Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel

विद्या (vidyA)

 
Shabda Sagara English

विद्या

Feminine.

(

-द्या

)

1.

Knowledge,

learning,

science,

whether

sacred

or

profane,

though

more

especially

the

former:

it

is

sometimes

classed

into

fourteen

divisions

viz:--the

four

Vedas

the

six

Angas,

or

gram-

mar,

astronomy,

&c.

the

Purāṇas

as

the

eleventh

class

and

the

Mimānsā

or

theology,

Nyāya

or

logic,

and

Dharma

or

law,

as

the

remaining

three.

2.

The

goddess

DURGĀ.

3.

A

tree,

(

Premna

spinosa.

)

4.

A

magical

pill

or

bolus,

by

putting

which

into

the

mouth

a

person

has

the

power

of

ascending

to

heaven.

5.

Spell,

incantation.

Etymology

विद्

to

know,

Affix.

क्यप्

Capeller Eng English

विद्या॑

feminine

knowledge,

learning,

a

discipline

or

science,

especially

sacred

knowledge

(

threefold

)

or

magic,

spell.

Yates English

विद्या

(

द्या

)

1.

Feminine.

Knowledge,

science

Durgā

magical

pill

a

tree.

Wilson English

विद्या

Feminine.

(

-द्या

)

Knowledge,

learning,

science,

whether

sacred

or

profane,

though

more

especially

the

former:

it

is

sometimes

classed

into

fourteen

divisions

or

the

four

Vedas

the

six

Aṅgas,

or

grammar,

astronomy,

&c.

the

Purāṇas

as

the

eleventh

class

and

the

Mīmāṃsā

or

theology,

Nyāya

or

logic,

and

Dharma

or

law,

as

the

remaining

three.

2

The

goddess

DURGĀ.

3

A

tree,

(

Premna

spinosa.

)

4

A

magical

pill

or

bolus,

by

putting

which

into

the

mouth

a

person

has

the

power

of

ascending

to

heaven.

Etymology

विद

to

know,

and

Affix.

क्यप्.

Apte English

विद्या

[

vidyā

],

[

विद्-क्यप्

]

Knowledge,

learning,

lore,

science

(

तां

)

विद्यामभ्यसनेनेव

प्रसादयितुमर्हसि

Raghuvamsa (Bombay).

1.88

विद्या

नाम

नरस्य

रूपमधिकं

प्रच्छन्नगुप्तं

धनम्

Et cætera.

Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).

2.2.

(

According

to

some

Vidyās

are

four:

आन्वीक्षिकी

त्रयी

वार्ता

दण्डनीतिश्च

शीश्वती

Kāmandaka

)

चतसृष्वपि

ते

विवेकिनी

नृप

विद्यासु

निरूढिमागता

Kirâtârjunîya.

2.6

to

these

four

Manu

adds

a

fifth

आत्मविद्या

त्रैविद्येभ्यस्त्रयीं

विद्यां

दण्डनीतिं

शाश्वतीम्

आन्वीक्षिकीं

चात्मविद्यां

वार्तारम्भांश्च

लोकतः

Manusmṛiti.

7.43.

But

the

usual

number

of

Vidyās

is

stated

to

be

fourteen,

id est, that is.

the

four

Vedas,

the

six

Aṅgas,

Dharma,

Mimāṁsā,

Tarka

or

Nyāya

and

the

Purāṇas

see

चतुर्दशविद्या

under

चतुर्

and

Naishadhacharita.

1.4.

In

Naishadhacharita.

1.5

the

number

is

spoken

of

as

being

eighteen

by

including

Medicine,

Military

Art,

Music

and

Polity

अगाहताष्टादशतां

जिगीषया.

)

Right

knowledge,

spiritual

knowledge

विद्याकल्पेन

मरुता

मेघानां

भूयसामपि

(

क्वापि

प्रविलयः

कृतः

)

Uttararàmacharita.

6.6

Compare.

अविद्या.

A

spell,

an

incantation

गन्धधूपादिभिश्चार्चेद्

द्वादशाक्षर-

विद्यया

Bhágavata (Bombay).

8.16.39.

A

mystical

name

of

the

letter

इ.

A

small

bell.

The

goddess

Durgā.

Magical

skill.

Compound.

-अनुपालिन्,

-अनुसेविन्

Adjective.

acquiring

knowledge

भागो

यवीयसां

तत्र

यदि

विद्यानुपालिनः

Manusmṛiti.

9.24.

-अभ्यासः,

-अर्जनम्,

-आगमः

acquisition

of

knowledege,

pursuit

of

learning,

study.

-अर्थः

seeking

for

knowledge.

-अर्थिन्

Masculine.

a

student,

scholar,

pupil.

-आधारः

a

receptacle

of

learning

असौ

विद्याधारः

शिशुरपि

विनिर्गत्य

भवनात्

Mâlatîmâdhava (Bombay).

2.11.

-आरम्भः

introduction

of

a

boy

to

learning.

-आलयः

a

school,

college,

any

place

of

learning.

-ईशः,

-ईश्वरः

Name.

of

Śiva.

-उपार्ज-

नम्

Equal or equivalent to, same as.

विद्यार्जनम्

quod vide, which see.

-करः

a

learned

man.

-कोशगृहम्,

-कोशसमाश्रयः

library.

-गुरुः

an

instructor

in

(

sacred

)

science.

-चण,

-चञ्चु

Adjective.

famous

for

one's

learning.-जम्भक,

-वार्त्तिक

Adjective.

exercising

magic

of

various

kinds.-दलः

the

Bhūrja

tree.

-दातृ

Masculine.

a

teacher,

an

instructor.

-दानम्

teaching,

imparting

instruction.

-दायदः

the

inheritor

of

a

science.

-देवी

the

goddess

of

learning.

धनम्

wealth

in

the

form

of

learning

wealth

acquired

by

learning

विद्याधनं

तु

यद्यस्य

तत्तस्यवै

धनं

भवेत्

Manusmṛiti.

9.26.

-धरः,

(

-री

Feminine.

)

a

class

of

demigods

or

semi-divine

beings

विद्याधराध्युषितचारुशिलातलानि

स्थानानि

Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).

3.7.

˚यन्त्रम्

an

apparatus

for

sublimating

quicksilver.

-प्राप्तिः

Equal or equivalent to, same as.

विद्यार्जन

quod vide, which see.

-बलम्

the

power

or

magic.-भाज्

Adjective.

learned.

-मण्डलकम्

a

library.

लाभः

acquisition

of

learning.

wealth

or

any

other

acquisition

made

by

learning.

-वंशः

a

chronological

list

of

teachers

in

any

branch

of

science.

-विशिष्ट

Adjective.

distinguished

by

learning.

-विहीन

Adjective.

illiterate,

ignorant

विद्या-

विहीनः

पशुः

Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).

2.2

आसन्नमेव

नृपतिर्भजते

मनुष्यं

विद्या-

विहीनमकुलीनमसंस्कृतं

वा

Panchatantra (Bombay).

1.35.

-वृद्ध

Adjective.

old

in

knowledge,

advanced

in

learning

अस्य

नित्यश्च

विद्यावृद्धसंयोगः

विनय-

वृद्ध्यर्थम्

Kau.

Atmanepada.

1.5.

-व्यसनम्,

-व्यवसायः

pursuit

of

knowledge.

-व्रतस्नातकः,

-स्नातकः

a

Brāhmaṇa

who

has

finished

his

course

of

religious

studentship

(

ब्रह्मचारिव्रत

)

वेदविद्याव्रतस्नाताञ्श्रोत्रियान्

गृहमेधिनः

(

पूजयेद्धव्य-

कव्येन

)

Manusmṛiti.

4.31.

Apte 1890 English

विद्या

[

विद्-क्यप्

]

1

Knowledge,

learning,

lore,

science

(

तां

)

विद्यामभ्यसनेनेव

प्रसादयितुमर्हसि

R.

1.

88

विद्या

नाम

नरस्य

रूपमधिकं

प्रच्छन्नगुप्तं

धनं

&c.

Bh.

2.

20.

(

According

to

some

Vidyās

are

four:

आन्वीक्षिकी

त्रयी

वार्ता

दंडनीतिश्च

शाश्वती

Kāmandaka

)

चतसृष्वपि

ते

विवेकिनी

नृप

विद्यासु

निरूढिमागता

Ki.

2.

6

to

these

four

Manu

adds

a

fifth

आत्मविद्या

see

Ms.

7.

43.

But

the

usual

number

of

Vidyās

is

stated

to

be

fourteen,

i.

e.

the

four

Vedas,

the

six

Aṅgas,

Dharma,

Mīmāṃsā,

Tarka

or

Nyāya

and

the

Purāṇas

see

चतुर्दशविद्या

under

चतुर्

and

N.

1.

4.

2

Right

knowledge,

spiritual

knowledge

U.

6.

6

cf.

अविद्या.

3

A

spell,

an

incantation.

4

The

goddess

Durgā.

5

Magical

skill.

Comp.

अनुपालिन्,

अनुसेविन्

a.

acquiring

knowledge.

अभ्यासः,

अर्जनं,

आगमः

acquisition

of

knowledge,

pursuit

of

learning,

study.

अर्थः

seeking

for

knowledge.

अर्थिन्

m.

a

student,

scholar,

pupil.

आधारः

a

receptacle

of

learning

Māl.

2.

11.

आरंभः

introduction

of

a

boy

to

learning.

आलयः

a

school,

college,

any

place

of

learning.

उपार्जनं

=

विद्यार्जनं

q.

v.

करः

a

learned

man.

चण,

चंचु

a.

famous

for

one's

learning.

दलः

the

Bhūrja

tree.

दातृ

m.

a

teacher,

an

instructor.

दानं

teaching,

imparting

instruction.

देवी

the

goddess

of

learning.

धनं

{1}

wealth

in

the

form

of

learning.

{2}

wealth

acquired

by

learning.

धरः,

(

री

f.

)

a

class

of

demigods

or

semi-divine

beings

विद्याधराध्युषितचारुशिलातलानि

स्थानानि

Bh.

3.

70.

प्राप्तिः

=

विद्यार्जन

q.

v.

लाभः

{1}

acquisition

of

learning.

{2}

wealth

or

any

other

acquisition

made

by

learning.

विशिष्ट

a.

distinguished

by

learning.

विहीन

a.

illiterate,

ignorant

Pt.

1.

35.

वृद्ध

a.

old

in

knowledge,

advanced

in

learning.

व्यसनं,

व्यवसायः

pursuit

of

knowledge.

व्रतस्नातक,

स्नातकः

a

Brāhmaṇa

who

has

finished

his

course

of

religious

studentship

(

ब्रह्मचारिव्रत

).

Monier Williams Cologne English

विद्या॑

feminine.

knowledge

(

confer, compare.

काल-जात-व्°

),

science,

learning,

scholarship,

philosophy,

ṛg-veda

et cetera.

et cetera.

(

according

to

some

there

are

four

Vidyās

or

sciences,

1.

त्रयी,

the

triple

Veda

2.

आन्वीक्षिकी,

logic

and

metaphysics

3.

दण्ड-नीति,

the

science

of

government

4.

वार्त्ता,

practical

arts,

such

as

agriculture,

commerce,

medicine

et cetera.

and,

Manu.

vii,

43

adds

a

fifth,

viz.

