Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
विद्या (vidyA)
This feature is only for logged in users. Please login to have full access to Kosha.
विद्या
Feminine.
(
-द्या
)
1.
Knowledge,
learning,
science,
whether
sacred
or
profane,
though
more
especially
the
former:
it
is
sometimes
classed
into
fourteen
divisions
viz:--the
four
Vedas
the
six
Angas,
or
gram-
mar,
astronomy,
&c.
the
Purāṇas
as
the
eleventh
class
and
the
Mimānsā
or
theology,
Nyāya
or
logic,
and
Dharma
or
law,
as
the
remaining
three.
2.
The
goddess
DURGĀ.
3.
A
tree,
(
Premna
spinosa.
)
4.
A
magical
pill
or
bolus,
by
putting
which
into
the
mouth
a
person
has
the
power
of
ascending
to
heaven.
5.
Spell,
incantation.
Etymology
विद्
to
know,
Affix.
क्यप्
।
विद्या
Feminine.
(
-द्या
)
Knowledge,
learning,
science,
whether
sacred
or
profane,
though
more
especially
the
former:
it
is
sometimes
classed
into
fourteen
divisions
or
the
four
Vedas
the
six
Aṅgas,
or
grammar,
astronomy,
&c.
the
Purāṇas
as
the
eleventh
class
and
the
Mīmāṃsā
or
theology,
Nyāya
or
logic,
and
Dharma
or
law,
as
the
remaining
three.
2
The
goddess
DURGĀ.
3
A
tree,
(
Premna
spinosa.
)
4
A
magical
pill
or
bolus,
by
putting
which
into
the
mouth
a
person
has
the
power
of
ascending
to
heaven.
Etymology
विद
to
know,
and
Affix.
क्यप्.
विद्या
[
vidyā
],
[
विद्-क्यप्
]
Knowledge,
learning,
lore,
science
(
तां
)
विद्यामभ्यसनेनेव
प्रसादयितुमर्हसि
Raghuvamsa (Bombay).
1.88
विद्या
नाम
नरस्य
रूपमधिकं
प्रच्छन्नगुप्तं
धनम्
Et cætera.
Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).
2.2.
(
According
to
some
Vidyās
are
four:
आन्वीक्षिकी
त्रयी
वार्ता
दण्डनीतिश्च
शीश्वती
Kāmandaka
)
चतसृष्वपि
ते
विवेकिनी
नृप
विद्यासु
निरूढिमागता
Kirâtârjunîya.
2.6
to
these
four
Manu
adds
a
fifth
आत्मविद्या
त्रैविद्येभ्यस्त्रयीं
विद्यां
दण्डनीतिं
च
शाश्वतीम्
।
आन्वीक्षिकीं
चात्मविद्यां
वार्तारम्भांश्च
लोकतः
॥
Manusmṛiti.
7.43.
But
the
usual
number
of
Vidyās
is
stated
to
be
fourteen,
id est, that is.
the
four
Vedas,
the
six
Aṅgas,
Dharma,
Mimāṁsā,
Tarka
or
Nyāya
and
the
Purāṇas
see
चतुर्दशविद्या
under
चतुर्
and
Naishadhacharita.
1.4.
In
Naishadhacharita.
1.5
the
number
is
spoken
of
as
being
eighteen
by
including
Medicine,
Military
Art,
Music
and
Polity
अगाहताष्टादशतां
जिगीषया.
)
Right
knowledge,
spiritual
knowledge
विद्याकल्पेन
मरुता
मेघानां
भूयसामपि
(
क्वापि
प्रविलयः
कृतः
)
Uttararàmacharita.
6.6
Compare.
अविद्या.
A
spell,
an
incantation
गन्धधूपादिभिश्चार्चेद्
द्वादशाक्षर-
विद्यया
Bhágavata (Bombay).
8.16.39.
A
mystical
name
of
the
letter
इ.
A
small
bell.
The
goddess
Durgā.
Magical
skill.
Compound.
-अनुपालिन्,
-अनुसेविन्
Adjective.
acquiring
knowledge
भागो
यवीयसां
तत्र
यदि
विद्यानुपालिनः
Manusmṛiti.
9.24.
-अभ्यासः,
-अर्जनम्,
-आगमः
acquisition
of
knowledege,
pursuit
of
learning,
study.
-अर्थः
seeking
for
knowledge.
-अर्थिन्
Masculine.
a
student,
scholar,
pupil.
-आधारः
a
receptacle
of
learning
असौ
विद्याधारः
शिशुरपि
विनिर्गत्य
भवनात्
Mâlatîmâdhava (Bombay).
2.11.
-आरम्भः
introduction
of
a
boy
to
learning.
-आलयः
a
school,
college,
any
place
of
learning.
-ईशः,
-ईश्वरः
Name.
of
Śiva.
-उपार्ज-
नम्
Equal or equivalent to, same as.
विद्यार्जनम्
quod vide, which see.
-करः
a
learned
man.
-कोशगृहम्,
-कोशसमाश्रयः
library.
-गुरुः
an
instructor
in
(
sacred
)
science.
-चण,
-चञ्चु
Adjective.
famous
for
one's
learning.-जम्भक,
-वार्त्तिक
Adjective.
exercising
magic
of
various
kinds.-दलः
the
Bhūrja
tree.
-दातृ
Masculine.
a
teacher,
an
instructor.
-दानम्
teaching,
imparting
instruction.
-दायदः
the
inheritor
of
a
science.
-देवी
the
goddess
of
learning.
धनम्
wealth
in
the
form
of
learning
wealth
acquired
by
learning
विद्याधनं
तु
यद्यस्य
तत्तस्यवै
धनं
भवेत्
Manusmṛiti.
9.26.
-धरः,
(
-री
Feminine.
)
a
class
of
demigods
or
semi-divine
beings
विद्याधराध्युषितचारुशिलातलानि
स्थानानि
Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).
3.7.
˚यन्त्रम्
an
apparatus
for
sublimating
quicksilver.
-प्राप्तिः
Equal or equivalent to, same as.
विद्यार्जन
quod vide, which see.
-बलम्
the
power
or
magic.-भाज्
Adjective.
learned.
-मण्डलकम्
a
library.
लाभः
acquisition
of
learning.
wealth
or
any
other
acquisition
made
by
learning.
-वंशः
a
chronological
list
of
teachers
in
any
branch
of
science.
-विशिष्ट
Adjective.
distinguished
by
learning.
-विहीन
Adjective.
illiterate,
ignorant
विद्या-
विहीनः
पशुः
Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).
2.2
आसन्नमेव
नृपतिर्भजते
मनुष्यं
विद्या-
विहीनमकुलीनमसंस्कृतं
वा
Panchatantra (Bombay).
1.35.
-वृद्ध
Adjective.
old
in
knowledge,
advanced
in
learning
अस्य
नित्यश्च
विद्यावृद्धसंयोगः
विनय-
वृद्ध्यर्थम्
Kau.
Atmanepada.
1.5.
-व्यसनम्,
-व्यवसायः
pursuit
of
knowledge.
-व्रतस्नातकः,
-स्नातकः
a
Brāhmaṇa
who
has
finished
his
course
of
religious
studentship
(
ब्रह्मचारिव्रत
)
वेदविद्याव्रतस्नाताञ्श्रोत्रियान्
गृहमेधिनः
(
पूजयेद्धव्य-
कव्येन
)
Manusmṛiti.
4.31.
विद्या
[
विद्-क्यप्
]
1
Knowledge,
learning,
lore,
science
(
तां
)
विद्यामभ्यसनेनेव
प्रसादयितुमर्हसि
R.
1.
88
विद्या
नाम
नरस्य
रूपमधिकं
प्रच्छन्नगुप्तं
धनं
&c.
Bh.
2.
20.
(
According
to
some
Vidyās
are
four:
आन्वीक्षिकी
त्रयी
वार्ता
दंडनीतिश्च
शाश्वती
Kāmandaka
)
चतसृष्वपि
ते
विवेकिनी
नृप
विद्यासु
निरूढिमागता
Ki.
2.
6
to
these
four
Manu
adds
a
fifth
आत्मविद्या
see
Ms.
7.
43.
But
the
usual
number
of
Vidyās
is
stated
to
be
fourteen,
i.
e.
the
four
Vedas,
the
six
Aṅgas,
Dharma,
Mīmāṃsā,
Tarka
or
Nyāya
and
the
Purāṇas
see
चतुर्दशविद्या
under
चतुर्
and
N.
1.
4.
2
Right
knowledge,
spiritual
knowledge
U.
6.
6
cf.
अविद्या.
3
A
spell,
an
incantation.
4
The
goddess
Durgā.
5
Magical
skill.
Comp.
अनुपालिन्,
अनुसेविन्
a.
acquiring
knowledge.
अभ्यासः,
अर्जनं,
आगमः
acquisition
of
knowledge,
pursuit
of
learning,
study.
अर्थः
seeking
for
knowledge.
अर्थिन्
m.
a
student,
scholar,
pupil.
आधारः
a
receptacle
of
learning
Māl.
2.
11.
आरंभः
introduction
of
a
boy
to
learning.
आलयः
a
school,
college,
any
place
of
learning.
उपार्जनं
=
विद्यार्जनं
q.
v.
करः
a
learned
man.
चण,
चंचु
a.
famous
for
one's
learning.
दलः
the
Bhūrja
tree.
दातृ
m.
a
teacher,
an
instructor.
दानं
teaching,
imparting
instruction.
देवी
the
goddess
of
learning.
धनं
{1}
wealth
in
the
form
of
learning.
{2}
wealth
acquired
by
learning.
धरः,
(
री
f.
)
a
class
of
demigods
or
semi-divine
beings
विद्याधराध्युषितचारुशिलातलानि
स्थानानि
Bh.
3.
70.
प्राप्तिः
=
विद्यार्जन
q.
v.
लाभः
{1}
acquisition
of
learning.
{2}
wealth
or
any
other
acquisition
made
by
learning.
विशिष्ट
a.
distinguished
by
learning.
विहीन
a.
illiterate,
ignorant
Pt.
1.
35.
वृद्ध
a.
old
in
knowledge,
advanced
in
learning.
व्यसनं,
व्यवसायः
pursuit
of
knowledge.
व्रतस्नातक,
स्नातकः
a
Brāhmaṇa
who
has
finished
his
course
of
religious
studentship
(
ब्रह्मचारिव्रत
).
विद्या॑
feminine.
knowledge
(
confer, compare.
काल-जात-व्°
),
science,
learning,
scholarship,
philosophy,
ṛg-veda
et cetera.
et cetera.
(
according
to
some
there
are
four
Vidyās
or
sciences,
1.
त्रयी,
the
triple
Veda
2.
आन्वीक्षिकी,
logic
and
metaphysics
3.
दण्ड-नीति,
the
science
of
government
4.
वार्त्ता,
practical
arts,
such
as
agriculture,
commerce,
medicine
et cetera.
and,
Manu.
vii,
43
adds
a
fifth,
viz.
आत्म-विद्या,
knowledge
of
soul
or
of
spiritual
truth
according
to
others,
Vidyā
has
fourteen
divisions,
viz.
the
four
Vedas,
the
six
Vedāṅgas,
the
Purāṇas,
the
Mīmāṃsā.
