Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
वायु (vAyu)
This feature is only for logged in users. Please login to have full access to Kosha.
वायु
-
vAyu
-
Masculine
-
gas
वायु
-
vAyu
-
Adjective
-
desirous
वायु
-
vAyu
-
Adjective
-
desired
by
the
appetite
वायु
-
vAyu
-
Adjective
-
languid
वायु
-
vAyu
-
Adjective
-
desirable
वायु
-
vAyu
-
Adjective
-
greedy
वायु
-
vAyu
-
Adjective
-
covetous
वायु
-
vAyu
-
Adjective
-
tired
वायु
-
vAyu
-
Masculine
-
windy
humour
or
any
morbid
affection
of
it
वायु
-
vAyu
-
Masculine
-
breathing
वायु
-
vAyu
-
Masculine
-
mystical
name
of
the
letter
ya
वायु
-
vAyu
-
Masculine
-
air
वायु
-
vAyu
-
Masculine
-
wind
of
the
body
वायु
-
vAyu
-
Masculine
-
breath
वायु
-
vAyu
-
Masculine
-
maruts
वायु
-
vAyu
-
Masculine
-
wind
वायु
-
vAyu
-
Masculine
-
wind
as
a
kind
of
demon
producing
madness
वायु
-
vAyu
-
Masculine
-
vital
air
वायु
-
vAyu
-
Masculine
-
god
of
the
wind
वायु-पति
-
vAyu-pati
-
Masculine
-
high
ranking
air
force
officer
[
military
]
वायु-पाव
-
vAyu-pAva
-
Masculine
-
air
filter
[
automotive
]
वायु-सेना
-
vAyu-senA
-
Feminine
-
air
force
वायु-यान
-
vAyu-yAna
-
Neuter
-
airship
वायु-रोध
-
vAyu-rodha
-
Masculine
-
choke
[
Automobile
]
वायु-रोध
-
vAyu-rodha
-
Masculine
-
air
control
[
Automobile
]
वायु-चर्या
-
vAyu-caryA
-
Feminine
-
air
service
वायु-मार्ग
-
vAyu-mArga
-
Masculine
-
airway
वायु-पथ
-
vAyu-patha
-
Masculine
-
air
route
[
civil
aviation
]
वायु-पत्तन
-
vAyu-pattana
-
Neuter
-
airport
वायु-पारवहण
-
vAyu-pAravahaNa
-
Neuter
-
airline
वायुः
[
vāyuḥ
],
[
वा
उण्
युक्
च
Uṇâdisūtras.
1.1
]
Air,
wind
वायुर्विधूनयति
चम्पकपुष्परेणून्
K.
R.
आकाशात्तु
विकुर्वाणात्
सर्वगन्धवहः
शुचिः
।
बलवाञ्जायते
वायुः
स
वै
स्पर्शगुणो
मतः
॥
Manusmṛiti.
1.76.
(
There
are
seven
courses
of
wind
one
above
the
other:
आवहः
प्रवह-
श्चैव
संवहश्चोद्वहस्तथा
।
विवहाख्यः
परिवहः
परावह
इति
क्रमात्
॥
).
The
god
of
wind,
the
deity
supposed
to
preside
over
wind,
(
who
is
the
regent
of
the
north-west
quarter
).
A
life-wind
or
vital
air,
of
which
five
kinds
are
enumerated:
प्राण,
अपान,
समान,
व्यान
and
उदान.
Morbid
affection
or
vitiation
of
the
windy
humour.
Breathing,
breath.
A
mystical
Name.
of
the
letter
य.Comp.
-अधिक
Adjective.
gouty
Buddh.
-आस्पदम्
the
sky,
atmosphere.
-कुम्भः
a
part
of
the
elephant's
face
in
the
middle
of
Pratimāna
Mātaṅga
Latin.
1.1.
-केतुः
dust.
-कोणः
the
north-west.
-गण्डः
flatulence
(
caused
by
indigestion
).
-गति
Adjective.
swift
as
wind,
very
fleet.
-गीतa.
(
'sung
by
the
wind'
)
universally
known
अत्र
गाथा
वायुगीताः
कीर्तयन्ति
पुराविदः
Manusmṛiti.