आत्म-विद्या,

knowledge

of

soul

or

of

spiritual

truth

according

to

others,

Vidyā

has

fourteen

divisions,

viz.

the

four

Vedas,

the

six

Vedāṅgas,

the

Purāṇas,

the

Mīmāṃsā.

Nyāya,

and

Dharma

or

law

or

with

the

four

Upa-vedas,

eighteen

divisions

others

reckon

33

and

even

64

sciences

[

equal, equivalent to, the same as, explained by.

कलास्

or

arts

]

Knowledge

is

also

personified

and

identified

with

Durgā

she

is

even

said

to

have

composed

prayers

and

magical

formulas

)

any

knowledge

whether

true

or

false

(

with

Pāśupatas

),

sarvadarśana-saṃgraha

a

spell,

incantation,

mahābhārata

raghuvaṃśa

kathāsaritsāgara

magical

skill,

Monier-Williams' Sanskrit-English Dictionary, 1st edition with marginal notes

a

kind

of

magical

pill

(

which

placed

in

the

mouth

is

supposed

to

give

the

power

of

ascending

to

heaven

),

Horace H. Wilson

Premna

Spinosa,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

a

mystical

nalopākhyāna

of

the

letter

इ,

upaniṣad

a

small

bell,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

(

confer, compare.

विद्यामणि

).

1.

Monier Williams 1872 English

विद्या,

f.

knowledge,

(

काल-व्°,

knowledge

of

time,

i.

e.

of

the

almanac

),

learning,

scholarship,

philosophy,

science,

(

according

to

some

there

are

four

Vidyās

or

sciences,

1.

त्रयी,

the

triple

Veda

2.

आन्वीक्षिकी,

logic

and

metaphysics

3.

दण्ड-नीति,

the

science

of

government

4.

वार्त्ता,

practical

arts,

such

as

agri-

culture,

commerce,

medicine,

&c.

and

Manu

VII.

43.

adds

a

fifth,

viz.

आत्म-विद्या,

knowledge

of

soul

or

sublime

theological

truth:

according

to

others,

Vidyā

has

fourteen

divisions,

viz.

the

four

Vedas,

the

six

Vedāṅgas,

the

Purāṇas,

the

Mīmāṃsā,

Nyāya,

and

Dharma

or

law

or

with

the

four

Upa-vedas,

eighteen

divisions

)

a

spell,

incantation

the

god-

dess

Durgā

the

tree

Premna

Spinosa

magical

skill

a

kind

of

magical

pill

(

which

placed

in

the

mouth

is

supposed

to

give

the

power

of

ascending

to

heaven

).

—विद्या-कर,

अस्,

ई,

अम्,

causing

wisdom,

giving

knowledge

or

science

(

अस्

),

m.

a

learned

man,

(

in

this

sense

the

word

may

also

be

divided

into

विद्या-

आकर,

‘a

mine

of

learning.’

)

—विद्याकर-वाज-

पेयिन्,

ई,

m.,

N.

of

an

author.

—विद्यागम

(

°या-

आग्°

),

अस्,

m.

acquirement

of

knowledge,

proficiency

in

science.

—विद्या-चण,

अस्,

आ,

अम्,

or

विद्या-

चुञ्चु,

उस्,

उस्,

(

चण

and

चुञ्चु

are

regarded

by

Pāṇini

as

Taddhita

affixes

),

famous

for

learning

or

knowledge.

—विद्या-तस्,

ind.

from

learning,

than

learning

(

after

a

compar.

).

—विद्या-दल,

अस्,

m.

‘science-leafed,

N.

of

the

Bhūrja

or

Bhojpattra

tree

(

the

leaves

of

which

are

used

for

writing

).

—विद्या-

दातृ,

ता,

त्री,

तृ,

one

who

gives

or

imparts

know-

ledge,

a

teacher,

instructor.

—विद्या-दान,

अम्,

n.

the

giving

of

knowledge,

teaching.

—विद्या-देवी,

f.

‘goddess

of

learning,

a

female

divinity

peculiar

to

the

Jainas,

(

sixteen

are

named,

Rohiṇī,

Prajñaptī,

Vajra-śṛṅkhalā,

Kuliśāṅkuśā,

Cakreśvarī,

Nara-

dattā,

Kālī,

Mahā-kālī,

Gaurī,

Gandhārī,

Sarvāstra-

mahājvālā,

Mānavī,

Vairāṭyā,

A-cchuptā,

Mānasī,

Mahā-mānasikā.

)

—विद्या-धन,

अम्,

n.

wealth

consisting

in

learning,

money

acquired

by

scholarship.

—विद्या-धर,

अस्,

m.

‘magical-knowledge

holder,

a

particular

kind

of

good

or

evil

genius

attending

upon

the

gods,

(

according

to

Kullūka

on

Manu

XII.

47

=

देवानुयायिन्

)

a

kind

of

spirit

or

fairy

N.

of

several

persons

(

),

f.

a

female

of

the

same

class

of

genii,

a

fairy,

sylph.

—विद्याधर-ताल,

अस्,

m.,

N.

of

a

particular

time

in

music.

—विद्याधरा-

चार्य

(

°र-आच्°

),

अस्,

m.,

N.

of

an

author.

—विद्या-

धरी-परिजन,

अस्,

आ,

अम्,

attended

by

Vidyā-

dharīs.

—विद्याधार

(

°या-आध्°

),

अस्,

m.

a

recep-

tacle

of

knowledge.

—विद्याधिराज

(

°या-अध्°

),

अस्,

m.

a

proper

N.

—विद्या-नगर,

अम्,

n.,

N.

of

a

city.

—विद्या-नन्द,

अस्,

m.

‘pleasure

of

know-

ledge,

N.

of

a

chapter

of

the

Pañca-daśī

of

an

author.

—विद्या-निवास,

अस्,

m.,

N.

of

the

author

of

a

commentary

on

the

Mugdha-bodha.

—विद्या-

निवास-भट्टाचार्य,

अस्,

m.,

N.

of

the

author

of

the

Sac-carita-mīmāṃsā.

—विद्यानुपालन

(

°या-

अन्°

),

अम्,

n.

the

act

of

cherishing

or

patronising

learning,

encouragement

or

cultivation

of

science

acquiring

learning,

studying.

—विद्यानुपालिन्

(

°या-

अन्°

),

ई,

इनी,

इ,

cherishing

or

encouraging

science,

acquiring

learning.

—विद्यानुसेवन

(

°या-अन्°

),

अम्,

n.

the

cultivation

of

science

or

learning.

—वि-

द्यानुसेविन्

(

°या-अन्°

),

ई,

इनी,

इ,

cultivating

learning,

engaged

in

study.

—विद्यान्त

(

°या-अन्°

),

अम्,

n.

the

end

of

knowledge.

—विद्या-पति,

इस्,

m.,

N.

of

a

poet

of

the

author

of

the

Gaṅgā-vākyāvalī

of

the

author

of

the

Varṣa-kṛtya.

—विद्या-प्रदान,

अम्,

n.

‘the

bestowing

of

knowledge,

N.

of

a

sec-

tion

of

the

Purāṇa-sarva-sva.

—विद्या-प्राप्ति,

इस्,

f.

acquirement

of

knowledge

any

acquisition

made

by

learning.

—विद्या-फल,

अम्,

n.

the

fruit

of

learn-

ing.

—विद्याभिमान

(

°या-अभ्°

),

अम्,

n.

the

fancy

or

idea

that

one

possesses

learning.

—विद्याभिमान-

वत्

(

°या-अभ्°

),

आन्,

अती,

अत्,

fancying

that

one

pos-

sesses

learning,

imagining

one's

self

learned.

—विद्या-

भ्यास

(

°या-अभ्°

),

अस्,

m.

practice

or

pursuit

of

learning,

application

to

books,

study.

—विद्यारण्य

(

°या-अर्°

),

अस्,

m.,

N.

of

a

poet

of

the

author

of

the

Vidyārtha-dīpikā.

—विद्या-रत्न,

अम्,

n.

the

jewel

of

learning

valuable

knowledge.

—विद्या-

रत्नाकर

(

°न-आक्°

),

अस्,

m.,

N.

of

a

work

by

Dhana-pati.

—विद्यारम्भ

(

°या-आर्°

),

अस्,

m.

‘commencement

of

knowledge,

N.

of

a

section

in

the

Purāṇa-sarva-sva.

—विद्यार्जन

(

°या-अर्°

),

अम्,

n.

the

acquirement

of

knowledge

acquiring

anything

by

knowledge

or

by

teaching.

—विद्यार्जित

(

°या-

अर्°

),

अस्,

आ,

अम्,

acquired

or

gained

by

knowledge.

—विद्यार्थ

(

°या-अर्°

),

अस्,

m.

the

seeking

for

knowledge.

—विद्यार्थ-दीपिका,

f.,

N.

of

a

work

by

Vidyāraṇya.

—विद्यार्थ-प्रकाशिका,

f.,

N.

of

a

work.

—विद्यार्थिन्

(

°या-अर्°

),

ई,

इनी,

इ,

seeking

for

knowledge,

studious

(

),

m.

a

student,

pupil,

scholar,

disciple.

—विद्यालङ्कार-भट्टाचार्य

(

°या-

अल्°

),

अस्,

m.,

N.

of

the

author

of

annotations

on

Goyīcandra's

commentary.

—विद्या-लब्ध,

अस्,

आ,

अम्,

acquired

or

gained

by

learning.

—विद्यालय

(

°या-आल्°

),

अस्,

m.

abode

or

seat

of

learning,

a

school,

college

N.

of

a

place.

—विद्या-लाभ,

अस्,

m.

acquisition

of

learning

any

acquirement

gained

by

learning.

—विद्या-वत्,

आन्,

अती,

अत्,

possessed

of

learning

or

science,

learned.

—विद्या-वयो-वृद्ध,

अस्,

आ,

अम्,

advanced

in

learning

and

years.

—विद्या-

विनोद,

अस्,

m.,

N.

of

a

poet.

—विद्या-विशिष्ट,

अस्,

आ,

अम्,

distinguished

by

learning,

possessed

of

science

or

scholarship.

—विद्या-विहीन,

अस्,

आ,

अम्,

deprived

of

knowledge,

misinstructed,

ignorant.

—विद्या-

वृद्ध,

अस्,

आ,

अम्,

old

in

knowledge,

increased

or

advanced

in

learning.

—विद्या-व्यवसाय,

अस्,

m.

the

pursuit

of

science.

—विद्या-व्रत-स्नातक

or

विद्या-स्नातक,

अस्,

m.

a

Brāhman

who

has

finished

his

period

of

studentship,

(

see

स्नातक।

)

—विद्या-

हीन,

अस्,

आ,

अम्,

destitute

of

knowledge

or

learning,

uninstructed,

ignorant.

—विद्योपार्जन

(

°या-उप्°

),

अम्,

n.

acquisition

of

knowledge.

—विद्योपार्जित

(

°या-उप्°

),

अस्,

आ,

अम्,

acquired

by

learning.

विद्या

विद्या।

See

p.

919,

col.

1.