Nyāya,
and
Dharma
or
law
or
with
the
four
Upa-vedas,
eighteen
divisions
others
reckon
33
and
even
64
sciences
[
equal, equivalent to, the same as, explained by.
कलास्
or
arts
]
Knowledge
is
also
personified
and
identified
with
Durgā
she
is
even
said
to
have
composed
prayers
and
magical
formulas
)
विद्या,
f.
knowledge,
(
काल-व्°,
knowledge
of
time,
i.
e.
of
the
almanac
),
learning,
scholarship,
philosophy,
science,
(
according
to
some
there
are
four
Vidyās
or
sciences,
1.
त्रयी,
the
triple
Veda
2.
आन्वीक्षिकी,
logic
and
metaphysics
3.
दण्ड-नीति,
the
science
of
government
4.
वार्त्ता,
practical
arts,
such
as
agri-
culture,
commerce,
medicine,
&c.
and
Manu
VII.
43.
adds
a
fifth,
viz.
आत्म-विद्या,
knowledge
of
soul
or
sublime
theological
truth:
according
to
others,
Vidyā
has
fourteen
divisions,
viz.
the
four
Vedas,
the
six
Vedāṅgas,
the
Purāṇas,
the
Mīmāṃsā,
Nyāya,
and
Dharma
or
law
or
with
the
four
Upa-vedas,
eighteen
divisions
)
a
spell,
incantation
the
god-
dess
Durgā
the
tree
Premna
Spinosa
magical
skill
a
kind
of
magical
pill
(
which
placed
in
the
mouth
is
supposed
to
give
the
power
of
ascending
to
heaven
).
—विद्या-कर,
अस्,
ई,
अम्,
causing
wisdom,
giving
knowledge
or
science
(
अस्
),
m.
a
learned
man,
(
in
this
sense
the
word
may
also
be
divided
into
विद्या-
आकर,
‘a
mine
of
learning.’
)
—विद्याकर-वाज-
पेयिन्,
ई,
m.,
N.
of
an
author.
—विद्यागम
(
°या-
आग्°
),
अस्,
m.
acquirement
of
knowledge,
proficiency
in
science.
—विद्या-चण,
अस्,
आ,
अम्,
or
विद्या-
चुञ्चु,
उस्,
उस्,
उ
(
चण
and
चुञ्चु
are
regarded
by
Pāṇini
as
Taddhita
affixes
),
famous
for
learning
or
knowledge.
—विद्या-तस्,
ind.
from
learning,
than
learning
(
after
a
compar.
).
—विद्या-दल,
अस्,
m.
‘science-leafed,
’
N.
of
the
Bhūrja
or
Bhojpattra
tree
(
the
leaves
of
which
are
used
for
writing
).
—विद्या-
दातृ,
ता,
त्री,
तृ,
one
who
gives
or
imparts
know-
ledge,
a
teacher,
instructor.
—विद्या-दान,
अम्,
n.
the
giving
of
knowledge,
teaching.
—विद्या-देवी,
f.
‘goddess
of
learning,
’
a
female
divinity
peculiar
to
the
Jainas,
(
sixteen
are
named,
Rohiṇī,
Prajñaptī,
Vajra-śṛṅkhalā,
Kuliśāṅkuśā,
Cakreśvarī,
Nara-
dattā,
Kālī,
Mahā-kālī,
Gaurī,
Gandhārī,
Sarvāstra-
mahājvālā,
Mānavī,
Vairāṭyā,
A-cchuptā,
Mānasī,
Mahā-mānasikā.
)
—विद्या-धन,
अम्,
n.
wealth
consisting
in
learning,
money
acquired
by
scholarship.
—विद्या-धर,
अस्,
m.
‘magical-knowledge
holder,
’
a
particular
kind
of
good
or
evil
genius
attending
upon
the
gods,
(
according
to
Kullūka
on
Manu
XII.
47
=
देवानुयायिन्
)
a
kind
of
spirit
or
fairy
N.
of
several
persons
(
ई
),
f.
a
female
of
the
same
class
of
genii,
a
fairy,
sylph.
—विद्याधर-ताल,
अस्,
m.,
N.
of
a
particular
time
in
music.
—विद्याधरा-
चार्य
(
°र-आच्°
),
अस्,
m.,
N.
of
an
author.
—विद्या-
धरी-परिजन,
अस्,
आ,
अम्,
attended
by
Vidyā-
dharīs.
—विद्याधार
(
°या-आध्°
),
अस्,
m.
a
recep-
tacle
of
knowledge.
—विद्याधिराज
(
°या-अध्°
),
अस्,
m.
a
proper
N.
—विद्या-नगर,
अम्,
n.,
N.
of
a
city.
—विद्या-नन्द,
अस्,
m.
‘pleasure
of
know-
ledge,
’
N.
of
a
chapter
of
the
Pañca-daśī
of
an
author.
—विद्या-निवास,
अस्,
m.,
N.
of
the
author
of
a
commentary
on
the
Mugdha-bodha.
—विद्या-
निवास-भट्टाचार्य,
अस्,
m.,
N.
of
the
author
of
the
Sac-carita-mīmāṃsā.
—विद्यानुपालन
(
°या-
अन्°
),
अम्,
n.
the
act
of
cherishing
or
patronising
learning,
encouragement
or
cultivation
of
science
acquiring
learning,
studying.
—विद्यानुपालिन्
(
°या-
अन्°
),
ई,
इनी,
इ,
cherishing
or
encouraging
science,
acquiring
learning.
—विद्यानुसेवन
(
°या-अन्°
),
अम्,
n.
the
cultivation
of
science
or
learning.
—वि-
द्यानुसेविन्
(
°या-अन्°
),
ई,
इनी,
इ,
cultivating
learning,
engaged
in
study.
—विद्यान्त
(
°या-अन्°
),
अम्,
n.
the
end
of
knowledge.
—विद्या-पति,
इस्,
m.,
N.
of
a
poet
of
the
author
of
the
Gaṅgā-vākyāvalī
of
the
author
of
the
Varṣa-kṛtya.
—विद्या-प्रदान,
अम्,
n.
‘the
bestowing
of
knowledge,
’
N.
of
a
sec-
tion
of
the
Purāṇa-sarva-sva.
—विद्या-प्राप्ति,
इस्,
f.
acquirement
of
knowledge
any
acquisition
made
by
learning.
—विद्या-फल,
अम्,
n.
the
fruit
of
learn-
ing.
—विद्याभिमान
(
°या-अभ्°
),
अम्,
n.
the
fancy
or
idea
that
one
possesses
learning.
—विद्याभिमान-
वत्
(
°या-अभ्°
),
आन्,
अती,
अत्,
fancying
that
one
pos-
sesses
learning,
imagining
one's
self
learned.
—विद्या-
भ्यास
(
°या-अभ्°
),
अस्,
m.
practice
or
pursuit
of
learning,
application
to
books,
study.
—विद्यारण्य
(
°या-अर्°
),
अस्,
m.,
N.
of
a
poet
of
the
author
of
the
Vidyārtha-dīpikā.
—विद्या-रत्न,
अम्,
n.
the
jewel
of
learning
valuable
knowledge.
—विद्या-
रत्नाकर
(
°न-आक्°
),
अस्,
m.,
N.
of
a
work
by
Dhana-pati.
—विद्यारम्भ
(
°या-आर्°
),
अस्,
m.
‘commencement
of
knowledge,
’
N.
of
a
section
in
the
Purāṇa-sarva-sva.
—विद्यार्जन
(
°या-अर्°
),
अम्,
n.
the
acquirement
of
knowledge
acquiring
anything
by
knowledge
or
by
teaching.
—विद्यार्जित
(
°या-
अर्°
),
अस्,
आ,
अम्,
acquired
or
gained
by
knowledge.
—विद्यार्थ
(
°या-अर्°
),
अस्,
m.
the
seeking
for
knowledge.
—विद्यार्थ-दीपिका,
f.,
N.
of
a
work
by
Vidyāraṇya.
—विद्यार्थ-प्रकाशिका,
f.,
N.
of
a
work.
—विद्यार्थिन्
(
°या-अर्°
),
ई,
इनी,
इ,
seeking
for
knowledge,
studious
(
ई
),
m.
a
student,
pupil,
scholar,
disciple.
—विद्यालङ्कार-भट्टाचार्य
(
°या-
अल्°
),
अस्,
m.,
N.
of
the
author
of
annotations
on
Goyīcandra's
commentary.
—विद्या-लब्ध,
अस्,
आ,
अम्,
acquired
or
gained
by
learning.
—विद्यालय
(
°या-आल्°
),
अस्,
m.
abode
or
seat
of
learning,
a
school,
college
N.
of
a
place.
—विद्या-लाभ,
अस्,
m.
acquisition
of
learning
any
acquirement
gained
by
learning.
—विद्या-वत्,
आन्,
अती,
अत्,
possessed
of
learning
or
science,
learned.
—विद्या-वयो-वृद्ध,
अस्,
आ,
अम्,
advanced
in
learning
and
years.
—विद्या-
विनोद,
अस्,
m.,
N.
of
a
poet.
—विद्या-विशिष्ट,
अस्,
आ,
अम्,
distinguished
by
learning,
possessed
of
science
or
scholarship.
—विद्या-विहीन,
अस्,
आ,
अम्,
deprived
of
knowledge,
misinstructed,
ignorant.
—विद्या-
वृद्ध,
अस्,
आ,
अम्,
old
in
knowledge,
increased
or
advanced
in
learning.
—विद्या-व्यवसाय,
अस्,
m.
the
pursuit
of
science.
—विद्या-व्रत-स्नातक
or
विद्या-स्नातक,
अस्,
m.
a
Brāhman
who
has
finished
his
period
of
studentship,
(
see
स्नातक।
)
—विद्या-
हीन,
अस्,
आ,
अम्,
destitute
of
knowledge
or
learning,
uninstructed,
ignorant.
—विद्योपार्जन
(
°या-उप्°
),
अम्,
n.
acquisition
of
knowledge.
—विद्योपार्जित
(
°या-उप्°
),
अस्,
आ,
अम्,
acquired
by
learning.
विद्या
vid-yā́,
Feminine.
knowledge,
learning,
science
🞄(
esp.
the
threefold
knowledge
of
the
Vedas:
🞄¤4¤,
¤14¤,
¤18¤
and
¤64¤
sciences
are
spoken
of
)
🞄magic
spell:
(
ā
)
-kośa-gṛha,
Neuter.
library
🞄-āgama,
Masculine.
acquisition
of
knowledge
-guru,
🞄m.
instructor
in
science
(
esp.
sacred
)
-grahaṇa,
Neuter.
acquisition
of
sciences
-tīrtha,
🞄n.
bathing-place
of
knowledge
-tva,
Neuter.
the
🞄notion
‘knowledge’
-dāna,
Neuter.
imparting
of
🞄(
sacred
)
knowledge,
instruction
in
science
🞄-dhana,
Neuter.
the
treasure
of
knowledge.
विद्या
विद्
+
या,
Feminine.
1.
Knowledge,
learning,
Pañc.
i.
d.
446
243,
19,
sqq.
2.
A
magical
pill
or
bolus,
by
putting
which
into
the
mouth,
a
person
has
the
power
of
ascending
to
heaven.
