित्वा

व्रती

स्वयम्

।पूजयित्वा

दिनान्ते

च

कुर्य्याद्द्विजनिमन्त्रणम्

॥

यथा

च

लोकपालानामिन्द्रादीनां

विधानतः

।वनस्पतेरधिवासमेवं

कार्य्यं

द्विजातिभिः

॥

ततः

शुक्लाम्बरधरः

सौवर्णकृतशेखराम्

।स्वर्णशृङ्गां

कांस्यदोहां

गां

दद्याच्छुभशालि-नीम्

॥

पयस्विनीं

वृक्षमध्यादुत्सृजेद्गामुदङ्मुखीम्

।ततोऽभिषेकमन्त्रेण

वाद्यमङ्गलगीतकैः

॥

ऋग्यजुःसामाथर्व्वाणां

धारणैरभितस्तथा

।तैश्च

कुम्भैः

संस्नपनं

कुर्य्याद्ब्राह्मणपुङ्गवः

॥

शुक्लाम्बरधरः

शुद्धो

यजमानः

स्वयं

जपेत्

।गोभिर्व्विभवतः

सार्व्वानृत्विजस्तु

समाहितः

॥

हेमसूत्रैः

सकटकैरङ्गुलीयैः

पवित्रकैः

।वासोभिः

शयनीयैश्च

सहोपस्करपादुकैः

॥

क्षीरामिषैर्व्वलिं

दद्याद्यावद्दिनचतुष्टयम्

।होमश्च

सर्पिषा

कार्य्यो

यवैः

कृष्णतिलैरपि

॥

पलाशसमिधः

शस्ताश्चतुर्थेऽह्नि

तथोत्सवः

।दक्षिणा

च

पुनस्तद्बत्

श्रेष्ठा

तत्रापि

शक्तितः

॥

यद्यदिष्टतमं

किञ्चित्तत्तद्दद्यादमत्सरः

।आचार्य्ये

द्विगुणं

दत्त्वा

प्रणिपत्य

समापयेत्

॥

अनेन

विधिना

यस्तु

कुर्य्यादवृक्षोत्सवं

मुदा

।सर्व्वान्

कामानवाप्नोति

तत्

तदानन्त्यमश्नुते

॥

यश्चैकमपि

राजेन्द्र

वृक्षं

संस्थापयेद्बुधः

।सोऽपि

स्वर्गे

वसेद्राजन्

यावदिन्द्रशतत्रयम्

॥

भूतभव्यांश्च

मनुजांस्तारयेद्रोमसंमितान्

।परमां

सिद्धिमाप्नोति

पुनरावृत्तिदुर्लभाम्

॥

य

इदं