Macdonell English

विद्या

vid-yā́,

Feminine.

knowledge,

learning,

science

🞄(

esp.

the

threefold

knowledge

of

the

Vedas:

🞄¤4¤,

¤14¤,

¤18¤

and

¤64¤

sciences

are

spoken

of

)

🞄magic

spell:

(

ā

)

-kośa-gṛha,

Neuter.

library

🞄-āgama,

Masculine.

acquisition

of

knowledge

-guru,

🞄m.

instructor

in

science

(

esp.

sacred

)

-grahaṇa,

Neuter.

acquisition

of

sciences

-tīrtha,

🞄n.

bathing-place

of

knowledge

-tva,

Neuter.

the

🞄notion

‘knowledge’

-dāna,

Neuter.

imparting

of

🞄(

sacred

)

knowledge,

instruction

in

science

🞄-dhana,

Neuter.

the

treasure

of

knowledge.

Benfey English

विद्या

विद्

+

या,

Feminine.

1.

Knowledge,

learning,

Pañc.

i.

d.

446

243,

19,

sqq.

2.

A

magical

pill

or

bolus,

by

putting

which

into

the

mouth,

a

person

has

the

power

of

ascending

to

heaven.

3.

Durgā.

4.

A

tree,

Premna

spinosa.

--

Compound

अ-,

I.

Feminine.

want

of

knowledge,

ignorance.

II.

Adjective.

unlearned,

Man.

9,

205.

आत्मविद्या,

i.

e.

आत्मन्-,

Feminine.

the

knowledge

of

the

Supreme

Spirit,

Man.

7,

43.

अध्यात्म-,

Feminine.

the

same,

Bhag.

10,

32.

कृत-,

Adjective.

learned,

Pañc.

iv.

d.

40.

तर्क-,

Feminine.

the

science

of

rea-

soning

or

logic,

Prab.

105,

8.

दुस्-,

Adjective.

unlearned,

rude,

Rājat.

1,

356.

धनुस्-,

Feminine.

knowledge

of

archery,

Lass.

36,

18.

नक्षत्र-,

Feminine.

astronomy,

or

rather

astrology,

Man.

6,

50.

निस्-,

Adjective.

unlearned,

Kām.

Nītis.

5,

56.

नीति-,

Feminine.

knowledge

of

correct

conduct,

Hit.

pr.

d.

2,

M.M.

स-,

Adjective.

1.

learned,

Rājat.

5,

178.

2.

wise.

सद्विद्या,

i.

e.

सन्त्-

(

vb.

1.

अस्

),

Feminine.

good

learning,

Bhartṛ.

2,

45.

सम्-पूर्ण-

(

vb.

पॄ

),

Adjective.

replete

with

knowledge.

Chandas Sanskrit

सम-वृत्तम्,

अक्षराणि →

32,

पादेऽक्षराणि →

8

मात्राः →

12

सङ्ख्याजातिः

-

अनुष्टुभ्

मात्रा-विन्यासः

दा

दा

दा

दा

लक्षण-मूलम् →

आनन्दमिश्र-जालक्षेत्रम्

Hindi Hindi

ज्ञान

Apte Hindi Hindi

विद्या

स्त्रीलिङ्गम्

-

विद्

+

क्यप्

+

टाप्

"ज्ञान,

अवगम,

शिक्षा,

विज्ञान"

विद्या

स्त्रीलिङ्गम्

-

-

"यर्थाथ

ज्ञान,

अध्यात्म

ज्ञान

"

विद्या

स्त्रीलिङ्गम्

-

-

"जादू,

मन्त्र"

विद्या

स्त्रीलिङ्गम्

-

-

दुर्गादेवी

विद्या

स्त्रीलिङ्गम्

-

-

"ऐन्द्रजालिक,

कुशलता"

विद्या

स्त्रीलिङ्गम्

-

विद्+क्यप्+टाप्

दुर्गा

देवी

विद्या

स्त्रीलिङ्गम्

-

विद्+क्यप्+टाप्

सरस्वती

देवी

विद्या

स्त्रीलिङ्गम्

-

विद्+क्यप्+टाप्

"ज्ञान,

शिक्षा"

L R Vaidya English

vidyA

{%

f.

%}

1.

Knowledge,

learning,

scholarship

(

according

to

some

writers,

there

are

four

Vidyās-

त्रयी,

आन्वीक्षकी,

दंडनीति

and

वार्ता

to

these

Manu

adds

आत्मविद्या

according

to

other

writers,

there

are

fourteen

Vidyās,

viz.,

the

four

Vedas,

the

six

Vedāngas,

Dharma,

Nyāya,

Mīmānsa

and

the

uśanas

collectively,

See

Na.i.4

),

R.i.23,

88,

iii.30

2.

spell,

incantation

3.

an

epithet

of

Durgā

4.

magical

art.

Bhutasankhya Sanskrit

१४,

इन्द्र,

इन्द्रक,

कौशिक,

गुणस्थान,

जिष्णु,

पुरन्दर,

पूर्वप,

भुवन,

भूतग्राम,

मनु,

रज्जु,

लोक,

वज्रिन्,

वासव,

विद्या,

शक,

शक्वरी,

शचीपति,

सुराधिप,

सुरेश

१८,

अब्रह्म,

तीर्थ,

धृति,

पापस्थानक,

पुराण,

विद्या,

स्मृति

Bopp Latin

विद्या

f.

(

r.

1.

विद्

s.

या

)

scientia.

HIT.

3.

5.

7.

9.

11.

Aufrecht Catalogus Catalogorum English

विद्या

poetess.

Skm.

See

Vijjā.

Edgerton Buddhist Hybrid English

(

Vidyā,

n.

of

a

goddess:

Sādh

〔502.8〕

so

also

in

Skt.,

see

BR

s.v.

3.

)

Indian Epigraphical Glossary English

vidyā

(

CII

4

),

the

right

knowledge.

(

IE

7-1-2

),

‘fourteen’.

Lanman English

vidyā́,

f.

—1.

knowledge

a

discipline

or

science

esp.

trayī

vidyā,

the

triple

science

or

knowledge

of

the

holy

word,

as

hymn,

sacrificial

formula,

and

chant,

or

the

Rigveda,

Yajurveda,

and

Sāmaveda

—2.

esp.

the

science

κατ᾽ἐξοχήν,

i.

e.

magic

a

magic

formula,

spell.

[

√1vid,

1213d:

for

mg

2,

observe

the

equally

arbitrary

specialization

in

Eng.

spell,

which

in

AS.

meant

‘a

saying.’

]

Schmidt Nachtrage zum Sanskrit Worterbuch German

विद्या

(

=

अशुद्धविद्या,

Gegensatz

शुद्धविद्या

),

im

Kaśm.

Śiv.

das

29.

der

36

तत्त्वानि,

resp.

der

4.

कञ्चुक,

das

Prinzip

der

Beschränkung

bez.

Wissen,

Praty.

Hṛd.

16,

5

22,

6.

[

B.

]

Wordnet Sanskrit

Synonyms

विद्या

(Noun)

मोक्षप्राप्त्यर्थे

परमपुरुषार्थस्य

सिद्ध्यर्थे

वा

साधनरूपं

ज्ञानम्।

"विद्यायाः

अभावात्

जीवः

जरामरणयोः

चक्रे

बध्यते।"

Synonyms

शास्त्रम्,

विज्ञानम्,

विद्या,

कलिन्दिका,

कडन्दिका

(Noun)

जडपदार्थानां

लौकिकविषयाणाञ्च

ज्ञाततत्त्वानां

विवेचनस्य

एका

स्वतन्त्रा

विद्याशाखा।

"रामः

राजनीतेः

शास्त्रम्

अधीते।"

Synonyms

दुर्गा,

उमा,

कात्यायनी,

गौरी,

ब्रह्माणी,

काली,

हैमवती,

ईश्वरा,

शिवा,

भवानी,

रुद्राणी,

सर्वाणी,

सर्वमङ्गला,

अपर्णा,

पार्वती,

मृडानी,

लीलावती,

चणडिका,

अम्बिका,

शारदा,

चण्डी,

चण्डा,

चण्डनायिका,

गिरिजा,

मङ्गला,

नारायणी,

महामाया,

वैष्णवी,

महेश्वरी,

कोट्टवी,

षष्ठी,

माधवी,

नगनन्दिनी,

जयन्ती,

भार्गवी,

रम्भा,

सिंहरथा,

सती,

भ्रामरी,

दक्षकन्या,

महिषमर्दिनी,

हेरम्बजननी,

सावित्री,

कृष्णपिङ्गला,

वृषाकपायी,

लम्बा,

हिमशैलजा,

कार्त्तिकेयप्रसूः,

आद्या,

नित्या,

विद्या,

शुभह्करी,

सात्त्विकी,

राजसी,

तामसी,

भीमा,

नन्दनन्दिनी,

महामायी,

शूलधरा,

सुनन्दा,

शुम्यभघातिनी,

ह्री,

पर्वतराजतनया,

हिमालयसुता,

महेश्वरवनिता,

सत्या,

भगवती,

ईशाना,

सनातनी,

महाकाली,

शिवानी,

हरवल्लभा,

उग्रचण्डा,

चामुण्डा,

विधात्री,

आनन्दा,

महामात्रा,

महामुद्रा,

माकरी,

भौमी,

कल्याणी,

कृष्णा,

मानदात्री,

मदालसा,

मानिनी,

चार्वङ्गी,

वाणी,

ईशा,

वलेशी,

भ्रमरी,

भूष्या,

फाल्गुनी,

यती,

ब्रह्ममयी,

भाविनी,

देवी,

अचिन्ता,

त्रिनेत्रा,

त्रिशूला,

चर्चिका,

तीव्रा,

नन्दिनी,

नन्दा,

धरित्रिणी,

मातृका,

चिदानन्दस्वरूपिणी,

मनस्विनी,

महादेवी,

निद्रारूपा,

भवानिका,

तारा,

नीलसरस्वती,

कालिका,

उग्रतारा,

कामेश्वरी,

सुन्दरी,

भैरवी,

राजराजेश्वरी,

भुवनेशी,

त्वरिता,

महालक्ष्मी,

राजीवलोचनी,

धनदा,

वागीश्वरी,

त्रिपुरा,

ज्वाल्मुखी,

वगलामुखी,

सिद्धविद्या,

अन्नपूर्णा,

विशालाक्षी,

सुभगा,

सगुणा,

निर्गुणा,

धवला,

गीतिः,

गीतवाद्यप्रिया,

अट्टालवासिनी,

अट्टहासिनी,

घोरा,

प्रेमा,

वटेश्वरी,

कीर्तिदा,

बुद्धिदा,

अवीरा,

पण्डितालयवासिनी,

मण्डिता,

संवत्सरा,

कृष्णरूपा,

बलिप्रिया,

तुमुला,

कामिनी,

कामरूपा,

पुण्यदा,

विष्णुचक्रधरा,

पञ्चमा,

वृन्दावनस्वरूपिणी,

अयोध्यारुपिणी,

मायावती,

जीमूतवसना,

जगन्नाथस्वरूपिणी,

कृत्तिवसना,

त्रियामा,

जमलार्जुनी,

यामिनी,

यशोदा,

यादवी,

जगती,

कृष्णजाया,

सत्यभामा,

सुभद्रिका,

लक्ष्मणा,

दिगम्बरी,

पृथुका,

तीक्ष्णा,

आचारा,

अक्रूरा,

जाह्नवी,

गण्डकी,

ध्येया,

जृम्भणी,

मोहिनी,

विकारा,

अक्षरवासिनी,

अंशका,

पत्रिका,

पवित्रिका,

तुलसी,

अतुला,

जानकी,

वन्द्या,

कामना,

नारसिंही,

गिरीशा,

साध्वी,

कल्याणी,

कमला,

कान्ता,

शान्ता,

कुला,

वेदमाता,

कर्मदा,

सन्ध्या,

त्रिपुरसुन्दरी,

रासेशी,

दक्षयज्ञविनाशिनी,

अनन्ता,

धर्मेश्वरी,

चक्रेश्वरी,

खञ्जना,

विदग्धा,

कुञ्जिका,

चित्रा,

सुलेखा,

चतुर्भुजा,

राका,

प्रज्ञा,

ऋद्भिदा,

तापिनी,

तपा,

सुमन्त्रा,

दूती,

अशनी,

कराला,

कालकी,

कुष्माण्डी,

कैटभा,

कैटभी,

क्षत्रिया,

क्षमा,

क्षेमा,

चण्डालिका,

जयन्ती,

भेरुण्डा

(Noun)

सा

देवी

यया

नैके

दैत्याः

हताः

तथा

या

आदिशक्तिः

अस्ति

इति

मन्यते।

"नवरात्रोत्सवे

स्थाने

स्थाने

दुर्गायाः

प्रतिष्ठापना

क्रियते।"

Synonyms

विद्या

(Noun)

शिक्षादिभ्यः

प्राप्तं

ज्ञानम्।

"प्राचीनकाले

विद्यायाः

केन्द्रं

काशी

आसीत्।"

Tamil Tamil

வித்3யா

:

கல்வி,

அறிவு,

படிப்பு.