3.
Durgā.
4.
A
tree,
Premna
spinosa.
--
Compound
अ-,
I.
Feminine.
want
of
knowledge,
ignorance.
II.
Adjective.
unlearned,
Man.
9,
205.
आत्मविद्या,
i.
e.
आत्मन्-,
Feminine.
the
knowledge
of
the
Supreme
Spirit,
Man.
7,
43.
अध्यात्म-,
Feminine.
the
same,
Bhag.
10,
32.
कृत-,
Adjective.
learned,
Pañc.
iv.
d.
40.
तर्क-,
Feminine.
the
science
of
rea-
soning
or
logic,
Prab.
105,
8.
दुस्-,
Adjective.
unlearned,
rude,
Rājat.
1,
356.
धनुस्-,
Feminine.
knowledge
of
archery,
Lass.
36,
18.
नक्षत्र-,
Feminine.
astronomy,
or
rather
astrology,
Man.
6,
50.
निस्-,
Adjective.
unlearned,
Kām.
Nītis.
5,
56.
नीति-,
Feminine.
knowledge
of
correct
conduct,
Hit.
pr.
d.
2,
M.M.
स-,
Adjective.
1.
learned,
Rājat.
5,
178.
2.
wise.
सद्विद्या,
i.
e.
सन्त्-
(
vb.
1.
अस्
),
Feminine.
good
learning,
Bhartṛ.
2,
45.
सम्-पूर्ण-
(
vb.
पॄ
),
Adjective.
replete
with
knowledge.
सम-वृत्तम्,
अक्षराणि →
32,
पादेऽक्षराणि →
8
मात्राः →
12
सङ्ख्याजातिः
-
अनुष्टुभ्
मात्रा-विन्यासः
दा
दा
द
द
दा
द
द
दा
लक्षण-मूलम् →
आनन्दमिश्र-जालक्षेत्रम्
ज्ञान
विद्या
स्त्रीलिङ्गम्
-
विद्
+
क्यप्
+
टाप्
"ज्ञान,
अवगम,
शिक्षा,
विज्ञान"
विद्या
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"यर्थाथ
ज्ञान,
अध्यात्म
ज्ञान
"
विद्या
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"जादू,
मन्त्र"
विद्या
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
दुर्गादेवी
विद्या
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"ऐन्द्रजालिक,
कुशलता"
विद्या
स्त्रीलिङ्गम्
-
विद्+क्यप्+टाप्
दुर्गा
देवी
विद्या
स्त्रीलिङ्गम्
-
विद्+क्यप्+टाप्
सरस्वती
देवी
विद्या
स्त्रीलिङ्गम्
-
विद्+क्यप्+टाप्
"ज्ञान,
शिक्षा"
vidyA
{%
f.
%}
1.
Knowledge,
learning,
scholarship
(
according
to
some
writers,
there
are
four
Vidyās-
त्रयी,
आन्वीक्षकी,
दंडनीति
and
वार्ता
to
these
Manu
adds
आत्मविद्या
according
to
other
writers,
there
are
fourteen
Vidyās,
viz.,
the
four
Vedas,
the
six
Vedāngas,
Dharma,
Nyāya,
Mīmānsa
and
the
uśanas
collectively,
See
Na.i.4
),
R.i.23,
88,
iii.30
2.
spell,
incantation
3.
an
epithet
of
Durgā
4.
magical
art.
१४,
इन्द्र,
इन्द्रक,
कौशिक,
गुणस्थान,
जिष्णु,
पुरन्दर,
पूर्वप,
भुवन,
भूतग्राम,
मनु,
रज्जु,
लोक,
वज्रिन्,
वासव,
विद्या,
शक,
शक्वरी,
शचीपति,
सुराधिप,
सुरेश
१८,
अब्रह्म,
तीर्थ,
धृति,
पापस्थानक,
पुराण,
विद्या,
स्मृति
vidyā́,
f.
—1.
knowledge
a
discipline
or
science
esp.
trayī
vidyā,
the
triple
science
or
knowledge
of
the
holy
word,
as
hymn,
sacrificial
formula,
and
chant,
or
the
Rigveda,
Yajurveda,
and
Sāmaveda
—2.
esp.
the
science
κατ᾽ἐξοχήν,
i.
e.
magic
a
magic
formula,
spell.
[
√1vid,
1213d:
for
mg
2,
observe
the
equally
arbitrary
specialization
in
Eng.
spell,
which
in
AS.
meant
‘a
saying.’
]
Synonyms
विद्या
(Noun)
मोक्षप्राप्त्यर्थे
परमपुरुषार्थस्य
सिद्ध्यर्थे
वा
साधनरूपं
ज्ञानम्।
"विद्यायाः
अभावात्
जीवः
जरामरणयोः
चक्रे
बध्यते।"
Synonyms
शास्त्रम्,
विज्ञानम्,
विद्या,
कलिन्दिका,
कडन्दिका
(Noun)
जडपदार्थानां
लौकिकविषयाणाञ्च
ज्ञाततत्त्वानां
विवेचनस्य
एका
स्वतन्त्रा
विद्याशाखा।
"रामः
राजनीतेः
शास्त्रम्
अधीते।"
Synonyms
दुर्गा,
उमा,
कात्यायनी,
गौरी,
ब्रह्माणी,
काली,
हैमवती,
ईश्वरा,
शिवा,
भवानी,
रुद्राणी,
सर्वाणी,
सर्वमङ्गला,
अपर्णा,
पार्वती,
मृडानी,
लीलावती,
चणडिका,
अम्बिका,
शारदा,
चण्डी,
चण्डा,
चण्डनायिका,
गिरिजा,
मङ्गला,
नारायणी,
महामाया,
वैष्णवी,
महेश्वरी,
कोट्टवी,
षष्ठी,
माधवी,
नगनन्दिनी,
जयन्ती,
भार्गवी,
रम्भा,
सिंहरथा,
सती,
भ्रामरी,
दक्षकन्या,
महिषमर्दिनी,
हेरम्बजननी,
सावित्री,
कृष्णपिङ्गला,
वृषाकपायी,
लम्बा,
हिमशैलजा,
कार्त्तिकेयप्रसूः,
आद्या,
नित्या,
विद्या,
शुभह्करी,
सात्त्विकी,
राजसी,
तामसी,
भीमा,
नन्दनन्दिनी,
महामायी,
शूलधरा,
सुनन्दा,
शुम्यभघातिनी,
ह्री,
पर्वतराजतनया,
हिमालयसुता,
महेश्वरवनिता,
सत्या,
भगवती,
ईशाना,
सनातनी,
महाकाली,
शिवानी,
हरवल्लभा,
उग्रचण्डा,
चामुण्डा,
विधात्री,
आनन्दा,
महामात्रा,
महामुद्रा,
माकरी,
भौमी,
कल्याणी,
कृष्णा,
मानदात्री,
मदालसा,
मानिनी,
चार्वङ्गी,
वाणी,
ईशा,
वलेशी,
भ्रमरी,
भूष्या,
फाल्गुनी,
यती,
ब्रह्ममयी,
भाविनी,
देवी,
अचिन्ता,
त्रिनेत्रा,
त्रिशूला,
चर्चिका,
तीव्रा,
नन्दिनी,
नन्दा,
धरित्रिणी,
मातृका,
चिदानन्दस्वरूपिणी,
मनस्विनी,
महादेवी,
निद्रारूपा,
भवानिका,
तारा,
नीलसरस्वती,
कालिका,
उग्रतारा,
कामेश्वरी,
सुन्दरी,
भैरवी,
राजराजेश्वरी,
भुवनेशी,
त्वरिता,
महालक्ष्मी,
राजीवलोचनी,
धनदा,
वागीश्वरी,
त्रिपुरा,
ज्वाल्मुखी,
वगलामुखी,
सिद्धविद्या,
अन्नपूर्णा,
विशालाक्षी,
सुभगा,
सगुणा,
निर्गुणा,
धवला,
गीतिः,
गीतवाद्यप्रिया,
अट्टालवासिनी,
अट्टहासिनी,
घोरा,
प्रेमा,
वटेश्वरी,
कीर्तिदा,
बुद्धिदा,
अवीरा,
पण्डितालयवासिनी,
मण्डिता,
संवत्सरा,
कृष्णरूपा,
बलिप्रिया,
तुमुला,
कामिनी,
कामरूपा,
पुण्यदा,
विष्णुचक्रधरा,
पञ्चमा,
वृन्दावनस्वरूपिणी,
अयोध्यारुपिणी,
मायावती,
जीमूतवसना,
जगन्नाथस्वरूपिणी,
कृत्तिवसना,
त्रियामा,
जमलार्जुनी,
यामिनी,
यशोदा,
यादवी,
जगती,
कृष्णजाया,
सत्यभामा,
सुभद्रिका,
लक्ष्मणा,
दिगम्बरी,
पृथुका,
तीक्ष्णा,
आचारा,
अक्रूरा,
जाह्नवी,
गण्डकी,
ध्येया,
जृम्भणी,
मोहिनी,
विकारा,
अक्षरवासिनी,
अंशका,
पत्रिका,
पवित्रिका,
तुलसी,
अतुला,
जानकी,
वन्द्या,
कामना,
नारसिंही,
गिरीशा,
साध्वी,
कल्याणी,
कमला,
कान्ता,
शान्ता,
कुला,
वेदमाता,
कर्मदा,
सन्ध्या,
त्रिपुरसुन्दरी,
रासेशी,
दक्षयज्ञविनाशिनी,
अनन्ता,
धर्मेश्वरी,
चक्रेश्वरी,
खञ्जना,
विदग्धा,
कुञ्जिका,
चित्रा,
सुलेखा,
चतुर्भुजा,
राका,
प्रज्ञा,
ऋद्भिदा,
तापिनी,
तपा,
सुमन्त्रा,
दूती,
अशनी,
कराला,
कालकी,
कुष्माण्डी,
कैटभा,
कैटभी,
क्षत्रिया,
क्षमा,
क्षेमा,
चण्डालिका,
जयन्ती,
भेरुण्डा
(Noun)
सा
देवी
यया
नैके
दैत्याः
हताः
तथा
च
या
आदिशक्तिः
अस्ति
इति
मन्यते।
"नवरात्रोत्सवे
स्थाने
स्थाने
दुर्गायाः
प्रतिष्ठापना
क्रियते।"
Synonyms
विद्या
(Noun)
शिक्षादिभ्यः
प्राप्तं
ज्ञानम्।
"प्राचीनकाले
विद्यायाः
केन्द्रं
काशी
आसीत्।"
வித்3யா
:
கல்வி,
அறிவு,
படிப்பு.
Vidyā
(
“knowledge”,
personif.
),
a
goddess.
§
506
(
Skandayuddha
):
III,
231,
14562
(
followed
Umā
).--Do.^2,
pl.
(
“sciences”,
personif.
).--§
270
(
Brahmasabhāv.
):
II,
11,
438
(
in
the
palace
of
Brahmán
).
विद्या
१
/
VIDYĀ
I.
A
maid
of
devī
umā.
(
mahābhārata,
Vana
Parva,
Chapter
231,
Stanza
48
).
विद्या
२
/
VIDYĀ
II.
A
deity.