9.42.
गुल्मः
a
hurricane,
storm.
a
whirl-pool.
गोचरः
the
range
of
the
wind.
the
north-west.
-ग्रन्थिः
a
swelling
caused
by
the
disturbance
of
the
air
in
the
body.
-ग्रस्तa.
affected
by
wind,
flatulent.
gouty.
-जातः,
-तनयः,
-नन्दनः,
-पुत्रः,
-सुतः,
-सूनुः
epithets
of
Hanumat
or
Bhīma.
-दारः,
-दारुः
a
cloud.
-दिश्
the
north-west.
-देवम्
the
lunar
mansion
स्वाति.
-निघ्न
Adjective.
affected
by
wind,
crazy,
mad,
frantic.
-निवृत्तिः
Feminine.
a
lull,
calm.
cure
of
windy
distempers
(
such
as
gout
Et cætera.
).
-परमाणुः
a
primary
aerial
atom.
-पुराणम्
Name.
of
one
of
the
18
Purāṇas.
फलम्
hail.
the
rain-bow.-भक्षः,
-भक्षणः,
-भुज्
Masculine.
one
who
feeds
only
on
air
(
as
an
ascetic
).
a
snake
Compare.
पवनाशन.
-भूत
Adjective.
going
everywhere
at
will.
-मण्डलम्
a
whirl-wind.
-मरुल्लिपिः
(
मरुत्
Plus.
लिपिः
)
a
particular
mode
of
writing.
-मार्गः
the
atmosphere.
-रुग्ण
Adjective.
broken
down
by
wind
फुल्ला-
सनाग्रविटपानिव
वायुरुग्णान्
Raghuvamsa (Bombay).
9.63.
-रोषा
night.
-वर्त्मन्
Masculine.
,
Neuter.
the
sky,
atmosphere.
-वाहः
smoke.
वाहनः
Name.
of
Viṣṇu.
of
Śiva.
-वाहिनी
a
vein,
an
artery,
a
vessel
of
the
body.
-वेग,
-सम
Adjective.
swift
as
wind.
-सखः,
-सखिःm.
fire.
-स्कन्धः
the
region
of
the
wind.
वायुः
[
वा-उण्
युक
च
Uṇ.
1.
1
]
1
Air,
wind
वायुर्विधुनयति
चंपकपुष्परेणून्
K.R.
आकाशात्तु
विकुर्वाणात्सर्वगंधवहः
शुचिः
।
बलवाञ्जायते
वायुः
स
वै
स्पर्शगुणो
मतः
॥
Ms.
1.
76.
(
There
are
seven
courses
of
wind
one
above
the
other:
आवहः
प्रवहश्चैव
संवहश्चोद्वहस्तथा
।
विवहाख्यः
परिवहः
परावह
इति
क्रमात्
).
2
The
god
of
wind,
the
deity
supposed
to
preside
over
wind,
(
who
is
the
regent
of
the
north-west
quarter.
).
3
A
lifewind
or
vital
air,
of
which
five
kinds
are
enumerated:
प्राण,
अपान,
समान,
व्यान,
and
उदान.
4
Morbid
affection
or
vitiation
of
the
windy
humour.
Comp.
आस्पदं
the
sky,
atmosphere.
केतुः
dust.
कोणः
the
north-west.
गंडः
flatulence
(
caused
by
indigestion
).
गति
a.
swift
as
wind,
very
fleet.
गुल्मः
{1}
a
hurricane,
storm.
{2}
a
whirlpool.
गोचरः
the
range
of
the
wind.
ग्रस्त
a.
{1}
affected
by
wind,
flatulent.
{2}
gouty.
जातः,
तनयः,
नंदनः,
पुत्रः,
सुतः,
सूनुः
epithets
of
Hanumat
or
Bhīma.
दारुः
a
cloud.
निघ्न
a.
affected
by
wind,
crazy,
mad,
frantic.
निवृत्तिः
f.
{1}
a
lull,
calm.
{2}
cure
of
windy
distempers
(
such
as
gout
&c.
).
पुराणं
N.
of
one
of
the
18
Purāṇas.