Mahabharata English

Vidyā

(

“knowledge”,

personif.

),

a

goddess.

§

506

(

Skandayuddha

):

III,

231,

14562

(

followed

Umā

).--Do.^2,

pl.

(

“sciences”,

personif.

).--§

270

(

Brahmasabhāv.

):

II,

11,

438

(

in

the

palace

of

Brahmán

).

Purana English

विद्या

/

VIDYĀ

I.

A

maid

of

devī

umā.

(

mahābhārata,

Vana

Parva,

Chapter

231,

Stanza

48

).

विद्या

/

VIDYĀ

II.

A

deity.

This

deity

is

worshipped

as

the

deity

of

three

Vedas

which

are

the

most

important

of

the

religious

or

Vedic

literature.

Mention

is

made

about

this

deity

in

the

preface

of

Ṛgvedabhāṣya

by

sāyaṇa,

as

follows.

Once

vidyā

approached

a

Brahmin

and

said

“I

am

your

wealth.

Your

duty

is

to

impart

me

to

disciples

who

are

pure,

celibate,

law-abiding

and

active,

and

who

protect

the

treasure.

I

hate

disciples

who

are

jealous.”

Vedic Reference English

Vidyā

in

the

Atharvaveda^1

and

later^2

denotes

‘knowledge,

especially

that

of

the

three

Vedas,

which

are

called

the

trayī

vidyā,

‘the

threefold

knowledge,

as

early

as

the

Taittirīya

Brāhmaṇa.^3

In

a

more

special

sense

Vidyā

occurs

in

lists

of

objects

of

study

in

the

Śatapatha

Brāhmaṇa.^4

What

exactly

the

expression

here

means

is

uncertain:

Sāyaṇa^5

suggests

the

philosophic

systems

Geldner^6

the

first

Brāhmaṇas

and

Eggeling,

^7

more

probably,

special

sciences

like

the

Sarpavidyā

or

the

Viṣavidyā.

1

)

vi.

116,

1

xi.

7,

10

8,

3.

2

)

Taittirīya

Saṃhitā,

ii.

1,

2,

8

v.

1,

7,

2

Aitareya

Brāhmaṇa,

viii.

23,

8.

9,

etc.

3

)

iii.

10,

11,

5.

Cf.

Śatapatha

Brāh-

maṇa,

v.

5,

5,

6,

etc.

4

)

xi.

5,

6,

8

Bṛhadāraṇyaka

Upani-

ṣad,

ii.

4,

10

iv.

5,

11.

5

)

On

Śatapatha

Brāhmaṇa,

xi.

5,

6,

8.

6

)

Vedische

Studien,

1,

290,

n.

4.

7

)

Sacred

Books

of

the

East,

44,

98,

n.

2.

Kalpadruma Sanskrit

विद्या,

स्त्रीलिङ्गम्

(

विद्यतेऽसौ

इति

विद्

+

“संज्ञायांसमजनिषदनिपतेति

।”

९९

इतिक्यप्

)