This
deity
is
worshipped
as
the
deity
of
three
Vedas
which
are
the
most
important
of
the
religious
or
Vedic
literature.
Mention
is
made
about
this
deity
in
the
preface
of
Ṛgvedabhāṣya
by
sāyaṇa,
as
follows.
Once
vidyā
approached
a
Brahmin
and
said
“I
am
your
wealth.
Your
duty
is
to
impart
me
to
disciples
who
are
pure,
celibate,
law-abiding
and
active,
and
who
protect
the
treasure.
I
hate
disciples
who
are
jealous.”
Vidyā
in
the
Atharvaveda^1
and
later^2
denotes
‘knowledge,
’
especially
that
of
the
three
Vedas,
which
are
called
the
trayī
vidyā,
‘the
threefold
knowledge,
’
as
early
as
the
Taittirīya
Brāhmaṇa.^3
In
a
more
special
sense
Vidyā
occurs
in
lists
of
objects
of
study
in
the
Śatapatha
Brāhmaṇa.^4
What
exactly
the
expression
here
means
is
uncertain:
Sāyaṇa^5
suggests
the
philosophic
systems
Geldner^6
the
first
Brāhmaṇas
and
Eggeling,
^7
more
probably,
special
sciences
like
the
Sarpavidyā
or
the
Viṣavidyā.
1
)
vi.
116,
1
xi.
7,
10
8,
3.
2
)
Taittirīya
Saṃhitā,
ii.
1,
2,
8
v.
1,
7,
2
Aitareya
Brāhmaṇa,
viii.
23,
8.
9,
etc.
3
)
iii.
10,
11,
5.
Cf.
Śatapatha
Brāh-
maṇa,
v.
5,
5,
6,
etc.
4
)
xi.
5,
6,
8
Bṛhadāraṇyaka
Upani-
ṣad,
ii.
4,
10
iv.
5,
11.
5
)
On
Śatapatha
Brāhmaṇa,
xi.
5,
6,
8.
6
)
Vedische
Studien,
1,
290,
n.
4.
7
)
Sacred
Books
of
the
East,
44,
98,
n.
2.
विद्या,
स्त्रीलिङ्गम्
(
विद्यतेऽसौ
इति
।
विद्
+
“संज्ञायांसमजनिषदनिपतेति
।”
३
।
३
।
९९
।
इतिक्यप्
।
)
दुर्गा
।
इति
शब्दरत्नावली
॥
गणि-कारिका
।
इति
शब्दचन्द्रिका
॥
ज्ञानम्
।
तत्तुमोक्षे
धीः
।
इति
जटाधरः
॥
परमोत्तमपुरु-षार्थसाधनीभूता
विद्या
ब्रह्मज्ञानरूपा
।
इतिनागोजीभट्टः
॥
मन्त्रः
।
यथा
।
शारदायाम्
।“भान्तं
वियत्सनयनं
श्वेतो
मर्द्दिनि
ठद्बयम्
।अष्टाक्षरी
समाख्याता
विद्या
महिषमर्द्दिनी
॥
”विश्वसारे
।“प्रणवाद्यां
जपेद्विद्यां
मायाद्यां
वा
जपेत्सुधीः
।”महिषमर्द्दिनीमन्त्रः
॥
“दशाक्षरी
समाख्याता
विद्या
त्रिभुवनेश्वरी
।प्रणवञ्च
तथा
माया
भवेद्बिद्या
पुनर्द्दश
।कामं
प्रणवमित्युक्तं
भवेद्बिद्या
पुनर्द्दश
॥
”दुर्गामन्त्रः
।“वागबीजाद्या
यदा
विद्या
वागीशत्वप्रदायिनी
।कामाद्या
च
यदा
विद्या
सर्व्वकामप्रदायिनी
॥
तारमायादिका
विद्या
भोगमोक्षैकदायिनी
।यद्वीजाद्या
भवेद्बिद्या
तद्बीजेनाङ्गकल्पना
॥
”अन्नपूर्णामन्त्रः
।
इति
तन्त्रसारः
॥
*
॥
महा-विद्या
।
कलौ
तस्या
नानामूर्त्त्यास्तामसी
पूजासर्व्वत्र
भविता
।
अधुना
सा
वारोएयारीपूजाइति
ख्याता
।
यथा,
--“अस्मिन्
काले
सुरेशानि
प्रकाशो
जायते
भुवि
।तमोधर्म्मेण
सर्व्वत्र
देवताप्रतिमां
सदा
॥
अष्टम्याञ्च
चतुर्द्दश्यां
नवम्यां
शनिभौमयोः
।संक्रान्त्यां
पञ्चदश्याञ्च
पक्षयोरुभयोरपि
॥
कृत्वा
तु
पूजयिष्यन्ति
महाविद्यां
सभैरवाम्
।विद्याञ्च
विविधां
देवि
तथान्यप्रतिमां
शुभाम्
॥
एवं
हि
तामसीं
पूजामनित्याञ्च
भवेत्
कलौ
।”इति
मायातन्त्रे
१७
पटलः
॥
शास्त्रम्
।
तत्तु
अष्टादशविधम्
।
यथा
।
शिक्षा१
कल्पः
२
व्याकरणम्
३
निरुक्तम्
४
ज्योति-षम्
५
छन्दः
६
ऋग्वेदः
७
यजुर्व्वेदः
८
साम-वेदः
९
अथर्व्ववेदः
१०
मीमांसा
११
न्यायः
१२धर्म्मशास्त्रम्
१३
पुराणम्
१४
आयुर्व्वेदः
१५धनुर्व्वेदः
१६
गान्धर्व्ववेदः
१७
अर्थशास्त्रम्
१८
॥
यथा,
विष्णुपुराणम्
।“अङ्गानि
वेदाश्चत्वारो
मीमांसा
न्यायविस्तरःधर्म्मशास्त्रं
पुराणञ्च
विद्या
ह्येताश्चतुर्द्दश
॥
आयुर्व्वेदो
धनुर्व्वेदो
गान्धर्व्वश्चेति
ते
त्रयः
।अर्थशास्त्रं
चतुर्थञ्च
विद्या
ह्यष्टादशैव
ताः
॥
”इति
प्रायश्चित्ततत्त्वम्
॥
*
॥
नीचादप्युत्तमा
विद्या
ग्राह्या
यथा,
--“श्रद्दधानः
शुभां
विद्यामाददीतावरादपि
।अन्त्यादपि
परं
धर्म्मं
स्त्रीरत्नं
दुष्कुलादपि
॥
”इति
मानवे
२
अध्यायः
॥
*
॥
विद्याप्रशंसा
यथा,
--“ये
बालभावान्न
पठन्ति
विद्यांये
यौवनस्था
अधना
अदाराः
।ते
शोचनीया
इह
जीवलोकेमनुष्यरूपेण
मृगाश्चरन्ति
॥
भोजने
भोजनं
चित्तं
न
कुर्य्याच्छास्त्रसेवकः
।सुदूरमपि
विद्यार्थे
व्रजेत्
गरुडवेगवान्
॥
ये
बालभावान्न
पठन्ति
विद्यांकामातुरा
यौवननष्टचित्ताः
।ते
वृद्धकाले
परिभूयमानाःसन्दह्यमानाः
शिशिरे
यथाब्जम्
॥
माता
शत्रुः
पिता
वैरी
वालो
येन
न
पाठितः
।न
शोभते
सभामध्ये
हंसमध्ये
वको
यथा
॥
विद्या
नाम
कुरूपरूपमधिकं
प्रच्छन्नमन्तर्द्धनंविद्या
साधुजनप्रिया
शुचिकरी
विद्या
गुरूणांगुरुः
।विद्या
बन्धुजनार्त्तिनाशनकरी
विद्या
परं
देवताविद्या
भोग्ययशःकुलोन्नतिकरी
विद्याविहीनःपशुः
॥
गृहे
चाभ्यन्तरे
द्रव्यं
लग्नं
चैव
तु
दृश्यते
।अशेषं
हरणीयञ्च
विद्या
न
ह्रियते
परैः
॥
”इति
गारुडे
११०
।
११५
अध्यायौ
॥
अथ
विद्यादानफलम्
।“यस्तु
देव्या
गृहे
नित्यं
विद्यादानं
प्रवर्त्तयेत्
।स
भवेत्
सर्व्वलोकानां
पूज्यः
पूजापदं
व्रजेत्
॥
विद्यादानं
प्रवक्ष्यामि
येन
तुष्यन्ति
मातरः
।लिप्यते
दीयते
येन
विघिना
तं
शृणुष्व
नः
॥
सिद्धान्तमोक्षशास्त्राणि
वेदान्
स्वर्गादिसाध-कान्
।तदङ्गानीतिहासानि
देया
धर्म्मविवृद्धये
॥
गारुडं
बालतन्त्रञ्च
भूततन्त्राणि
भैरवम्
।शास्त्राणि
पठनाद्दानात्
मातरः
फलदानृणाम्
॥
ज्योतिषं
वैद्यशास्त्राणि
कला
काव्यं
स्वभाग्यतः
।दानादारोग्यमाप्नोति
गन्धर्व्वं
लभते
पदम्
॥
विद्याभ्यो
वर्त्तते
लोको
धर्म्माधर्म्मञ्च
वृद्धये
।तस्माद्विद्या
सदा
देया
दृष्टादृष्टफलार्थिभिः
॥
महीदानञ्च
गोदानं
हैमवस्त्रतिला
जलम्
।धान्यदीपान्नदानञ्च
महादानानि
दानसु
॥
इहात्र
क्षीयते
दानं
दीपदानं
नराधिप
।विद्या
वृद्धिमवाप्नोति
दीयमानापि
नित्यशः
॥
एकोच्चारेण
भूदानं
दत्तं
भवति
भूमिप
।नहि
तद्विद्यते
भूप
देहपातादनन्तरम्
॥
विद्यादानं
न
तद्बत्स
एकधा
दशधा
भवेत्
।शतधा
कोटिधा
गच्छेदिहामूत्र
च
पारगः
॥
राज्ञा
तस्करदायाद्यैर्जलवह्रिसरीसृपैः
।सर्व्वदानानि
ह्रीयन्ते
विद्या
केनापि
ह्रीयते
॥
विद्यादानात्
परं
दानं
न
भूतं
न
भविष्यति
।विद्यादानेन
दानानि
नहि
तुल्यानि
बुद्धिमन्
॥
विद्या
एव
परं
मन्ये
यत्तत्
पदमनामयम्
।शृण्वन्नुत्पद्यते
भक्तिर्भक्त्या
गुरुमुपासते
॥
स
च
विद्यागमान्
वक्ति
विद्या
पुस्ताश्रितानृप
।विद्याविवेकबोधेन
शुभाशुभविचारिणाम्
॥
विद्यते