फलं
{1}
hail.
{2}
the
rain-bow.
भक्षः,
भक्षणः,
भुज्
m.
{1}
one
who
feeds
only
on
air,
as
an
ascetic.
{2}
a
snake
cf.
पवनाशन.
रोषा
night.
रुग्ण
a.
broken
down
by
wind
R.
9.
63.
वर्त्मन्
m.,
n.
the
sky,
atmosphere.
वाहः
smoke.
वाहिनी
a
vein,
an
artery,
a
vessel
of
the
body.
वेग,
सम
a.
swift
as
wind.
सखः,
सखिः
m.
fire.
1.
वायु॑
masculine gender.
(
from.
√
2.
वा
)
wind,
air
(
as
one
of
the
5
elements
in
mahābhārata
7
winds
are
reckoned
),
ṛg-veda
et cetera.
et cetera.
the
god
of
the
wind
(
often
associated
with
Indra
in
the
Ṛg-veda,
as
Vāta
[
q.v.
]
with
Parjanya,
but
although
of
equal
rank
with
Indra,
not
occupying
so
prominent
a
position
in
the
Puruṣasūkta
he
is
said
to
have
sprung
form
the
breath
of
Puruṣa,
and
elsewhere
is
described
as
the
son-in-law
of
Tvaṣṭṛ
be
is
said
to
move
in
a
shining
car
drawn
by
a
pair
of
red
or
purple
horses
or
by
several
teams
consisting
of
ninety-nine
or
a
hundred
or
even
a
thousand
horses
[
confer, compare.
नि-यु॑त्
]
he
is
often
made
to
occupy
the
same
chariot
with
Indra,
and
in
conjunction
with
him
honoured
with
the
first
draught
of
the
Soma
libation
he
is
rarely
connected
with
the
Maruts,
although
in
i,
134,
4,
he
is
said
to
have
begotten
them
from
the
rivers
of
heaven
he
is
regent
of
the
Nakṣatra
Svāti
and
north-west
quarter
See
लोक-पाल
),
ib.
the
wind
of
the
body,
a
vital
air
(
of
which
5
are
reckoned,
viz.
प्राण,
अपान,
समान,
उदान,
and
व्यान
or
नाग,
कूर्म,
कृकर,
देवदत्त,
and
धनं-जय
),
harivaṃśa
sāṃkhyakārikā
vedāntasāra
the
wind
as
a
kind
of
demon
producing
madness,
kādambarī
vikramāṅkadeva-carita, by bilhaṇa
(
confer, compare.
-ग्रस्त
)
वायु
वायु,
उस्,
m.
(
fr.
rt.
2.
वा
),
air,
wind,
the
god
of
the
wind
(
often
associated
with
Indra
in
the
Ṛg-veda,
but
not
occupying
a
very
prominent
posi-
tion
in
the
Puruṣa-sūkta
he
is
said
to
have
sprung
from
the
breath
of
Puruṣa,
and
elsewhere
is
described
as
the
son-in-law
of
Tvaṣṭṛ
he
is
said
to
move
in
a
shining
car
drawn
by
a
pair
of
red
or
purple
horses
or
by
several
teams
consisting
of
ninety-nine
or
a
hundred
or
even
a
thousand
horses
he
is
often
made
to
occupy
the
same
chariot
with
Indra,
and
in
conjunction
with
him
honoured
with
the
first
draught
of
the
Soma
libation
he
is
rarely
connected
with
the
Maruts,
although
in
1.
134,
4.
he
is
said
to
have
begotten
them
from
the
rivers
of
heaven
he
is
regent
of
the
north-west
quarter,
see
लोक-पाल
)
the
air
of
the
body,
a
vital
air
(
of
which
five
are
reckoned,
viz.
प्राण,
अपान,
समान,
उदान,
and
व्यान
)
morbid
affection
of
the
windy
humor.
—वायु-केतु,
उस्,
m.
‘wind-sign,
’
i.
e.
‘sign
of
wind,
’
dust.
—वायु-केश,
अस्,
ई,
अम्,
Ved.
having
hair
(
waving
)
in
the
wind
(
said
of
the
Gandharvas
).