दुर्गा

इति

शब्दरत्नावली

गणि-कारिका

इति

शब्दचन्द्रिका

ज्ञानम्

तत्तुमोक्षे

धीः

इति

जटाधरः

परमोत्तमपुरु-षार्थसाधनीभूता

विद्या

ब्रह्मज्ञानरूपा

इतिनागोजीभट्टः

मन्त्रः

यथा

शारदायाम्

।“भान्तं

वियत्सनयनं

श्वेतो

मर्द्दिनि

ठद्बयम्

।अष्टाक्षरी

समाख्याता

विद्या

महिषमर्द्दिनी

”विश्वसारे

।“प्रणवाद्यां

जपेद्विद्यां

मायाद्यां

वा

जपेत्सुधीः

।”महिषमर्द्दिनीमन्त्रः

“दशाक्षरी

समाख्याता

विद्या

त्रिभुवनेश्वरी

।प्रणवञ्च

तथा

माया

भवेद्बिद्या

पुनर्द्दश

।कामं

प्रणवमित्युक्तं

भवेद्बिद्या

पुनर्द्दश

”दुर्गामन्त्रः

।“वागबीजाद्या

यदा

विद्या

वागीशत्वप्रदायिनी

।कामाद्या

यदा

विद्या

सर्व्वकामप्रदायिनी

तारमायादिका

विद्या

भोगमोक्षैकदायिनी

।यद्वीजाद्या

भवेद्बिद्या

तद्बीजेनाङ्गकल्पना

”अन्नपूर्णामन्त्रः

इति

तन्त्रसारः

*

महा-विद्या

कलौ

तस्या

नानामूर्त्त्यास्तामसी

पूजासर्व्वत्र

भविता

अधुना

सा

वारोएयारीपूजाइति

ख्याता

यथा,

--“अस्मिन्

काले

सुरेशानि

प्रकाशो

जायते

भुवि

।तमोधर्म्मेण

सर्व्वत्र

देवताप्रतिमां

सदा

अष्टम्याञ्च

चतुर्द्दश्यां

नवम्यां

शनिभौमयोः

।संक्रान्त्यां

पञ्चदश्याञ्च

पक्षयोरुभयोरपि

कृत्वा

तु

पूजयिष्यन्ति

महाविद्यां

सभैरवाम्

।विद्याञ्च

विविधां

देवि

तथान्यप्रतिमां

शुभाम्

एवं

हि

तामसीं

पूजामनित्याञ्च

भवेत्

कलौ

।”इति

मायातन्त्रे

१७

पटलः

शास्त्रम्

तत्तु

अष्टादशविधम्

यथा

शिक्षा१

कल्पः

व्याकरणम्

निरुक्तम्

ज्योति-षम्

छन्दः

ऋग्वेदः

यजुर्व्वेदः

साम-वेदः

अथर्व्ववेदः

१०

मीमांसा

११

न्यायः

१२धर्म्मशास्त्रम्

१३

पुराणम्

१४

आयुर्व्वेदः

१५धनुर्व्वेदः

१६

गान्धर्व्ववेदः

१७

अर्थशास्त्रम्

१८

यथा,

विष्णुपुराणम्

।“अङ्गानि

वेदाश्चत्वारो

मीमांसा

न्यायविस्तरःधर्म्मशास्त्रं

पुराणञ्च

विद्या

ह्येताश्चतुर्द्दश

आयुर्व्वेदो

धनुर्व्वेदो

गान्धर्व्वश्चेति

ते

त्रयः

।अर्थशास्त्रं

चतुर्थञ्च

विद्या

ह्यष्टादशैव

ताः

”इति

प्रायश्चित्ततत्त्वम्

*

नीचादप्युत्तमा

विद्या

ग्राह्या

यथा,

--“श्रद्दधानः

शुभां

विद्यामाददीतावरादपि

।अन्त्यादपि

परं

धर्म्मं

स्त्रीरत्नं

दुष्कुलादपि

”इति

मानवे

अध्यायः

*

विद्याप्रशंसा

यथा,

--“ये

बालभावान्न

पठन्ति

विद्यांये

यौवनस्था

अधना

अदाराः

।ते

शोचनीया

इह

जीवलोकेमनुष्यरूपेण

मृगाश्चरन्ति

भोजने

भोजनं

चित्तं

कुर्य्याच्छास्त्रसेवकः

।सुदूरमपि

विद्यार्थे

व्रजेत्

गरुडवेगवान्

ये

बालभावान्न

पठन्ति

विद्यांकामातुरा

यौवननष्टचित्ताः

।ते

वृद्धकाले

परिभूयमानाःसन्दह्यमानाः

शिशिरे

यथाब्जम्

माता

शत्रुः

पिता

वैरी

वालो

येन

पाठितः

।न

शोभते

सभामध्ये

हंसमध्ये

वको

यथा

विद्या

नाम

कुरूपरूपमधिकं

प्रच्छन्नमन्तर्द्धनंविद्या

साधुजनप्रिया

शुचिकरी

विद्या

गुरूणांगुरुः

।विद्या

बन्धुजनार्त्तिनाशनकरी

विद्या

परं

देवताविद्या

भोग्ययशःकुलोन्नतिकरी

विद्याविहीनःपशुः

गृहे

चाभ्यन्तरे

द्रव्यं

लग्नं

चैव

तु

दृश्यते

।अशेषं

हरणीयञ्च

विद्या

ह्रियते

परैः

”इति

गारुडे

११०

११५

अध्यायौ

अथ

विद्यादानफलम्

।“यस्तु

देव्या

गृहे

नित्यं

विद्यादानं

प्रवर्त्तयेत्

।स

भवेत्

सर्व्वलोकानां

पूज्यः

पूजापदं

व्रजेत्

विद्यादानं

प्रवक्ष्यामि

येन

तुष्यन्ति

मातरः

।लिप्यते

दीयते

येन

विघिना

तं

शृणुष्व

नः

सिद्धान्तमोक्षशास्त्राणि

वेदान्

स्वर्गादिसाध-कान्

।तदङ्गानीतिहासानि

देया

धर्म्मविवृद्धये

गारुडं

बालतन्त्रञ्च

भूततन्त्राणि

भैरवम्

।शास्त्राणि

पठनाद्दानात्

मातरः

फलदानृणाम्

ज्योतिषं

वैद्यशास्त्राणि

कला

काव्यं

स्वभाग्यतः

।दानादारोग्यमाप्नोति

गन्धर्व्वं

लभते

पदम्

विद्याभ्यो

वर्त्तते

लोको

धर्म्माधर्म्मञ्च

वृद्धये

।तस्माद्विद्या

सदा

देया

दृष्टादृष्टफलार्थिभिः

महीदानञ्च

गोदानं

हैमवस्त्रतिला

जलम्

।धान्यदीपान्नदानञ्च

महादानानि

दानसु

इहात्र

क्षीयते

दानं

दीपदानं

नराधिप

।विद्या

वृद्धिमवाप्नोति

दीयमानापि

नित्यशः

एकोच्चारेण

भूदानं

दत्तं

भवति

भूमिप

।नहि

तद्विद्यते

भूप

देहपातादनन्तरम्

विद्यादानं

तद्बत्स

एकधा

दशधा

भवेत्

।शतधा

कोटिधा

गच्छेदिहामूत्र

पारगः

राज्ञा

तस्करदायाद्यैर्जलवह्रिसरीसृपैः

।सर्व्वदानानि

ह्रीयन्ते

विद्या

केनापि

ह्रीयते

विद्यादानात्

परं

दानं

भूतं

भविष्यति

।विद्यादानेन

दानानि

नहि

तुल्यानि

बुद्धिमन्

विद्या

एव

परं

मन्ये

यत्तत्

पदमनामयम्

।शृण्वन्नुत्पद्यते

भक्तिर्भक्त्या

गुरुमुपासते

विद्यागमान्

वक्ति

विद्या

पुस्ताश्रितानृप

।विद्याविवेकबोधेन

शुभाशुभविचारिणाम्

विद्यते

सर्व्वकामाप्तिस्तस्माद्बिद्या

परा

मता

विद्यादानात्

परं

दानं

भूतं

भविष्यति

।येन

दत्तेन

चाप्नोति

शिवं

परमकारणम्

विद्याविचारतत्त्वज्ञा

राज्ञः

सन्मार्गगामिनः

।भुञ्जतेऽपि

हि

भोगानि

गच्छन्ति

परमांगतिम्

अन्त्यजा

अपि

यां

प्राप्य

क्रीडन्ते

ग्रहराक्षसैः

।सा

विद्या

केन

मीयेत

यस्याः

कोऽन्यः

समो-ऽपि

ज्वरेण

कुञ्जरं

हन्ति

सर्षपेण

तुरङ्गमम्

।मक्षिकापदमात्रस्य

विषस्य

विषमा

गतिः

एवंविधं

विधिं

वत्स

विद्यामन्त्रप्रभावतः

।जीर्य्यते

भक्षितं

पुंभिस्तस्माद्विद्या

परात्परा

नहि

विद्या

कुलं

जातिरूपं

पौरुषपात्रताम्

।वशते

सर्व्वलोकानां

पठिता

उपकारिका

भूतैर्गृ

हीता

विध्वस्ता

दष्टा

वा

महपन्नगैः

।विद्या

उत्थापयेत्

वत्स

अन्त्यजस्यापि

हृत्-स्थिता

।सर्व्वेषामेव

वृद्धानां

विद्यावृद्धे

हि

मान्यता

वयोवृद्धो

हि

शूद्राणां

बिशानां

धनवान्

यतः

।क्षत्त्रियाणान्तु

वीर्य्येण

विप्राणां

शास्त्रपारगः

वित्तं

बन्धुर्वयश्चैव

तपो

विद्या

यथोत्तरम्

।पूजनीयानि

सर्व्वेषां

विद्या

तेषां

गरीयसी

गुरुशुश्रूषया

विद्या

पुष्कलेन

धनेन

वा

।विद्यया

लभ्यते

विद्या

चतुर्थी

नोपलभ्यते

यः

कृत्स्नान्तु

महीं

दद्यात्

मेरुतुल्यञ्च

काञ्च-नम्

।स

यदन्यायतः

पृच्छेन्न

तस्योपदिशेत्

क्वचित्

एवंविधं

महाभाग

विद्यारूपं

हि

वर्णितम्

।संक्षेपान्न

विस्तारात्तस्या

दानफलं

शृणु

श्रीताडीपत्रजे

सञ्चे

समे

पत्रसुसञ्चिते

।विचित्रकं

विपार्श्वे

चर्म्मणां

सवटीकृते

रक्तेन

अथ

कृष्णेन

मूर्द्धानावर्द्धितेन

।दृढसूत्रसुबन्धेन

एवंविधकृतेन

यस्तु

द्वादशसाहस्रीं

संहितामुपलेखयेत्

।ददाति

चाभियुक्ताय

याति

परमां

गतिम्

पूर्व्वोत्तरप्लवे

देशे

सर्व्ववाधाविवर्ज्जिते

।गोमयेन

शुभेनैव

कुर्य्यान्मण्डलकं

बुधः

चतुर्हस्तप्रमाणेन

शुभञ्च

चतुरस्रकम्

।तस्य

मध्ये

लिखेत्

पद्मं

सितरक्तरजादिभिः

सर्व्वर्त्तुकमयैः

पुष्पैर्भूषयेत्

सर्व्वतो

दिशम्

।वितानं

दापयेन्मूर्द्ध्नि

शुभचित्रविचित्रितम्

।पार्श्वतः

सितवस्त्रैस्तु

सम्यक्

शोभां

प्रकल्पयेत्

।कन्दुकैरद्धचन्द्रैश्च

दर्पणैश्चामरैस्तथा

घण्टाकिङ्किणिशब्दैश्च

सर्व्वत्र

उपकल्पयेत्

।तस्य

मध्ये

न्यसेद्यन्त्रं

नागदन्तमयं

शुभम्

अधः

कश्चिन्निबद्धन्तु

पार्श्वतो

हरिदन्तिभिः

।शोभितं

दृढबन्धेन

बद्धं

सूत्रेण

बुद्धिमान्

तस्योर्द्ध्वे

विन्यसेद्देव्याः

पुस्तकं

लिखितं

शुभम्

।आलेख्यमपि

तत्रैव

पूजयेद्बिधिना

ततः

निरुदकैस्तथा

पुष्पैः

कृमिकीटविवर्जितैः

।चन्दनेन

सदा

तत्र

भस्मना

चारु

धूनयेत्

धूपञ्च

गुग्गुलुं

देयं

तुरुष्कागुरुमिश्रितम्

।दीपमालां

तथा

चाग्रे

नैवेद्यं

विविधं

पुनः

खाद्यं

पेयान्वितं

लेह्यं

चोष्यञ्चापि

निवेदयेत्

।पूजयेद्दिशिपालांस्तु

लोकपालान्

यथाक्रमम्

कन्याः

स्त्रियस्तु

संपूज्या

मातरः

कल्पयेच्च

ताः

।पुस्तकं

देवदेवीश्च

विप्राणां

दक्षिणां

तथा

स्वशक्त्या

चैव

दातव्या

नृपं

पौरांश्च

पूजयेत्

।तथा

संपूजयेद्वत्स

लेखकं

धर्म्मभागकम्

छन्दोलक्षणतत्त्वज्ञं

सत्कविं

मधुरस्वरम्

।प्रणष्टं

स्मरते

ग्रन्थं

श्रेष्ठं

पुस्तकलेखकम्