सर्व्वकामाप्तिस्तस्माद्बिद्या
परा
मता
॥
विद्यादानात्
परं
दानं
न
भूतं
न
भविष्यति
।येन
दत्तेन
चाप्नोति
शिवं
परमकारणम्
॥
विद्याविचारतत्त्वज्ञा
राज्ञः
सन्मार्गगामिनः
।भुञ्जतेऽपि
हि
भोगानि
गच्छन्ति
परमांगतिम्
॥
अन्त्यजा
अपि
यां
प्राप्य
क्रीडन्ते
ग्रहराक्षसैः
।सा
विद्या
केन
मीयेत
यस्याः
कोऽन्यः
समो-ऽपि
न
॥
ज्वरेण
कुञ्जरं
हन्ति
सर्षपेण
तुरङ्गमम्
।मक्षिकापदमात्रस्य
विषस्य
विषमा
गतिः
॥
एवंविधं
विधिं
वत्स
विद्यामन्त्रप्रभावतः
।जीर्य्यते
भक्षितं
पुंभिस्तस्माद्विद्या
परात्परा
॥
नहि
विद्या
कुलं
जातिरूपं
पौरुषपात्रताम्
।वशते
सर्व्वलोकानां
पठिता
उपकारिका
॥
भूतैर्गृ
हीता
विध्वस्ता
दष्टा
वा
महपन्नगैः
।विद्या
उत्थापयेत्
वत्स
अन्त्यजस्यापि
हृत्-स्थिता
।सर्व्वेषामेव
वृद्धानां
विद्यावृद्धे
हि
मान्यता
॥
वयोवृद्धो
हि
शूद्राणां
बिशानां
धनवान्
यतः
।क्षत्त्रियाणान्तु
वीर्य्येण
विप्राणां
शास्त्रपारगः
॥
वित्तं
बन्धुर्वयश्चैव
तपो
विद्या
यथोत्तरम्
।पूजनीयानि
सर्व्वेषां
विद्या
तेषां
गरीयसी
॥
गुरुशुश्रूषया
विद्या
पुष्कलेन
धनेन
वा
।विद्यया
लभ्यते
विद्या
चतुर्थी
नोपलभ्यते
॥
यः
कृत्स्नान्तु
महीं
दद्यात्
मेरुतुल्यञ्च
काञ्च-नम्
।स
यदन्यायतः
पृच्छेन्न
तस्योपदिशेत्
क्वचित्
॥
एवंविधं
महाभाग
विद्यारूपं
हि
वर्णितम्
।संक्षेपान्न
च
विस्तारात्तस्या
दानफलं
शृणु
॥
श्रीताडीपत्रजे
सञ्चे
समे
पत्रसुसञ्चिते
।विचित्रकं
विपार्श्वे
च
चर्म्मणां
सवटीकृते
॥
रक्तेन
अथ
कृष्णेन
मूर्द्धानावर्द्धितेन
च
।दृढसूत्रसुबन्धेन
एवंविधकृतेन
च
॥
यस्तु
द्वादशसाहस्रीं
संहितामुपलेखयेत्
।ददाति
चाभियुक्ताय
स
याति
परमां
गतिम्
॥
पूर्व्वोत्तरप्लवे
देशे
सर्व्ववाधाविवर्ज्जिते
।गोमयेन
शुभेनैव
कुर्य्यान्मण्डलकं
बुधः
॥
चतुर्हस्तप्रमाणेन
शुभञ्च
चतुरस्रकम्
।तस्य
मध्ये
लिखेत्
पद्मं
सितरक्तरजादिभिः
॥
सर्व्वर्त्तुकमयैः
पुष्पैर्भूषयेत्
सर्व्वतो
दिशम्
।वितानं
दापयेन्मूर्द्ध्नि
शुभचित्रविचित्रितम्
।पार्श्वतः
सितवस्त्रैस्तु
सम्यक्
शोभां
प्रकल्पयेत्
।कन्दुकैरद्धचन्द्रैश्च
दर्पणैश्चामरैस्तथा
॥
घण्टाकिङ्किणिशब्दैश्च
सर्व्वत्र
उपकल्पयेत्
।तस्य
मध्ये
न्यसेद्यन्त्रं
नागदन्तमयं
शुभम्
॥
अधः
कश्चिन्निबद्धन्तु
पार्श्वतो
हरिदन्तिभिः
।शोभितं
दृढबन्धेन
बद्धं
सूत्रेण
बुद्धिमान्
॥
तस्योर्द्ध्वे
विन्यसेद्देव्याः
पुस्तकं
लिखितं
शुभम्
।आलेख्यमपि
तत्रैव
पूजयेद्बिधिना
ततः
॥
निरुदकैस्तथा
पुष्पैः
कृमिकीटविवर्जितैः
।चन्दनेन
सदा
तत्र
भस्मना
चारु
धूनयेत्
॥
धूपञ्च
गुग्गुलुं
देयं
तुरुष्कागुरुमिश्रितम्
।दीपमालां
तथा
चाग्रे
नैवेद्यं
विविधं
पुनः
॥
खाद्यं
पेयान्वितं
लेह्यं
चोष्यञ्चापि
निवेदयेत्
।पूजयेद्दिशिपालांस्तु
लोकपालान्
यथाक्रमम्
॥
कन्याः
स्त्रियस्तु
संपूज्या
मातरः
कल्पयेच्च
ताः
।पुस्तकं
देवदेवीश्च
विप्राणां
दक्षिणां
तथा
॥
स्वशक्त्या
चैव
दातव्या
नृपं
पौरांश्च
पूजयेत्
।तथा
संपूजयेद्वत्स
लेखकं
धर्म्मभागकम्
॥
छन्दोलक्षणतत्त्वज्ञं
सत्कविं
मधुरस्वरम्
।प्रणष्टं
स्मरते
ग्रन्थं
श्रेष्ठं
पुस्तकलेखकम्
॥
नातिसन्ततविच्छिन्नैर्न
श्लक्ष्णैर्न
च
कर्कशैः
।नन्दिनागरकैर्व्वर्णैर्लेखयेच्छिवपुस्तकम्
॥
प्रारम्भे
पञ्चश्लोकानि
पुनः
शान्तिन्तु
कारयेत्
।रात्रौ
जागरणं
कुर्य्यात्
सर्व्वापेक्षं
प्रकल्पयेत्
॥
नटचारणनग्नैश्च
देव्याः
कथनसम्भवैः
।प्रत्यूषे
पूजयेल्लोकांस्ततः
सर्व्वं
विसर्ज्जयेत्
॥
एकान्ते
सुमनस्केन
विश्रब्धेन
दिने
दिने
।निष्पाद्यं
विधिनानेन
स्वर्क्षे
च
शुभवासरे
॥
ततः
पूर्व्वोक्तविधिना
पुनः
पूजां
प्रकल्पयेत्
।तथा
विद्याविमानन्तु
सप्तपञ्चत्रिभूमिकम्
॥
विचित्रवस्त्रशोभाढ्यं
शुभलक्षणलक्षितम्
।कारयेत्
सर्व्वतोभद्रं
किङ्किणीवरकान्वितम्
॥
दपेणैरर्द्धचन्द्रैश्च
घण्टाचामरमण्डितम्
।तस्मिन्धूपं
समुत्क्षिप्य
सुगन्धं
चन्दनागुरुम्
॥
तरुस्कं
गुग्गुलुं
वत्स
शर्करामधुमिश्रितम्
।पूर्व्ववत्
पूजयेत्
सर्व्वान्
कन्यास्त्रीद्विजपौरवान्
॥
तथा
तं
पुस्तकं
वस्त्रे
विन्यसेद्विधिपूजितम्
।एवं
कत्वा
तथा
चिन्त्या
मातरः
प्रीयतां
मम
॥
यस्यैव
शुल्कं
तच्छास्त्रं
पुस्ते
पुरि
विकल्पयेत्
।तथा
तपस्विनः
पूज्याः
सर्व्वशास्त्रार्थपारगाः
॥
शिवव्रतधरा
मुख्या
विष्णुधर्म्मपरायणाः
।महता
जनसंघेन
रथस्थं
वाद्यवाहनैः
॥
प्रधानैर्व्वापि
तन्नेयं
यस्य
देवस्य
अंशजम्
।सामान्यं
शिवतीर्थेषु
मातरो
भवनेषु
च
॥
तस्मिन्
पूजां
तथा
कृत्वा
देवदेवेन
शूलिना
।समर्पयेत्
प्रणम्येशं
मातरः
प्रीयतां
मम
॥
सदाध्ययनयुक्ताय
विद्यादानरताय
च
।विद्यासंग्रहयुक्ताय
सर्व्वशास्त्रकृताश्रमे
॥
तेनैव
वर्त्तते
यस्तु
तस्य
तं
विनिवेदयेत्
।जगद्धिताय
वै
शान्तिं
सन्ध्यायां
वाचयेत्तथा
॥
तेन
तोयेन
दातारं
मूर्द्ध्नि
समभिसिञ्चयेत्
।वरन्नेतु
ततः
शब्दमुच्चार्य्यं
जगतस्तथा
॥
एवं
कृते
महाकान्तिर्देशस्य
नगरस्य
च
॥
अनेन
विधिना
यस्तु
सर्व्ववाधाः
शमन्ति
च
॥
अनेन
विधिना
यस्तु
विद्यादानं
प्रयच्छति
।स
भवेत्
सर्व्वलोकानां
दर्शनादघनाशनः
।मृतोऽपि
गच्छते
स्थानं
ब्रह्मविष्णुनमस्कृतम्
॥
सप्त
पूर्व्वापरान्
वंशानात्मनः
सर्व्व
एव
च
।उद्धृत्य
पापकलिलाद्विष्णुलोके
महीयते
॥
यावत्
तत्पत्रसंख्यानमक्षराणि
विधीयते
।तावत्
स
विष्णुलोकेषु
क्रीडते
विविधैः
सुखैः
॥
तदा
क्षितिं
समायातो
देव्या
भक्तिरता
भवेत्
।समस्तभोगसम्पन्ने
विद्वान्
संजायते
कुले
॥
विद्यादानप्रभावेन
योगशास्त्रं
ददेद्यदि
।आत्मवित्तानुरूपेण
यः
प्रयच्छति
मानवः
।अशाठ्यात्
फलमाप्नोति
सत्यं
सत्यं
न
संशयः
॥
स्त्रिया
वानेन
विधिना
विद्यादानफलं
लभेत्भर्त्तुर्व्वानुज्ञया
दत्तं
विधवा
वा
तमुद्दिशन्
॥
*
॥
विद्यार्थिने
सदा
देयं
वस्त्रमभ्यङ्गभोजनम्
।छत्रिका
उदकं
दीपं
यस्मात्तेन
विना
नहि
॥
लेखनीघटनं
तीक्ष्णमसिपत्रन्तु
लेखनीम्
।दत्त्वा
तु
लभते
वत्स
विद्यादानमनुत्तमम्
॥
पुस्तकास्तरणं
दत्त्वा
तत्प्रमाणं
सुशोभनम्
।विद्यादानमवाप्नोति
सूत्रबन्धन्तु
बुद्धिमान्
॥
पत्रकामासनञ्चैव
दण्डासनमथापि
वा
।विद्याधारणशीलाय
दत्तं
भवति
राज्यदम्
॥
अञ्जनं
नेत्रपादानां
दत्तं
विद्यापरायणे
।भूमिं
गृहन्तु
क्षेत्रन्तु
स्वर्गराज्यफलप्रदाम्
॥
यस्य
भूम्यां
स्थितो
नित्यं
विद्यादानं
प्रवर्त्तते
।तस्यापि
भवते
स्वर्गं
तत्प्रभावान्नराधिप
॥
तस्मात्
सर्व्वप्रयत्नेन
विद्या
देया
सदा
नरैः
।इह