—वायु-कोण,
अस्,
m.
‘wind-corner,
’
the
north-west.
—वायु-गण्ड,
अस्,
m.
‘wind-swelling,
’
flatulence,
indigestion.
—वायु-गति,
इस्,
इस्,
इ,
going
like
the
wind,
swift
as
the
wind,
fleet.
—वायु-गीत,
अस्,
आ,
अम्,
chanted
by
the
breeze.
—वायु-गुल्म,
अस्,
m.
‘wind-cluster,
’
a
whirlwind,
hurricane
a
whirlpool,
eddy.
—वायु-गोचर,
अस्,
m.
the
track
or
range
of
the
wind.
—वायु-गोपा,
आस्,
आस्,
अम्,
Ved.
having
the
Wind
as
protector.
—वायु-ग्रस्त,
अस्,
आ,
अम्,
‘wind-seized,
’
affected
by
wind,
flatulent,
epileptic,
mad.
—वायु-घ्न,
अस्,
ई,
अम्,
‘wind-destroying,
’
curing
windy
disorders.
—वायु-ज,
‘air-born,
’
N.
of
a
tree.
—वायु-जात,
अस्,
m.
‘wind-born,
’
epithet
of
Hanu-mat.
—वायु-तनय
or
वायु-नन्दन,
अस्,
m.
=
वायु-पुत्र.
—वायु-दारु,
उस्,
m.
‘air-
tearer,
air-scatterer,
’
a
cloud.
—वायु-नाना-त्व,
अम्,
n.
diversity
or
multiplicity
of
air
(
said
to
be
inferred
from
the
concurrence
[
सम्मूर्छन
]
of
two
winds
).
—वायु-निघ्न,
अस्,
आ,
अम्,
‘subject
to
wind,
’
mad,
frantic.
—वायु-निवृत्ति,
इस्,
f.
‘cessation
of
wind,
’
a
calm,
lull
cure
of
windy
disorders.
—वायु-पञ्-
चक,
अम्,
n.
the
set
of
five
vital
airs.
—वायु-प-
रमाणु,
उस्,
m.
a
primary
aerial
atom.
—वायु-
पुत्र,
अस्,
m.
‘son
of
the
wind,
’
epithet
of
Bhīma
of
Hanu-mat.
—वायु-पुराण,
अम्,
n.,
N.
of
one
of
the
eighteen
Purāṇas,
(
it
is
probably
one
of
the
oldest,
and
is
supposed
to
have
been
revealed
by
the
god
Vāyu
it
treats
of
the
creation
of
the
world,
the
origin
of
the
four
classes,
the
worship
of
Śiva,
&c.
)
—वायु-फल,
अम्,
n.
‘wind-
fruit,
’
the
rainbow
hail.
—वायु-भक्ष,
अस्,
आ,
अम्,
air-eating,
fasting
(
अस्
),
m.
a
snake
an
ascetic.
—वायु-भक्षण,
अम्,
n.
the
act
of
eating
or
living
on
air,
fasting.
—वायु-भूत,
अस्,
आ,
अम्,
be-
come
air,
become
like
the
wind
going
everywhere
at
will.
—वायु-मार्ग,
अस्,
m.
the
path
or
track
of
the
wind.
—वायु-रुग्ण,
अस्,
आ,
अम्,
broken
off
by
the
wind.
—वायु-रोषा,
f.
‘raging
with
wind,
’
night.
—वायु-लक्षण,
अम्,
n.
the
character
or
property
of
air
(
viz.
touch
).
—वायु-वर्त्मन्,
आ,
m.
‘wind-path,
’
the
atmosphere,
sky,
heaven.
—वायु-
वाह,
अस्,
m.
‘having
the
wind
for
a
vehicle,
’
smoke,
vapour.
—वायु-वाहिनी,
f.
‘wind-conveying,
’
a
vessel
of
the
body,
artery,
vein,
nerve,
&c.
(
supposed
to
con-
vey
the
aerial
humor
).