नातिसन्ततविच्छिन्नैर्न

श्लक्ष्णैर्न

कर्कशैः

।नन्दिनागरकैर्व्वर्णैर्लेखयेच्छिवपुस्तकम्

प्रारम्भे

पञ्चश्लोकानि

पुनः

शान्तिन्तु

कारयेत्

।रात्रौ

जागरणं

कुर्य्यात्

सर्व्वापेक्षं

प्रकल्पयेत्

नटचारणनग्नैश्च

देव्याः

कथनसम्भवैः

।प्रत्यूषे

पूजयेल्लोकांस्ततः

सर्व्वं

विसर्ज्जयेत्

एकान्ते

सुमनस्केन

विश्रब्धेन

दिने

दिने

।निष्पाद्यं

विधिनानेन

स्वर्क्षे

शुभवासरे

ततः

पूर्व्वोक्तविधिना

पुनः

पूजां

प्रकल्पयेत्

।तथा

विद्याविमानन्तु

सप्तपञ्चत्रिभूमिकम्

विचित्रवस्त्रशोभाढ्यं

शुभलक्षणलक्षितम्

।कारयेत्

सर्व्वतोभद्रं

किङ्किणीवरकान्वितम्

दपेणैरर्द्धचन्द्रैश्च

घण्टाचामरमण्डितम्

।तस्मिन्धूपं

समुत्क्षिप्य

सुगन्धं

चन्दनागुरुम्

तरुस्कं

गुग्गुलुं

वत्स

शर्करामधुमिश्रितम्

।पूर्व्ववत्

पूजयेत्

सर्व्वान्

कन्यास्त्रीद्विजपौरवान्

तथा

तं

पुस्तकं

वस्त्रे

विन्यसेद्विधिपूजितम्

।एवं

कत्वा

तथा

चिन्त्या

मातरः

प्रीयतां

मम

यस्यैव

शुल्कं

तच्छास्त्रं

पुस्ते

पुरि

विकल्पयेत्

।तथा

तपस्विनः

पूज्याः

सर्व्वशास्त्रार्थपारगाः

शिवव्रतधरा

मुख्या

विष्णुधर्म्मपरायणाः

।महता

जनसंघेन

रथस्थं

वाद्यवाहनैः

प्रधानैर्व्वापि

तन्नेयं

यस्य

देवस्य

अंशजम्

।सामान्यं

शिवतीर्थेषु

मातरो

भवनेषु

तस्मिन्

पूजां

तथा

कृत्वा

देवदेवेन

शूलिना

।समर्पयेत्

प्रणम्येशं

मातरः

प्रीयतां

मम

सदाध्ययनयुक्ताय

विद्यादानरताय

।विद्यासंग्रहयुक्ताय

सर्व्वशास्त्रकृताश्रमे

तेनैव

वर्त्तते

यस्तु

तस्य

तं

विनिवेदयेत्

।जगद्धिताय

वै

शान्तिं

सन्ध्यायां

वाचयेत्तथा

तेन

तोयेन

दातारं

मूर्द्ध्नि

समभिसिञ्चयेत्

।वरन्नेतु

ततः

शब्दमुच्चार्य्यं

जगतस्तथा

एवं

कृते

महाकान्तिर्देशस्य

नगरस्य

अनेन

विधिना

यस्तु

सर्व्ववाधाः

शमन्ति

अनेन

विधिना

यस्तु

विद्यादानं

प्रयच्छति

।स

भवेत्

सर्व्वलोकानां

दर्शनादघनाशनः

।मृतोऽपि

गच्छते

स्थानं

ब्रह्मविष्णुनमस्कृतम्

सप्त

पूर्व्वापरान्

वंशानात्मनः

सर्व्व

एव

।उद्धृत्य

पापकलिलाद्विष्णुलोके

महीयते

यावत्

तत्पत्रसंख्यानमक्षराणि

विधीयते

।तावत्

विष्णुलोकेषु

क्रीडते

विविधैः

सुखैः

तदा

क्षितिं

समायातो

देव्या

भक्तिरता

भवेत्

।समस्तभोगसम्पन्ने

विद्वान्

संजायते

कुले

विद्यादानप्रभावेन

योगशास्त्रं

ददेद्यदि

।आत्मवित्तानुरूपेण

यः

प्रयच्छति

मानवः

।अशाठ्यात्

फलमाप्नोति

सत्यं

सत्यं

संशयः

स्त्रिया

वानेन

विधिना

विद्यादानफलं

लभेत्भर्त्तुर्व्वानुज्ञया

दत्तं

विधवा

वा

तमुद्दिशन्

*

विद्यार्थिने

सदा

देयं

वस्त्रमभ्यङ्गभोजनम्

।छत्रिका

उदकं

दीपं

यस्मात्तेन

विना

नहि

लेखनीघटनं

तीक्ष्णमसिपत्रन्तु

लेखनीम्

।दत्त्वा

तु

लभते

वत्स

विद्यादानमनुत्तमम्

पुस्तकास्तरणं

दत्त्वा

तत्प्रमाणं

सुशोभनम्

।विद्यादानमवाप्नोति

सूत्रबन्धन्तु

बुद्धिमान्

पत्रकामासनञ्चैव

दण्डासनमथापि

वा

।विद्याधारणशीलाय

दत्तं

भवति

राज्यदम्

अञ्जनं

नेत्रपादानां

दत्तं

विद्यापरायणे

।भूमिं

गृहन्तु

क्षेत्रन्तु

स्वर्गराज्यफलप्रदाम्

यस्य

भूम्यां

स्थितो

नित्यं

विद्यादानं

प्रवर्त्तते

।तस्यापि

भवते

स्वर्गं

तत्प्रभावान्नराधिप

तस्मात्

सर्व्वप्रयत्नेन

विद्या

देया

सदा

नरैः

।इह

कीर्त्तिमवाप्नोति

मृतो

याति

परां

गतिम्

”इति

देवीपुराणे

विद्यादानमहाभाग्यफला-ध्यायः

*

अपि

।“दशवापीसम

कन्या

भूमिदानञ्च

तत्समम्

।भूमिदानाद्दशगुणं

विद्यादानं

विशिष्यते

यथा

सुराणां

सर्व्वेषां

रामश्च

परमेश्वरः

।तथैव

सर्व्वदानानां

विद्यादानन्तु

देहिनाम्

राजसूयसहस्रस्य

सम्यगिष्टस्य

यत्

फलम्

।तत्

फलं

लभते

विप्रो

विद्यादानेन

पुण्यवान्

सर्व्वशस्यसमापूर्णां

सर्व्वरत्नोपशोभिताम्

।विप्राय

वेदविदुषे

महीं

दत्त्वा

शशिग्रहे

।यत्फलं

लभते

विप्रो

विद्यादानेन

तत्

फलम्

कपिलानां

सहसेण

सम्यग्दत्तेन

यत्

फलम्

।तत्

फलं

समवाप्नोति

पुस्तकस्य

प्रदानतः

यावच्च

पातकं

तेन

कृतं

जन्मशतैरपि

।तत्

सर्व्वं

नाशयत्याशु

विद्यादानेनं

भो

द्बिज

धर्म्मोपदेशं

यः

कुर्य्यात्

शास्त्रं

ज्ञात्वा

तु

वैष्णवे

।कृत्स्नां

धरित्रीं

यो

दद्यात्

उभयोस्तत्समंफलम्

विद्यादानात्

परं

दानं

भूतं

भविष्यति

।येन

दत्तेन

चाप्नोति

शिवं

परमकारणम्

विद्या

श्रूयते

लोके

सर्व्वधर्म्मप्रदायिका

।तस्माद्बिद्या

सदा

देया

पण्डितैर्धार्म्मिकैर्द्बिजैः

आत्मविद्याप्रदातारो

ये

भवन्ति

सदा

मुने

।न

पुनस्तेऽपि

निरयं

प्रविशन्ति

सुनिश्चयम्

विप्राय

पुस्तकं

दत्त्वा

धर्म्मशास्त्रस्य

द्विज

।पुराणस्य

यो

दद्यात्

देवत्वमवाप्नुयात्

शास्त्रदृष्ट्या

जगत्

सर्व्वं

सुश्रुतञ्च

शुभाशुभम्

।तस्मात्

शास्त्रं

प्रयत्नेन

दद्याद्विप्राय

कार्त्तिके

वेदविद्याञ्च

यो

दद्यात्

स्वर्गे

कल्पत्रयं

वसेत्

।आत्मविद्याञ्च

यो

दद्यात्

तस्य

संख्या

नविद्यते

त्रीणि

तुल्यप्रदानानि

त्रीणि

तुल्यफलानि

।शास्त्रं

कामदुधा

धेनुः

पृथिवी

चैव

शाश्वती

यत्किञ्चित्

कार्त्तिके

दत्तं

विष्णुमुद्दिश्य

मानवैः

।तदक्षयञ्च

लभते

त्वन्नदानाद्विशेषतः

इह

लोके

बहून्

भोगान्

भुक्त्वा

याति

शिवा-लयम्

”इति

पाद्मोत्तरखण्डे

११७

अध्यायः

अथ

विद्यारम्भदिनानि

।विष्णुधर्म्मोत्तरे

।“संप्राप्ते

पञ्चमे

वर्षे

अप्रसुप्ते

जनार्द्दने

।षष्ठीं

प्रतिपदञ्चैव

वर्ज्जयित्वा

तथाष्टमीम्

रिक्तां

पञ्चदशीञ्चैव

सौरिभौमदिनं

तथा

।एवं

सुनिश्चिते

काले

विद्यारम्भन्तु

कारयेत्

पूजयित्वा

हरिं

लक्ष्मीं

देवीञ्चापि

सरस्वतीम्

।स्वविद्यासूत्रकारांश्च

स्वाञ्च

विद्यां

विशेषतः

नमस्ते

बहुरूपाय

विष्णवे

परमात्मने

।स्वाहेत्यनेन

हरिं

त्रिः

पूजयेत्

।भद्रकाल्यै

नमो

नित्यं

सरस्वत्यै

नमो

नमः

।वेदवेदान्तवेदाङ्गविद्यास्थानेभ्य

एव

स्वाहेति

ब्रह्मपुराणीयेन

त्रिः

पूजयेत्

*

लिखनविधिमाह

नन्दिपुराणम्

।“शुभे

नक्षत्रदिवसे

शुभे

वारे

दिनग्रहे

।लेखयेत्

पूज्य

देवेशान्

रुद्रब्रह्मजनार्द्दनान्

पूर्व्वदिग्वदनो

भूत्वा

लिपिज्ञो

लेखकोत्तमः

।निरोधो

हस्तबाह्वोश्च

मसीपत्रावधारणे

”मत्स्यपुराणञ्च

।“शीर्षोपेतान्

सुसंपूर्णान्

समश्रेणीगतान्समान्

।अक्षरान्

विलिखेद्यस्तु

लेखकः

परःस्मृतः

”नाधीयीतेत्यनुवृत्तौ

मनुः

।“रुधिरे

स्रते

गात्रात्

शस्त्रेण

परीक्षते

।”रुधिरस्रवं

विना

शस्त्रेण

क्षतमात्रेऽपि

दीपि-कायाम्

।“लघुचरशिवमूलाधोमुखत्वष्टृपौष्ण-शशिषु

हरिबोधे

शुक्रजीवार्कवारे

।उदितवति

जीवे

केन्द्रकोणेषु

सौम्यै-रपठनदिनवर्ज्जं

पाठयेत्

पञ्चमेऽब्दे

”मदनपारिजाते

।“विद्यारम्भे

गुरुः

श्रेष्टो

मध्यमौ

भृगुभास्करौ

।मरणं

शनिभौमाभ्यामविद्या

बुधसोमयोः

विद्यारम्भः

सुरगुरुसितज्ञेष्वभीष्टार्थदायीकर्त्तुश्चायुश्चिरमपि

करोत्यंशुमान्

मध्यमोऽत्र

।नीहारांशौ

भवति

जडता

पञ्चता

भूमिपुत्त्रेछायासूनावपि

मुनयः

कीर्त्तयन्त्येवमाद्याः

रवेर्गुरोर्भृगोर्लग्ने

तत्स्थेऽर्केऽपीन्दुवृद्धितः

।गुर्व्वर्केन्दूडुशुद्धौ

विद्यारम्भः

प्रशस्यते

*

बृहस्पतिः

।“प्राङ्मुखो

गुरुरासीनो

वरुणाभिमुखं

शिशुम्

।अध्यापयेच्च

प्रथमं

द्विजाशीर्भिः

प्रपूजितम्

”कूर्म्मपुराणम्

।“स्वाध्यायस्य

त्रयो

भेदा

वाचिकोपांशु-मानसाः

”शिवधर्म्मे

।“संस्कृतैः

प्राकृतैर्वाक्यैर्यः

शिष्यमनुरूपतः

।देशभाषाद्युपायैश्च

बोधयेत्

गुरुः

स्मृतः

”आदिः

ग्रन्थकरणादिः

*

नन्दिपुराणम्

।“प्रशस्तशब्दसंयोगे

कुर्य्यात्

यतिविरामणम्

।”विरामणं

तद्दिनपाठसमाप्तिम्

*

“समाप्ते

वाचकाभीष्टं

कुर्य्यादेव

विचक्षणः

।सुश्रुतं

सुव्रतं

भूयादस्तु

व्याख्या

तु

नित्यदा

लोकः

प्रवर्त्ततां

घर्म्मे

राजा

चास्तु

सदा

जयी

।धर्म्मवान्

धनसम्पन्नो

गुरुश्चास्तु

निरामयः

*

इति

प्रोच्य

यथायातं

गन्तव्यञ्च

विभावितैः

।शिष्यैः

परस्परं

शास्त्रं

चिन्तनीयं

विचक्षणैः

कथावस्तुप्रसङ्गेन