कीर्त्तिमवाप्नोति
मृतो
याति
परां
गतिम्
॥
”इति
देवीपुराणे
विद्यादानमहाभाग्यफला-ध्यायः
॥
*
॥
अपि
च
।“दशवापीसम
कन्या
भूमिदानञ्च
तत्समम्
।भूमिदानाद्दशगुणं
विद्यादानं
विशिष्यते
॥
यथा
सुराणां
सर्व्वेषां
रामश्च
परमेश्वरः
।तथैव
सर्व्वदानानां
विद्यादानन्तु
देहिनाम्
॥
राजसूयसहस्रस्य
सम्यगिष्टस्य
यत्
फलम्
।तत्
फलं
लभते
विप्रो
विद्यादानेन
पुण्यवान्
॥
सर्व्वशस्यसमापूर्णां
सर्व्वरत्नोपशोभिताम्
।विप्राय
वेदविदुषे
महीं
दत्त्वा
शशिग्रहे
।यत्फलं
लभते
विप्रो
विद्यादानेन
तत्
फलम्
॥
कपिलानां
सहसेण
सम्यग्दत्तेन
यत्
फलम्
।तत्
फलं
समवाप्नोति
पुस्तकस्य
प्रदानतः
॥
यावच्च
पातकं
तेन
कृतं
जन्मशतैरपि
।तत्
सर्व्वं
नाशयत्याशु
विद्यादानेनं
भो
द्बिज
॥
धर्म्मोपदेशं
यः
कुर्य्यात्
शास्त्रं
ज्ञात्वा
तु
वैष्णवे
।कृत्स्नां
धरित्रीं
यो
दद्यात्
उभयोस्तत्समंफलम्
॥
विद्यादानात्
परं
दानं
न
भूतं
न
भविष्यति
।येन
दत्तेन
चाप्नोति
शिवं
परमकारणम्
॥
विद्या
च
श्रूयते
लोके
सर्व्वधर्म्मप्रदायिका
।तस्माद्बिद्या
सदा
देया
पण्डितैर्धार्म्मिकैर्द्बिजैः
॥
आत्मविद्याप्रदातारो
ये
भवन्ति
सदा
मुने
।न
पुनस्तेऽपि
निरयं
प्रविशन्ति
सुनिश्चयम्
॥
विप्राय
पुस्तकं
दत्त्वा
धर्म्मशास्त्रस्य
च
द्विज
।पुराणस्य
च
यो
दद्यात्
स
देवत्वमवाप्नुयात्
॥
शास्त्रदृष्ट्या
जगत्
सर्व्वं
सुश्रुतञ्च
शुभाशुभम्
।तस्मात्
शास्त्रं
प्रयत्नेन
दद्याद्विप्राय
कार्त्तिके
॥
वेदविद्याञ्च
यो
दद्यात्
स्वर्गे
कल्पत्रयं
वसेत्
।आत्मविद्याञ्च
यो
दद्यात्
तस्य
संख्या
नविद्यते
॥
त्रीणि
तुल्यप्रदानानि
त्रीणि
तुल्यफलानि
च
।शास्त्रं
कामदुधा
धेनुः
पृथिवी
चैव
शाश्वती
॥
यत्किञ्चित्
कार्त्तिके
दत्तं
विष्णुमुद्दिश्य
मानवैः
।तदक्षयञ्च
लभते
त्वन्नदानाद्विशेषतः
॥
इह
लोके
बहून्
भोगान्
भुक्त्वा
याति
शिवा-लयम्
॥
”इति
पाद्मोत्तरखण्डे
११७
अध्यायः
॥
अथ
विद्यारम्भदिनानि
।विष्णुधर्म्मोत्तरे
।“संप्राप्ते
पञ्चमे
वर्षे
अप्रसुप्ते
जनार्द्दने
।षष्ठीं
प्रतिपदञ्चैव
वर्ज्जयित्वा
तथाष्टमीम्
॥
रिक्तां
पञ्चदशीञ्चैव
सौरिभौमदिनं
तथा
।एवं
सुनिश्चिते
काले
विद्यारम्भन्तु
कारयेत्
॥
पूजयित्वा
हरिं
लक्ष्मीं
देवीञ्चापि
सरस्वतीम्
।स्वविद्यासूत्रकारांश्च
स्वाञ्च
विद्यां
विशेषतः
॥
नमस्ते
बहुरूपाय
विष्णवे
परमात्मने
।स्वाहेत्यनेन
हरिं
त्रिः
पूजयेत्
।भद्रकाल्यै
नमो
नित्यं
सरस्वत्यै
नमो
नमः
।वेदवेदान्तवेदाङ्गविद्यास्थानेभ्य
एव
च
॥
स्वाहेति
ब्रह्मपुराणीयेन
च
त्रिः
पूजयेत्
॥
”
*
॥
लिखनविधिमाह
नन्दिपुराणम्
।“शुभे
नक्षत्रदिवसे
शुभे
वारे
दिनग्रहे
।लेखयेत्
पूज्य
देवेशान्
रुद्रब्रह्मजनार्द्दनान्
॥
पूर्व्वदिग्वदनो
भूत्वा
लिपिज्ञो
लेखकोत्तमः
।निरोधो
हस्तबाह्वोश्च
मसीपत्रावधारणे
॥
”मत्स्यपुराणञ्च
।“शीर्षोपेतान्
सुसंपूर्णान्
समश्रेणीगतान्समान्
।अक्षरान्
विलिखेद्यस्तु
लेखकः
स
परःस्मृतः
॥
”नाधीयीतेत्यनुवृत्तौ
मनुः
।“रुधिरे
च
स्रते
गात्रात्
शस्त्रेण
च
परीक्षते
।”रुधिरस्रवं
विना
शस्त्रेण
क्षतमात्रेऽपि
।
दीपि-कायाम्
।“लघुचरशिवमूलाधोमुखत्वष्टृपौष्ण-शशिषु
च
हरिबोधे
शुक्रजीवार्कवारे
।उदितवति
च
जीवे
केन्द्रकोणेषु
सौम्यै-रपठनदिनवर्ज्जं
पाठयेत्
पञ्चमेऽब्दे
॥
”मदनपारिजाते
।“विद्यारम्भे
गुरुः
श्रेष्टो
मध्यमौ
भृगुभास्करौ
।मरणं
शनिभौमाभ्यामविद्या
बुधसोमयोः
॥
विद्यारम्भः
सुरगुरुसितज्ञेष्वभीष्टार्थदायीकर्त्तुश्चायुश्चिरमपि
करोत्यंशुमान्
मध्यमोऽत्र
।नीहारांशौ
भवति
जडता
पञ्चता
भूमिपुत्त्रेछायासूनावपि
च
मुनयः
कीर्त्तयन्त्येवमाद्याः
॥
रवेर्गुरोर्भृगोर्लग्ने
तत्स्थेऽर्केऽपीन्दुवृद्धितः
।गुर्व्वर्केन्दूडुशुद्धौ
च
विद्यारम्भः
प्रशस्यते
॥
”
*
॥
बृहस्पतिः
।“प्राङ्मुखो
गुरुरासीनो
वरुणाभिमुखं
शिशुम्
।अध्यापयेच्च
प्रथमं
द्विजाशीर्भिः
प्रपूजितम्
॥
”कूर्म्मपुराणम्
।“स्वाध्यायस्य
त्रयो
भेदा
वाचिकोपांशु-मानसाः
॥
”शिवधर्म्मे
।“संस्कृतैः
प्राकृतैर्वाक्यैर्यः
शिष्यमनुरूपतः
।देशभाषाद्युपायैश्च
बोधयेत्
स
गुरुः
स्मृतः
॥
”आदिः
ग्रन्थकरणादिः
।
*
।
नन्दिपुराणम्
।“प्रशस्तशब्दसंयोगे
कुर्य्यात्
यतिविरामणम्
।”विरामणं
तद्दिनपाठसमाप्तिम्
॥
*
॥
“समाप्ते
वाचकाभीष्टं
कुर्य्यादेव
विचक्षणः
।सुश्रुतं
सुव्रतं
भूयादस्तु
व्याख्या
तु
नित्यदा
॥
लोकः
प्रवर्त्ततां
घर्म्मे
राजा
चास्तु
सदा
जयी
।धर्म्मवान्
धनसम्पन्नो
गुरुश्चास्तु
निरामयः
॥
*
॥
इति
प्रोच्य
यथायातं
गन्तव्यञ्च
विभावितैः
।शिष्यैः
परस्परं
शास्त्रं
चिन्तनीयं
विचक्षणैः
॥
कथावस्तुप्रसङ्गेन
नानाव्याख्यानसम्भवैः
।युक्तिभिश्च
स्मरेद्व्याख्यां
चिह्रैश्चापि
स्वयंकृतैः
।एवं
दिने
दिने
व्याख्यां
शृणुयान्नियतो
नरः
॥
”विष्णुपुराणम्
।“पुत्त्रैरध्यापिता
ये
च
ते
पतन्ति
श्वभोजने
॥
”सूत
उवाच
।“प्रागल्भ्यहीनस्य
नरस्य
विद्याशस्त्रं
यथा
कापुरुषस्य
हस्ते
।न
तृप्तिमुत्पादयते
शरीरेअन्धस्य
दारा
इव
दर्शनीयाः
॥
”
*
॥
लिङ्गपुराणम्
।“यो
गुरुं
पूजयेन्नित्यं
तस्य
विद्या
प्रसीदति
।तत्प्रसादेन
यस्मात्
स
प्राप्नुते
सर्व्वसम्पदः
॥
”दुर्व्वासाः
।“सन्ध्यायां
गर्ज्जिते
मेघे
शास्त्रचिन्तां
करोतियः
।चत्वारितस्य
नश्यन्ति
चायुर्विद्या
यशो
बलम्
॥
”अधीतस्यार्थिने
दानमावश्यकं
तथा
च
श्रुतिः
।योऽधीत्यार्थिभ्यो
विद्यां
न
प्रयच्छेत्
स
कार्य्यहास्यात्
श्रेयसो
द्बारमावृणुयात्
इति
।
*
।तद्दानञ्च
अध्यापनेन
व्याख्यया
विलिख्यार्पणेनच
सम्भवतीत्यतो
धीमद्भिर्निबन्धः
क्रियते
॥
*
॥
तथा
च
विष्णुपुराणम्
।“प्राणिनामुपकाराय
यदेवेह
परत्र
च
।कर्म्मणा
मनसा
वाचा
तदेव
मतिमान्
भजेत्
॥
”बृहस्पतिरपि
।“अज्ञानतिमिरोपेतान्
सन्देहपटलान्वितान्
।निरामयान्
यः
कुरुते
शास्त्राञ्जनशलाकया
॥
इह
कीर्त्तिं
राजपूजां
लभते
सद्गतिञ्च
सः
।षाण्माषिके
तु
समये
म्रान्तिः
सञ्जायते
यतः
॥
धात्राक्षराणि
सृष्टानि
पत्रारूढान्यतः
पुरा
।उपदेशानुमन्ता
च
लोके
तुल्यफलौ
स्मृतौ
॥
”एवञ्च
।
एकलव्येनानुपदेष्टापि
द्रोणाचार्य्यो
गुरुःकृतः
अतो
ग्रन्थकर्त्तः
सुतरां
गुरुत्वम्
।
यथा,
महाभारते
।“अरण्यमनुसंप्राप्य
कृत्वा
द्रोणं
महीमयम्
।तस्मिन्नाचार्य्यवृत्तिञ्च
परमामास्थितस्तदा
।इष्वस्त्रे
योगमातस्थे
परं
निश्चयमागतः
॥
”
*
॥
शङ्खलिखितौ
।“न
वेदमनधीतानां
विद्यामधीयीतान्यत्र
वेदाङ्ग-स्मृतिभ्यः
॥
”
*
॥
अङ्गानि
च
।“शिक्षा
कल्पो
व्याकरणं