—वायु-वेग,
अस्,
m.
the
ve-
locity
of
the
wind,
a
gust
or
blast
of
wind
(
अस्,
आ,
अम्
),
having
the
velocity
of
wind,
fleet
as
the
wind
(
अस्
),
m.,
N.
of
a
son
of
Dhṛta-rāṣṭra.
—वायुवेग-सम,
अस्,
आ,
अम्,
equal
to
the
velocity
of
wind,
swift
as
the
wind.
—वायु-संहिता,
f.
the
‘Vāyu
compen-
dium’
or
collection
of
legends
according
to
the
Vāyu-
Purāṇa.
—वायु-सख,
अस्,
or
वायु-सखि,
खा,
m.
‘wind-friend,
having
the
wind
for
a
friend,
’
fire.
—वायु-सम,
अस्,
आ,
अम्,
equal
to
the
wind,
swift
like
air
or
wind,
unsubstantial.
—वायु-सम्भव,
अस्,
m.
‘wind-born,
’
epithet
of
Hanu-mat.
—वायु-
सुत,
अस्,
m.
=
वायु-पुत्र
above.
—वायु-हीन,
अस्,
आ,
अम्,
destitute
of
wind,
having
a
deficiency
of
the
windy
humor.
—वायु-अग्नि,
ई,
m.
du.
Vāyu
and
Agni,
the
gods
of
wind
and
fire.
—वायु-आस्पद,
अम्,
n.
‘place
or
site
of
the
wind,
’
the
atmosphere,
sky,
ether.
वायु
vā-yú,
[
√
1.
vā
]
wind,
air
(
one
of
🞄the
elements
seven
winds
are
assumed
)
god
🞄of
wind
(
Plural
=
the
Maruts
)
breath
vital
air
🞄(
there
are
five:
prāṇa,
apāna,
vyāna,
udāna,
🞄samāna
or
nāga,
kūrma,
kṛkara,
devadatta,
🞄dhanaṃjaya
)
wind
as
one
of
the
three
humours
🞄of
the
body
wind
as
a
kind
of
goblin
🞄confusing
men.
हवा
वायुः
पुंलिङ्गम्
-
वा
उण्
युक्
च
"हवा,
पवन"
वायुः
पुंलिङ्गम्
-
-
"वायुदेवता,
पवनदेवता"
वायुः
पुंलिङ्गम्
-
-
"जीवन
के
लिए
महत्त्वपूर्ण
पांच
प्रकार
का
वायु
गिनाया
गया
है-
प्राण,
अपान,
समान,
व्यान
और
उदान"
वायुः
पुंलिङ्गम्
-
-
"वातप्रकोप,
वातरोग
में
ग्रस्तता"
५,
अक्ष,
अनिल,
अनुत्तर,
अर्थ,
असु,
आशुग,
इन्द्रिय,
इषु,
कङ्कपत्री,
करणीय,
कलङ्क,
कामगुण,
कामदेव,
खग,
तत्त्व,
तन्मात्र,
धी,
नाराच,
नालीक,
पक्षि,
पञ्च,
पतङ्ग,
पत्रिन्,
पर्व,
पवन,
पाण्डव,
पुत्र,
पृषत्क,
प्राण,
बाण,
भाव,
भूत,
भेदक,
मरुत्,
महाभूत,
महाव्रत,
मार्गण,
रत्न,
लेय,
लेयक,
वध,
वर्ष्मन्,
वात,
वायु,
विशिख,
विषय,
व्रत,
शर,
शरीर,
शस्त्र,
शिलीमुख,
शूक,
श्वसन,
समिति,
सायक,
स्मरबाण,
स्मरेषु
७,
अग,
अचल,
अद्रि,
अनिल,
अश्व,
ऋषि,
कलत्र,
कुलाचल,
क्षितिभृत्
क्ष्माधर,
क्ष्माभूत्,
गन्धन्वह,
गन्धवह,
गिरि,
घोटा,
छन्द,
छन्दस्,
तत्त्व,
तापस,
तुरग,
तुरङ्ग,
दिविचर,