नानाव्याख्यानसम्भवैः

।युक्तिभिश्च

स्मरेद्व्याख्यां

चिह्रैश्चापि

स्वयंकृतैः

।एवं

दिने

दिने

व्याख्यां

शृणुयान्नियतो

नरः

”विष्णुपुराणम्

।“पुत्त्रैरध्यापिता

ये

ते

पतन्ति

श्वभोजने

”सूत

उवाच

।“प्रागल्भ्यहीनस्य

नरस्य

विद्याशस्त्रं

यथा

कापुरुषस्य

हस्ते

।न

तृप्तिमुत्पादयते

शरीरेअन्धस्य

दारा

इव

दर्शनीयाः

*

लिङ्गपुराणम्

।“यो

गुरुं

पूजयेन्नित्यं

तस्य

विद्या

प्रसीदति

।तत्प्रसादेन

यस्मात्

प्राप्नुते

सर्व्वसम्पदः

”दुर्व्वासाः

।“सन्ध्यायां

गर्ज्जिते

मेघे

शास्त्रचिन्तां

करोतियः

।चत्वारितस्य

नश्यन्ति

चायुर्विद्या

यशो

बलम्

”अधीतस्यार्थिने

दानमावश्यकं

तथा

श्रुतिः

।योऽधीत्यार्थिभ्यो

विद्यां

प्रयच्छेत्

कार्य्यहास्यात्

श्रेयसो

द्बारमावृणुयात्

इति

*

।तद्दानञ्च

अध्यापनेन

व्याख्यया

विलिख्यार्पणेनच

सम्भवतीत्यतो

धीमद्भिर्निबन्धः

क्रियते

*

तथा

विष्णुपुराणम्

।“प्राणिनामुपकाराय

यदेवेह

परत्र

।कर्म्मणा

मनसा

वाचा

तदेव

मतिमान्

भजेत्

”बृहस्पतिरपि

।“अज्ञानतिमिरोपेतान्

सन्देहपटलान्वितान्

।निरामयान्

यः

कुरुते

शास्त्राञ्जनशलाकया

इह

कीर्त्तिं

राजपूजां

लभते

सद्गतिञ्च

सः

।षाण्माषिके

तु

समये

म्रान्तिः

सञ्जायते

यतः

धात्राक्षराणि

सृष्टानि

पत्रारूढान्यतः

पुरा

।उपदेशानुमन्ता

लोके

तुल्यफलौ

स्मृतौ

”एवञ्च

एकलव्येनानुपदेष्टापि

द्रोणाचार्य्यो

गुरुःकृतः

अतो

ग्रन्थकर्त्तः

सुतरां

गुरुत्वम्

यथा,

महाभारते

।“अरण्यमनुसंप्राप्य

कृत्वा

द्रोणं

महीमयम्

।तस्मिन्नाचार्य्यवृत्तिञ्च

परमामास्थितस्तदा

।इष्वस्त्रे

योगमातस्थे

परं

निश्चयमागतः

*

शङ्खलिखितौ

।“न

वेदमनधीतानां

विद्यामधीयीतान्यत्र

वेदाङ्ग-स्मृतिभ्यः

*

अङ्गानि

।“शिक्षा

कल्पो

व्याकरणं

छन्दो

ज्योतिषमेव

।निरुक्तञ्चेति

चाङ्गानि

वेदानां

गदितानि

षट्

”स्मृतिस्तु

धर्म्मसंहितेत्यमरः

*

शिष्यस्यगुरुषु

ऋणित्वमाह

लघुहारीतः

।“एकमप्यक्षरं

यस्तु

गुरुः

शिष्ये

निवेदयेत्

।पृथिव्यां

नास्ति

तद्द्रव्यं

यद्दत्त्वा

सोऽनृणी

भवेत्

”नन्दिपुराणम्

।“यश्च

श्रुत्वान्यतः

शास्त्रं

संस्कारं

प्राप्य

वै

दृढम्

।अन्यस्य

जनयेत्

कीर्त्तिं

गुरोः

ब्रह्महा

भवेत्

विस्मरेच्च

तथा

मौढ्याद्योऽपि

शास्त्रमनुत्तमम्

।स

याति

नरकं

घोरमक्षयं

भीमदर्शनम्

*

अतएव

गृहस्थादीनामपि

पुनरध्ययनमाहआपस्तम्बः

यया

विद्यया

विरोधेत

पुनरा-चार्य्यमुपेत्य

साधयेदिति

*

विष्णुः

यश्चविद्यामासाद्य

तव्या

जीवेत्

सा

तस्य

पर-लोकफलप्रदा

भवति

यश्च

विद्यया

परेषां

यशोहन्तीति

*

देवलः

।“इष्टं

दत्तमधीतं

यद्विनश्यत्यनुकीर्त्तनात्

।श्लाघानुशोचनाभ्याञ्च

भग्नतेजो

विभिद्यते

तस्मादात्मकृतं

पुण्यं

वृथा

परिकीर्त्तयेत्

”अनुकीर्त्तनं

कथनम्

श्लाघा

प्रशंसा

अनु-शोचनं

धनव्ययेन

पश्चात्तापः

भग्नतेजः

फल-जनकशक्तिहीनम्

वृथा

रक्षादिप्रयोजनंविना

*

वैष्णवामृते

भविष्यपुराणम्

।“उपाध्यायस्य

यो

वृत्तिं

दत्त्वाध्यापयतिद्विजान्

।किन्न

दत्तं

भवेत्तेन

धर्म्मकामार्थमिच्छता

”इति

ज्योतिस्तत्त्वम्

Vachaspatyam Sanskrit

विद्या

स्त्री

विद--क्यप्

ज्ञाने

तत्त्वसाक्षात्कारे

“विद्ययामृतमश्नुते”

इति

श्रुतिः

दुर्गायां

शब्दच०

गणिकारि-कावृक्षे

शब्दच०

तन्त्रोक्ते

देवीमन्त्रे

“शतलक्षप्र-जप्तापि

तस्य

विद्या

सिध्यतीति”

श्यामास्तवः

।६

विद्याहेतौ

शास्त्रे

“अङ्गानि

वेदाश्चत्वारो

मीमांसान्या-यविस्तरः

धर्मशास्त्रं

पुराणञ्च

विद्या

ह्येताश्चतुर्दश

।आयुर्वेदो

धनुर्वेदो

गान्धर्वश्चेति

ते

त्रयः

अर्थशास्त्रंचतुर्थञ्च

विद्या

ह्यष्टादशैव

ताः”

प्रा०

त०

विष्णुपु०

।विद्याभेदे

देवताभेदाः

हेमा०

ब्र०

विष्णुधर्मोत्तरे

उक्तायथा

“ऋग्वेदस्तु

स्मृतो

ब्रह्मा

यजुर्वेदस्तु

वासवः

।सामवेदं

तथा

विष्णुः

शम्भुश्चाथर्वणो

भवेत्

शिक्षा-प्रजापतिर्ज्ञेया

कल्पो

ब्रह्मा

प्रकीर्त्तितः

सरस्वतीव्याकरणं

निरुक्तं

वरुणः

प्रभुः

छन्दो

विष्णुस्तथै-वाग्निर्ज्योतिषं

भगवान्

रविः

मीमांसा

भगवान्सोमो

न्यायमार्गः

समीरणः

धर्मश्च

धर्मशास्त्राणिपुराणञ्च

तथा

मनुः

इतिहासं

प्रजाध्यक्षो

धनुर्वेदःशतक्रतुः

आयुर्वेदस्तथा

साक्षाद्देवो

धन्वन्तरिः

प्रभुः

।कलावेदो

महीदेवी

नृत्यशास्त्रं

महेश्वरः

सङ्कर्षणःपञ्चरात्रं

रुद्रः

पाशुपतं

तथा

पातञ्जलमनन्तश्च

सांख्यञ्चकपिलो

मुनिः

अर्थशास्त्राणि

सर्वाणि

धनाध्यक्षःप्रर्कार्त्तितः

कलाशास्त्राणि

सर्वाणि

कामदेवो

जगद्-गुरुः

अन्यानि

यानि

शास्त्राणि

यत्कर्माणि

प्रचक्षते

।स

एव

देवता

तस्य

शास्त्रं

कर्म

देववत्”

श्रुतौ

तुविद्याभेदः

द्विविधः

पराऽपराभेदात्

उक्तः

यया

ब्रह्माव-गमः

सा

परा

“ययाऽक्षरमधिगम्यते

सा

परेतिश्रुतेः”

।ऋग्वेदादिलक्षणा

अपरा

सा

अध्ययनाध्यापनरूपा

KridantaRupaMala Sanskrit

1

{@“विद

ज्ञाने”@}

2

‘सत्तायां

विद्यते,

ज्ञाने

वेत्ति,

विन्ते

विचारणे।’

3

इति

देवः।

‘--

मतौ’

इति

वोपदेवः।

आवेदकः-दिका,

वेदकः-दिका,

4

विविदिषकः-षिका,

वेविदकः-दिका

वेदिता-त्री,

वेदयिता-त्री,

विविदिषिता-त्री,

वेविदिता-त्री

5

विदन्-ती,

6

विद्वान्-विदुषी,

निवेदयन्

7

-न्ती,

वेदयः

8,

विविदिषन्-न्ती

--

वेदिष्यन्-न्ती-ती,

वेदयिष्यन्-न्ती-ती,

विविदिषिष्यन्-न्ती-ती

--

9

संविदानः,

वेदयमानः,

संविविदिषमाणः,

वेविद्यमानः

10

मन्त्रवित्,

ब्रह्मवित्,

शास्त्रवित्,

वेदवित्,

11

अनिर्विदा,

लोकवित्-प्रवित्-विदौ-विदः

12

विदितम्-तः-तवान्,

वेदितः,

विविदिषितः,

वेविदितः-तवान्

13

विदः,

14

विन्दुः,

15

विदुरः

16,

सार्ववेद्यः,

चतुर्वेदः,

17

विविदिवान्-विविद्वान्,

चतुर्वेदी,

18

पराशयवेदी,

धनुर्वेदी,

वैदिकः,

वेदः,

19

वैदनः

20

विविदिषुः,

वेविदः

आवेदितव्यम्,

वेदयितव्यम्,

विविदिषितव्यम्,

वेविदितव्यम्

आवेदनीयम्,

वेदनीयम्,

विविदिषणीयम्,

वेविदनीयम्

वेद्यम्,

त्रैविद्यः,

वेद्यम्,

विविदिष्यम्,

वेविद्यम्

वेद्यमानः,

वेदयमानः,

विविदिषमाणः,

वेविद्यमानः

21

वेदः,

वेदः,

विविदिषः,

वेविदः

वेदितुम्,

वेदयितुम्,

विविदिषितुम्,

वेविदितुम्

22

वित्तिः,

विदा,

23

विद्या,

अङ्गविद्या,

त्रिविद्या,

24

वेदना,

विविदिषा,

वेविदा

25

वेदनम्,

वेदनम्,

विविदिषणम्,

वेविदनम्

26

विदित्वा,

27

वेदयित्वा,

विविदिषित्वा,

वेविदित्वा

आवेद्य,

प्रवेद्य,

प्रविविदिष्य,

प्रवेविद्य

28

ब्राह्मणवेदं

29

चोरवेदम्

30

31

जिघांसुवेदम्,

32

वेदम्

२,

विदित्वा

२,

वेदम्

२,

वेदयित्वा

२,

विविदिषम्

२,

विविदिषित्वा

२,

वेविदम्

वेविदित्वा

33

इति

इन्प्रत्ययः।

वेत्ति

विन्दति

विद्यते

वा

वेदिः

=

त्रेताग्न्यधिष्ठानम्।

]

]

वेदिः,

34

विदथः,

35

नवेदाः,

36

इति

विश्वशब्द

उपपदे

असिप्रत्ययः।

विश्ववेदाः

=

हुताशनः।

]

]

विश्ववेदाः।

प्रासङ्गिक्यः

01

(

१६०२

[

[

आ।

‘विद्वानुपानेष्ट

तान्

स्वकाले

यतिर्वशिष्ठो

यमिनां

वरिष्ठः।।’

भ।

का।

१-१५

]

]

)

02

(

२-अदादिः-१०६४।

सक।

सेट्।

पर।

)

03

(

श्लो।

१११

)

04

[

[

१।

सनि,

‘रलो

व्युपधात्--’

(

१-२-२६

)

इत्यादिना

क्रित्त्वविकल्पे

प्राप्ते

‘रुदविद--’

(

१-२-८

)

इति

नित्यं

कित्त्वं

भवति।

तेन

सन्नन्ते

सर्वत्र

एकमेव

रूपम्।

क्षीरस्वामी

तु

‘रुदविद--’

(

१-२-८

)

इति

सूत्रं

कित्त्वविकल्पार्थमिति

व्याचकार।

भाष्यादिषु

नित्यकित्त्वविधायकत्वेनैव

प्रकृतसूत्रस्य

व्याख्यानात्

क्षीरस्वामिमतं

चिन्त्यम्।

]

]

05

[

[

२।

शतरि,

‘विदेः

शतुर्वसुः’

(

७-१-३६

)

इति

सूत्रात्

शतुः

वस्वादेशविकल्पः।

वस्वादेशपक्षे

विद्वान्

इति

\n\n

तदभावपक्षे

विदन्

इति

रूपम्।

नित्यं

वसुरित्या-

देश

इति

केषाञ्चिन्मतम्।

काशिकादिषु

तु

वैकल्पिकमिति

स्पष्टम्।

]