छन्दो
ज्योतिषमेव
च
।निरुक्तञ्चेति
चाङ्गानि
वेदानां
गदितानि
षट्
॥
”स्मृतिस्तु
धर्म्मसंहितेत्यमरः
॥
*
॥
शिष्यस्यगुरुषु
ऋणित्वमाह
लघुहारीतः
।“एकमप्यक्षरं
यस्तु
गुरुः
शिष्ये
निवेदयेत्
।पृथिव्यां
नास्ति
तद्द्रव्यं
यद्दत्त्वा
सोऽनृणी
भवेत्
॥
”नन्दिपुराणम्
।“यश्च
श्रुत्वान्यतः
शास्त्रं
संस्कारं
प्राप्य
वै
दृढम्
।अन्यस्य
जनयेत्
कीर्त्तिं
गुरोः
स
ब्रह्महा
भवेत्
॥
विस्मरेच्च
तथा
मौढ्याद्योऽपि
शास्त्रमनुत्तमम्
।स
याति
नरकं
घोरमक्षयं
भीमदर्शनम्
॥
”
*
॥
अतएव
गृहस्थादीनामपि
पुनरध्ययनमाहआपस्तम्बः
।
यया
विद्यया
न
विरोधेत
पुनरा-चार्य्यमुपेत्य
साधयेदिति
॥
*
॥
विष्णुः
।
यश्चविद्यामासाद्य
तव्या
जीवेत्
न
च
सा
तस्य
पर-लोकफलप्रदा
भवति
यश्च
विद्यया
परेषां
यशोहन्तीति
।
*
।
देवलः
।“इष्टं
दत्तमधीतं
यद्विनश्यत्यनुकीर्त्तनात्
।श्लाघानुशोचनाभ्याञ्च
भग्नतेजो
विभिद्यते
॥
तस्मादात्मकृतं
पुण्यं
वृथा
न
परिकीर्त्तयेत्
॥
”अनुकीर्त्तनं
कथनम्
।
श्लाघा
प्रशंसा
।
अनु-शोचनं
धनव्ययेन
पश्चात्तापः
।
भग्नतेजः
फल-जनकशक्तिहीनम्
।
वृथा
रक्षादिप्रयोजनंविना
॥
*
॥
वैष्णवामृते
भविष्यपुराणम्
।“उपाध्यायस्य
यो
वृत्तिं
दत्त्वाध्यापयतिद्विजान्
।किन्न
दत्तं
भवेत्तेन
धर्म्मकामार्थमिच्छता
॥
”इति
ज्योतिस्तत्त्वम्
॥
विद्या
स्त्री
विद--क्यप्
।
१
ज्ञाने
।
२
तत्त्वसाक्षात्कारे
“विद्ययामृतमश्नुते”
इति
श्रुतिः
।
३
दुर्गायां
शब्दच०
४
गणिकारि-कावृक्षे
शब्दच०
।
तन्त्रोक्ते
५
देवीमन्त्रे
च
।
“शतलक्षप्र-जप्तापि
तस्य
विद्या
न
सिध्यतीति”
श्यामास्तवः
।६
विद्याहेतौ
शास्त्रे
“अङ्गानि
वेदाश्चत्वारो
मीमांसान्या-यविस्तरः
।
धर्मशास्त्रं
पुराणञ्च
विद्या
ह्येताश्चतुर्दश
।आयुर्वेदो
धनुर्वेदो
गान्धर्वश्चेति
ते
त्रयः
।
अर्थशास्त्रंचतुर्थञ्च
विद्या
ह्यष्टादशैव
ताः”
प्रा०
त०
विष्णुपु०
।विद्याभेदे
देवताभेदाः
हेमा०
ब्र०
विष्णुधर्मोत्तरे
उक्तायथा
“ऋग्वेदस्तु
स्मृतो
ब्रह्मा
यजुर्वेदस्तु
वासवः
।सामवेदं
तथा
विष्णुः
शम्भुश्चाथर्वणो
भवेत्
।
शिक्षा-प्रजापतिर्ज्ञेया
कल्पो
ब्रह्मा
प्रकीर्त्तितः
।
सरस्वतीव्याकरणं
निरुक्तं
वरुणः
प्रभुः
।
छन्दो
विष्णुस्तथै-वाग्निर्ज्योतिषं
भगवान्
रविः
।
मीमांसा
भगवान्सोमो
न्यायमार्गः
समीरणः
।
धर्मश्च
धर्मशास्त्राणिपुराणञ्च
तथा
मनुः
।
इतिहासं
प्रजाध्यक्षो
धनुर्वेदःशतक्रतुः
।
आयुर्वेदस्तथा
साक्षाद्देवो
धन्वन्तरिः
प्रभुः
।कलावेदो
महीदेवी
नृत्यशास्त्रं
महेश्वरः
।
सङ्कर्षणःपञ्चरात्रं
रुद्रः
पाशुपतं
तथा
।
पातञ्जलमनन्तश्च
सांख्यञ्चकपिलो
मुनिः
।
अर्थशास्त्राणि
सर्वाणि
धनाध्यक्षःप्रर्कार्त्तितः
।
कलाशास्त्राणि
सर्वाणि
कामदेवो
जगद्-गुरुः
।
अन्यानि
यानि
शास्त्राणि
यत्कर्माणि
प्रचक्षते
।स
एव
देवता
तस्य
शास्त्रं
कर्म
च
देववत्”
।
श्रुतौ
तुविद्याभेदः
द्विविधः
पराऽपराभेदात्
उक्तः
।
यया
ब्रह्माव-गमः
सा
परा
“ययाऽक्षरमधिगम्यते
सा
परेतिश्रुतेः”
।ऋग्वेदादिलक्षणा
अपरा
सा
च
अध्ययनाध्यापनरूपा
।
1
{@“विद
ज्ञाने”@}
2
‘सत्तायां
विद्यते,
ज्ञाने
वेत्ति,
विन्ते
विचारणे।’
3
इति
देवः।
‘--
मतौ’
इति
वोपदेवः।
आवेदकः-दिका,
वेदकः-दिका,
4
विविदिषकः-षिका,
वेविदकः-दिका
वेदिता-त्री,
वेदयिता-त्री,
विविदिषिता-त्री,
वेविदिता-त्री
5
विदन्-ती,
6
विद्वान्-विदुषी,
निवेदयन्
7
-न्ती,
वेदयः
8,
विविदिषन्-न्ती
--
वेदिष्यन्-न्ती-ती,
वेदयिष्यन्-न्ती-ती,
विविदिषिष्यन्-न्ती-ती
--
9
संविदानः,
वेदयमानः,
संविविदिषमाणः,
वेविद्यमानः
10
मन्त्रवित्,
ब्रह्मवित्,
शास्त्रवित्,
वेदवित्,
11
अनिर्विदा,
लोकवित्-प्रवित्-विदौ-विदः
12
विदितम्-तः-तवान्,
वेदितः,
विविदिषितः,
वेविदितः-तवान्
13
विदः,
14
विन्दुः,
15
विदुरः
16,
सार्ववेद्यः,
चतुर्वेदः,
17
विविदिवान्-विविद्वान्,
चतुर्वेदी,
18
पराशयवेदी,
धनुर्वेदी,
वैदिकः,
वेदः,
19
वैदनः
20
विविदिषुः,
वेविदः
आवेदितव्यम्,
वेदयितव्यम्,
विविदिषितव्यम्,
वेविदितव्यम्
आवेदनीयम्,
वेदनीयम्,
विविदिषणीयम्,
वेविदनीयम्
वेद्यम्,
त्रैविद्यः,
वेद्यम्,
विविदिष्यम्,
वेविद्यम्
वेद्यमानः,
वेदयमानः,
विविदिषमाणः,
वेविद्यमानः
21
वेदः,
वेदः,
विविदिषः,
वेविदः
वेदितुम्,
वेदयितुम्,
विविदिषितुम्,
वेविदितुम्
22
वित्तिः,
विदा,
23
विद्या,
अङ्गविद्या,
त्रिविद्या,
24
वेदना,
विविदिषा,
वेविदा
25
वेदनम्,
वेदनम्,
विविदिषणम्,
वेविदनम्
26
विदित्वा,
27
वेदयित्वा,
विविदिषित्वा,
वेविदित्वा
आवेद्य,
प्रवेद्य,
प्रविविदिष्य,
प्रवेविद्य
28
ब्राह्मणवेदं
29
चोरवेदम्
30
31
जिघांसुवेदम्,
32
वेदम्
२,
विदित्वा
२,
वेदम्
२,
वेदयित्वा
२,
विविदिषम्
२,
विविदिषित्वा
२,
वेविदम्
२
वेविदित्वा
२
33
इति
इन्प्रत्ययः।
वेत्ति
विन्दति
विद्यते
वा
वेदिः
=
त्रेताग्न्यधिष्ठानम्।
]
]
वेदिः,
34
विदथः,
35
नवेदाः,
36
इति
विश्वशब्द
उपपदे
असिप्रत्ययः।
विश्ववेदाः
=
हुताशनः।
]
]
विश्ववेदाः।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१६०२
[
[
आ।
‘विद्वानुपानेष्ट
च
तान्
स्वकाले
यतिर्वशिष्ठो
यमिनां
वरिष्ठः।।’
भ।
का।
१-१५
]
]
)
02
→
(
२-अदादिः-१०६४।
सक।
सेट्।
पर।
)
03
→
(
श्लो।
१११
)
04
→
[
[
१।
सनि,
‘रलो
व्युपधात्--’
(
१-२-२६
)
इत्यादिना
क्रित्त्वविकल्पे
प्राप्ते
‘रुदविद--’
(
१-२-८
)
इति
नित्यं
कित्त्वं
भवति।
तेन
सन्नन्ते
सर्वत्र
एकमेव
रूपम्।
क्षीरस्वामी
तु
‘रुदविद--’
(
१-२-८
)
इति
सूत्रं
कित्त्वविकल्पार्थमिति
व्याचकार।
भाष्यादिषु
नित्यकित्त्वविधायकत्वेनैव
प्रकृतसूत्रस्य
व्याख्यानात्
क्षीरस्वामिमतं
चिन्त्यम्।
]
]
05
→
[
[
२।
शतरि,
‘विदेः
शतुर्वसुः’
(
७-१-३६
)
इति
सूत्रात्
शतुः
वस्वादेशविकल्पः।
वस्वादेशपक्षे
विद्वान्
इति
\n\n
तदभावपक्षे
विदन्
इति
च
रूपम्।
नित्यं
वसुरित्या-
देश
इति
केषाञ्चिन्मतम्।
काशिकादिषु
तु
वैकल्पिकमिति
स्पष्टम्।
]
]
06
→
[
[
आ।
‘विद्वानुपानेष्ट
च
तान्
स्वकाले
यतिर्वशिष्ठो
यमिनां
वरिष्ठः।।’
भ।
का।
१-१५
]
]
07
→
[
[
B।
‘स्पष्टं
बहिः
स्थितवतेऽपि
निवेदयन्तः…।’
शि।
व।
५-९७
]
]
08
→
[
[
३।
ण्यन्तात्
‘अनुपसर्गाल्लिम्पविन्द--’
(
३-१-१३८
)
इति
शप्रत्यये
शपि
गुणायादेशौ।
वेदयतीति
वेदयः।
]
]
09
→
[
[
४।
‘विदिप्रच्छिस्वरतीनाम्’
(
वा।
१-३-२९
)
इति
संपूर्वकात्
विदेः
आत्मनेपदं
भवति।
]
]
10
→
[
[
५।