]

06

[

[

आ।

‘विद्वानुपानेष्ट

तान्

स्वकाले

यतिर्वशिष्ठो

यमिनां

वरिष्ठः।।’

भ।

का।

१-१५

]

]

07

[

[

B।

‘स्पष्टं

बहिः

स्थितवतेऽपि

निवेदयन्तः…।’

शि।

व।

५-९७

]

]

08

[

[

३।

ण्यन्तात्

‘अनुपसर्गाल्लिम्पविन्द--’

(

३-१-१३८

)

इति

शप्रत्यये

शपि

गुणायादेशौ।

वेदयतीति

वेदयः।

]

]

09

[

[

४।

‘विदिप्रच्छिस्वरतीनाम्’

(

वा।

१-३-२९

)

इति

संपूर्वकात्

विदेः

आत्मनेपदं

भवति।

]

]

10

[

[

५।

‘सत्सूद्विषद्रुहयुजविद--’

(

३-२-६१

)

इति

क्विप्प्रत्यये

रूपमेवम्।

]

]

11

[

[

C।

‘अनिर्विदा

या

विदधे

विधाता

पृथ्वी

पृथिव्याः

प्रतियातनेव।।’

शि।

व।

३-३४।

]

]

12

[

[

ड्।

‘विदितं

वो

यथा

स्वार्था

मे

काश्चित्प्रवृत्तयः।’

कु।

सं।

६-२६।

]

]

13

[

पृष्ठम्१२३४+

२८

]

14

[

[

१।

‘विन्दुरिच्छुः’

(

३-२-१६९

)

इति

तच्छीलादिषु

कर्तृषु

उप्रत्यये,

निपातनात्

नुमागमे

रूपमेवम्।

वेदनशीलो

विन्दुः।

पवर्गीयादिस्तु

‘बिदि

अवयवे’

इति

धातोः

‘मृगय्वादिभ्यः’

(

द।

उणादिः

१-१२१

)

इति

कौ

बोध्यः,

इति

बृहच्छब्देन्दुशेखरे।

]

]

15

[

[

२।

‘विदिभिदिच्छिदेः

कुरच्’

(

३-२-१६२

)

इति

कुरच्प्रत्यये

रूपमेवम्।

‘ज्ञाता

तु

विदुरो

विन्दुः’

इत्यमरः।

अत्र

सूत्रे

ज्ञानार्थ

एव

न्यासे

गृहीतः।

]

]

16

[

[

आ।

‘विदुरो

जित्वरः

प्राप

लक्ष्मणो

गत्वरान्

कपीन्।।’

भ।

का।

७-२२।

]

]

17

[

[

३।

क्वसुप्रत्यये,

‘विभाषा

गमहनविदविशाम्’

(

७-२-६८

)

इति

विकल्पेन

इडागमो

भवति।

विविदिवान्-विविद्वान्

इति

रूपद्वयम्।

‘ज्ञानार्थस्य

तु

नित्यं

विविद्वान्

इत्येकमेव,

भवति’

इति

काशिकायाम्

(

७-२-६८

)

उक्तम्।

अन्यत्रार्थे

रूपद्वयं

बोध्यम्।

]

]

18

[

[

B।

‘अकलयदसमाशुगाधिमग्नां

झटिति

पराशयवेदिनो

हि

विज्ञाः।।’

नैषधे

४-११८।

]

]

19

[

[

४।

विदन्नेव

वैदनः,

‘प्रज्ञादिभ्यश्च’

(

५-४-३८

)

इति

स्वार्थेऽण्प्रत्ययः।

एतेनापि

‘विदेः

शतुर्वसुः’

(

७-१-३६

)

इति

वसुविकल्पः

सिद्धः।

अन्यथा

अणः

प्रकृतिभूतस्य

विदन्

इति

शत्रन्तस्यासिद्धेरित्यवधेयम्।

]

]

20

[

[

C।

‘नाविविदिषुमभ्येति

संपद्रुरुधिषुं

नरम्।’

भ।

का।

७-९९।

]

]

21

[

[

५।

वेत्ति

अनेनेति

‘हलश्च’

(

३-३-१२१

)

इति

करणे

घञ्।

]

]

22

[

[

६।

‘मन्त्रे

वृषेषपचमनविद--’

(

३-३-९६

)

इति

स्त्रियां

भावे

क्तिन्प्रत्ययः।

]

]

23

[

[

७।

विदन्त्यनया

इति,

‘संज्ञायां

समजनिषदनिपतमनविद--’

(

३-३-९९

)

इति

स्त्रियां

भावे

क्यप्प्रत्ययः।

]

]

24

[

[

८।

‘घट्टिवन्दिविदिभ्यश्च’

(

वा।

३-३-१०७

)

इति

स्त्रियां

युच्प्रत्ययः।

]

]

25

[

पृष्ठम्१२३५+

२७

]

26

[

[

१।

क्त्वायां,

‘रलो

व्युपधात्--’

(

१-२-२६

)

इति

वैकल्पिककित्त्वे

प्राप्ते

‘रुद-

विद--’

(

१-२-८

)

इत्यादिना

नित्यं

कित्त्वम्।

तेन

एकमेव

रूपम्

इति

ज्ञेयम्।

]

]

27

[

[

आ।

‘विदित्वा

शक्तिमात्मीयां

रावणं

विजिघृक्षवः।’

भ।

का।

७-९८।

]

]

28

[

[

२।

‘कर्मणि

दृशिविदोः

साकल्ये’

(

३-४-२९

)

इति

कर्मण्युपपदे

साकल्यविशिष्टेऽर्थे

धातोः

णमुल्प्रत्ययो

भवति।

ब्राह्मणवेदं

भोजयति

इत्यस्य

यं

यं

ब्राह्मणं

=

ब्राह्मण-

त्वेन

जानाति

लभते

विचारयति

वा

तान्

सर्वान्

भोजयतीत्यर्थः।

]

]

29

[

भोजयति

]

30

[

[

B।

‘यांश्चोरभूतान्

लभते

विचारयति

वेत्ति

वा।

तान्

सर्वानपि

हन्तीति

चोरवेदं

निहन्त्यसौ।।’

इति

प्रक्रियासर्वस्वे।

]

]

31

[

निहन्ति

]

32

[

[

C।

‘जिघांसुवेदं

धृतभासुरास्त्रस्तां

ताडकाख्यां

निजघान

रामः।।’

भ।

का।

२-२३।

]

]

33

[

[

३।

‘हृपिशिरुहिवृतिविदि--’

[

द।

उ।

१-४७

]

34

[

[

४।

‘रुदिविदिभ्यां

कित्’

(

द।

उ।

६-४१

)

इति

अथप्रत्यये

रूपमेवम्।

वेत्तीति

विदथः

=

ज्ञानी।

]

]

35

[

[

५।

‘नभ्राण्नपान्नवेदा--’

(

६-३-७१

)

इति

निपातनात्

वेत्तीति

नवेदाः

इति

असुन्प्रत्ययान्तोऽयम्।

]

]

36

[

[

६।

‘विदिभुजिभ्यां

विश्वे’

[

द।

उ।

९-९८

]

Capeller German

विद्या॑

Feminine.

Wissen,

Kunde,

Lehre

(

bes.

die

vedische

),

Zausberkunst.

Grassman German

(

vidyā́

),

f.,

das

Wissen

[

von

2.

vid

],

in

jātavidyā́.

Burnouf French

विद्या

विद्या

feminine

(

विद्

sfx.

)

science

[

sacrée

ou

profane

]

विद्या

षदक्षरी

cf.

ॐ।

Pilule

magique

qui,

mise

dans

la

bouche,

donne

le

pouvoir

de

monter

vers

le

ciel.

Premna

spinosa,

bot.

Durgā.

विद्याचन

a.

fameux

pour

sa

science.

विद्याचुञ्चु

a.

mms.

विद्यादल

masculine

l'arbre

भूर्ज।

विद्यादेवी

feminine

déesse

de

la

science

[

16

divinités

propres

aux

Jainas

].

विद्याधन

neuter

(

धन

)

propriété

acquise

par

la

science.

विद्याधर

masculine

(

धृ

)

nom

d'une

classe

de

demi-dieux.

--

F.

विद्याधरी।

विद्यावत्

a.

(

sfx.

वत्

)

doué

de

science,

savant.

Stchoupak French

विद्या-

Feminine.

connaissance,

savoir,

science,

étude,

not.

science

et

étude

par

excellence,

le

Veda

(

त्रयी

व्।

les

3

Veda

)

magie,

formule

magique

(

-अ-

ifc.

versé

dans

)

-मय-

-ई-

a.

qui

consiste

en

science,

plein

de

savoir

-वन्त्-

a.

savant.

°काम-

a.

désireux

de

savoir.

°गुरु-

Masculine.

maître

qui

enseigne

une

science,

not.

le

Veda.

°जम्भक-वार्त्तिक-

a.

qui

pratique

l'art

de

la

magie.

°तीर्थ-

nt.

Neuter.

d'un

Tīrtha.

°धन-

nt.

richesse

consistant

en

savoir

ou

acquise

par

la

science.

°धर-

Masculine.

-ई-

Feminine.

catégorie

de

génies

doués

de,

puissance

magique

°धराधीश-

°धरेन्द्र-

Masculine.

prince

des

Vidyādhara

°धरीभू-

devenir

un

V.

°ध्र-

=

°धर-।

°बल-

nt.

puissance

magique.

°मठ-

Masculine.

école

monastique,

confrérie.

°मद-

Masculine.

orgueil

du

savoir.

°मन्दिर-

nt.

école,

collège.

°विक्रय-

Masculine.

enseignement

payé.

°विहीन-

a.

v.

dépourvu

de

savoir,

sans

instruction.

°विद्ध-

a.

v.

qui

a

augmenté

son

savoir.

°वेद-व्रतवन्त्-

a.

(

°वेद-

)

व्रत-स्नात-

a.

v.

versé

dans

les

sciences,

dans

le

Veda

et

dans

les

pratiques

religieuses.

°श्रुत-संपन्न-

a.

v.

versé

dans

la

science

sacrée

et

dans

la

science

profane.

°सद्मन्-

nt.

école.

°स्थान-

nt.

branche

de

la

science,

discipline.

°स्नात-

a.

v.

qui

a

terminé

ses

études

(

du

Veda

).

°हीन-

a.

v.

=

°विहीण-।

विध्याख्य-

a.

qu'on

appelle

science.

विद्यागम-

विद्याधिगम-

Masculine.

acquisition

de

connaissances,

étude.

विद्याधार-

Masculine.

grand

savant.

विद्यानुपालिन्-

ag.

gardien

de

la

science

(

traditionnelle

)

qui

a

bien

profité

de

ses

études.

विद्याभिकाङ्क्षिन्-

विद्याभीप्सिन्-

a.

avide

de

savoir,

de

science.

विद्याभिमानवन्त्-

a.

qui

se

croit

savant.

विद्यार्थ-

-इन्-

a.

qui

cherche

à

savoir.

विद्यावदात-

a.

v.

éclairé

par

le

savoir.

विद्येश्वर-

Masculine.

Neuter.

d'un

magicien.

विद्योपार्जना-

Feminine.

acquisition

de

connaissances.