‘सत्सूद्विषद्रुहयुजविद--’
(
३-२-६१
)
इति
क्विप्प्रत्यये
रूपमेवम्।
]
]
11
→
[
[
C।
‘अनिर्विदा
या
विदधे
विधाता
पृथ्वी
पृथिव्याः
प्रतियातनेव।।’
शि।
व।
३-३४।
]
]
12
→
[
[
ड्।
‘विदितं
वो
यथा
स्वार्था
न
मे
काश्चित्प्रवृत्तयः।’
कु।
सं।
६-२६।
]
]
13
→
[
पृष्ठम्१२३४+
२८
]
14
→
[
[
१।
‘विन्दुरिच्छुः’
(
३-२-१६९
)
इति
तच्छीलादिषु
कर्तृषु
उप्रत्यये,
निपातनात्
नुमागमे
च
रूपमेवम्।
वेदनशीलो
विन्दुः।
पवर्गीयादिस्तु
‘बिदि
अवयवे’
इति
धातोः
‘मृगय्वादिभ्यः’
(
द।
उणादिः
१-१२१
)
इति
कौ
बोध्यः,
इति
बृहच्छब्देन्दुशेखरे।
]
]
15
→
[
[
२।
‘विदिभिदिच्छिदेः
कुरच्’
(
३-२-१६२
)
इति
कुरच्प्रत्यये
रूपमेवम्।
‘ज्ञाता
तु
विदुरो
विन्दुः’
इत्यमरः।
अत्र
सूत्रे
ज्ञानार्थ
एव
न्यासे
गृहीतः।
]
]
16
→
[
[
आ।
‘विदुरो
जित्वरः
प्राप
लक्ष्मणो
गत्वरान्
कपीन्।।’
भ।
का।
७-२२।
]
]
17
→
[
[
३।
क्वसुप्रत्यये,
‘विभाषा
गमहनविदविशाम्’
(
७-२-६८
)
इति
विकल्पेन
इडागमो
भवति।
विविदिवान्-विविद्वान्
इति
रूपद्वयम्।
‘ज्ञानार्थस्य
तु
नित्यं
विविद्वान्
इत्येकमेव,
भवति’
इति
काशिकायाम्
(
७-२-६८
)
उक्तम्।
अन्यत्रार्थे
रूपद्वयं
बोध्यम्।
]
]
18
→
[
[
B।
‘अकलयदसमाशुगाधिमग्नां
झटिति
पराशयवेदिनो
हि
विज्ञाः।।’
नैषधे
४-११८।
]
]
19
→
[
[
४।
विदन्नेव
वैदनः,
‘प्रज्ञादिभ्यश्च’
(
५-४-३८
)
इति
स्वार्थेऽण्प्रत्ययः।
एतेनापि
‘विदेः
शतुर्वसुः’
(
७-१-३६
)
इति
वसुविकल्पः
सिद्धः।
अन्यथा
अणः
प्रकृतिभूतस्य
विदन्
इति
शत्रन्तस्यासिद्धेरित्यवधेयम्।
]
]
20
→
[
[
C।
‘नाविविदिषुमभ्येति
संपद्रुरुधिषुं
नरम्।’
भ।
का।
७-९९।
]
]
21
→
[
[
५।
वेत्ति
अनेनेति
‘हलश्च’
(
३-३-१२१
)
इति
करणे
घञ्।
]
]
22
→
[
[
६।
‘मन्त्रे
वृषेषपचमनविद--’
(
३-३-९६
)
इति
स्त्रियां
भावे
क्तिन्प्रत्ययः।
]
]
23
→
[
[
७।
विदन्त्यनया
इति,
‘संज्ञायां
समजनिषदनिपतमनविद--’
(
३-३-९९
)
इति
स्त्रियां
भावे
क्यप्प्रत्ययः।
]
]
24
→
[
[
८।
‘घट्टिवन्दिविदिभ्यश्च’
(
वा।
३-३-१०७
)
इति
स्त्रियां
युच्प्रत्ययः।
]
]
25
→
[
पृष्ठम्१२३५+
२७
]
26
→
[
[
१।
क्त्वायां,
‘रलो
व्युपधात्--’
(
१-२-२६
)
इति
वैकल्पिककित्त्वे
प्राप्ते
‘रुद-
विद--’
(
१-२-८
)
इत्यादिना
नित्यं
कित्त्वम्।
तेन
एकमेव
रूपम्
इति
ज्ञेयम्।
]
]
27
→
[
[
आ।
‘विदित्वा
शक्तिमात्मीयां
रावणं
विजिघृक्षवः।’
भ।
का।
७-९८।
]
]
28
→
[
[
२।
‘कर्मणि
दृशिविदोः
साकल्ये’
(
३-४-२९
)
इति
कर्मण्युपपदे
साकल्यविशिष्टेऽर्थे
धातोः
णमुल्प्रत्ययो
भवति।
ब्राह्मणवेदं
भोजयति
इत्यस्य
यं
यं
ब्राह्मणं
=
ब्राह्मण-
त्वेन
जानाति
लभते
विचारयति
वा
तान्
सर्वान्
भोजयतीत्यर्थः।
]
]
29
→
[
भोजयति
]
30
→
[
[
B।
‘यांश्चोरभूतान्
लभते
विचारयति
वेत्ति
वा।
तान्
सर्वानपि
हन्तीति
चोरवेदं
निहन्त्यसौ।।’
इति
प्रक्रियासर्वस्वे।
]
]
31
→
[
निहन्ति
]
32
→
[
[
C।
‘जिघांसुवेदं
धृतभासुरास्त्रस्तां
ताडकाख्यां
निजघान
रामः।।’
भ।
का।
२-२३।
]
]
33
→
[
[
३।
‘हृपिशिरुहिवृतिविदि--’
[
द।
उ।
१-४७
]
34
→
[
[
४।
‘रुदिविदिभ्यां
कित्’
(
द।
उ।
६-४१
)
इति
अथप्रत्यये
रूपमेवम्।
वेत्तीति
विदथः
=
ज्ञानी।
]
]
35
→
[
[
५।
‘नभ्राण्नपान्नवेदा--’
(
६-३-७१
)
इति
निपातनात्
न
वेत्तीति
नवेदाः
इति
असुन्प्रत्ययान्तोऽयम्।
]
]
36
→
[
[
६।
‘विदिभुजिभ्यां
विश्वे’
[
द।
उ।
९-९८
]
विद्या
विद्या
feminine
(
विद्
sfx.
य
)
science
[
sacrée
ou
profane
]
विद्या
षदक्षरी
cf.
ॐ।
Pilule
magique
qui,
mise
dans
la
bouche,
donne
le
pouvoir
de
monter
vers
le
ciel.
Premna
spinosa,
bot.
Durgā.
विद्याचन
a.
fameux
pour
sa
science.
विद्याचुञ्चु
a.
mms.
विद्यादल
masculine
l'arbre
भूर्ज।
विद्यादेवी
feminine
déesse
de
la
science
[
16
divinités
propres
aux
Jainas
].
विद्याधन
neuter
(
धन
)
propriété
acquise
par
la
science.
विद्याधर
masculine
(
धृ
)
nom
d'une
classe
de
demi-dieux.
--
F.
विद्याधरी।
विद्यावत्
a.
(
sfx.
वत्
)
doué
de
science,
savant.
विद्या-
Feminine.
connaissance,
savoir,
science,
étude,
not.
science
et
étude
par
excellence,
le
Veda
(
त्रयी
व्।
les
3
Veda
)
magie,
formule
magique
(
-अ-
ifc.
versé
dans
)
-मय-
-ई-
a.
qui
consiste
en
science,
plein
de
savoir
-वन्त्-
a.
savant.
°काम-
a.
désireux
de
savoir.
°गुरु-
Masculine.
maître
qui
enseigne
une
science,
not.
le
Veda.
°जम्भक-वार्त्तिक-
a.
qui
pratique
l'art
de
la
magie.
°तीर्थ-
nt.
Neuter.
d'un
Tīrtha.
°धन-
nt.
richesse
consistant
en
savoir
ou
acquise
par
la
science.
°धर-
Masculine.
-ई-
Feminine.
catégorie
de
génies
doués
de,
puissance
magique
°धराधीश-
°धरेन्द्र-
Masculine.
prince
des
Vidyādhara
°धरीभू-
devenir
un
V.
°ध्र-
=
°धर-।
°बल-
nt.
puissance
magique.
°मठ-
Masculine.
école
monastique,
confrérie.
°मद-
Masculine.
orgueil
du
savoir.
°मन्दिर-
nt.
école,
collège.
°विक्रय-
Masculine.
enseignement
payé.
°विहीन-
a.
v.
dépourvu
de
savoir,
sans
instruction.
°विद्ध-
a.
v.
qui
a
augmenté
son
savoir.
°वेद-व्रतवन्त्-
a.
(
°वेद-
)
व्रत-स्नात-
a.
v.
versé
dans
les
sciences,
dans
le
Veda
et
dans
les
pratiques
religieuses.
°श्रुत-संपन्न-
a.
v.
versé
dans
la
science
sacrée
et
dans
la
science
profane.
°सद्मन्-
nt.
école.
°स्थान-
nt.
branche
de
la
science,
discipline.
°स्नात-
a.
v.
qui
a
terminé
ses
études
(
du
Veda
).
°हीन-
a.
v.
=
°विहीण-।
विध्याख्य-
a.
qu'on
appelle
science.
विद्यागम-
विद्याधिगम-
Masculine.
acquisition
de
connaissances,
étude.
विद्याधार-
Masculine.
grand
savant.
विद्यानुपालिन्-
ag.
gardien
de
la
science
(
traditionnelle
)
qui
a
bien
profité
de
ses
études.
विद्याभिकाङ्क्षिन्-
विद्याभीप्सिन्-
a.
avide
de
savoir,
de
science.
विद्याभिमानवन्त्-
a.
qui
se
croit
savant.
विद्यार्थ-
-इन्-
a.
qui
cherche
à
savoir.
विद्यावदात-
a.
v.
éclairé
par
le
savoir.
विद्येश्वर-
Masculine.
Neuter.
d'un
magicien.
विद्योपार्जना-
Feminine.
acquisition
de
connaissances.
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.