द्वीप,
धरणिधर,
धराधर,
धरित्रीधर,
धातु,
धी,
नग,
पन्नग,
पर्वत,
पवन,
भय,
भूधर,
भूध,
भूभृत्,
मरुत्,
महीधर,
महीघ्र,
मातृका,
मारुत,
मुनि,
यति,
लोक,
वक्री,
वाजि,
वात,
वायु,
वार,
वासर,
व्यसन,
शिला,
शिलोच्चय,
शैल,
सप्त,
समीर,
समीरण,
स्थिर,
स्वर,
हय
४९,
अनिल,
तान,
पवन,
मरुत्,
वायु
हरि
पु
हरि,
अर्क,
मर्कट,
मण्डूक,
विष्णु,
वासव,
वायु,
तुरङ्ग,
सिंह,
सितांशु,
यम,
इन्द्र,
भानु,
मरुत्,
भेक,
वाजिन्,
कपि,
अंशु,
भीरु,
सोम,
शुक्ल,
सर्प,
स्वर्णवर्ण
अर्क-मर्कट-मण्डूक-विष्णु-वासव-वायवः
।
तुरङ्ग-सिंह-सितांशुर्यमाश्च
हरयो
दश
॥
७
॥
हरिरिन्द्रो
हरिर्भानुर्हरिर्विष्णुर्हरिर्मरुत्
।
हरिः
सिंहो
हरिर्भेको
हरिर्वाजी
हरिः
कपिः
॥
८
॥
हरिरंशुर्हरिर्भीरुर्हरिः
सोमो
हरिर्यमः
।
हरिः
शुक्लो
हरिः
सर्पः
स्वर्णवर्णो
हरिः
स्मृतः
॥
९
॥
verse
1.1.1.7
page
0001
सारङ्ग
पु
सारङ्ग,
धनुर्विशेष,
वायु,
जाति,
नामघातकिन्,
कुक्कुट,
भ्रमर,
खड्गभेद,
कमल,
कुञ्जर,
चातक,
पर्वत,
हरिण
सारङ्गो
धनुषो
नाम
सारङ्गो
वायुरित्यपि
।
सारङ्गो
नाम
जातिश्च
सारङ्गो
नामघातकी
॥
९२
॥
सारङ्गः
कुक्कुटो
ज्ञेयः
सारङ्गो
भ्रमरो
मतः
।
सारङ्गः
खड्गभेदः
स्यात्
सारङ्गः
कमलाह्वयः
॥
९३
॥
सारङ्गः
कुञ्जरः
ख्यातः
सारङ्गश्चातको
मतः
।
सारङ्गः
पर्वतो
ज्ञेयः
सारङ्गो
हरिणो
मतः
॥
९४
॥
verse
1.1.1.92
page
0007
वायु
air
or
प्राण,
which
is
believed
to
spring
up
from
the
root
of
the
navel
and
become
a
cause
(
even
a
material
cause
according
to
some
scholars
)
of
sound
of
four
kinds
produced
at
four
different
places,
the
last
kind
being
audible
to
us
cf.
प्राणे
वाणिनभिव्यज्य
वर्णेष्वेवोपलीयते
Vak-
yapadiya
I.116
cf.
also
R.Pr.XIII.
13,
V.Pr.
I.7-9
T.Pr.II.2:
Siksa
of
Panini
st.
6.
Synonyms
लुब्ध,
लुब्धक,
अतिलुब्ध,
लोलुभ,
लोभात्मन्,
लोभान्वित,
लम्पट,
मामक,
अतिलोभ,
आदित्सु,
आद्यून,
औदरिक,
गर्धन,
गर्धित,
गर्धिन्,
गार्ध्र,
निकाम,
भरिष,
मत्सर,
लाषुक,
लोल,
वायु
(Adjective)
यस्मिन्
लोभः
अस्ति।
"सः
लुब्धः
अस्ति।"
*Vāyu^1,
the
god
of
the
wind.
§
4
(
Anukram.
):
I,
1,
112
(
all.
to
§
190
),
185
(
do.
).--§
37
(
Indra
):
I,
25,
1288
(
Indra
identified
with
V.
).--§
46
(
Garuḍa
):
I,
32,
1478,
1479.-§
134
(
Viśvāmitra
):
I,
71,
†2936
(
assisted
Menakā
).--§
190
(
Pāṇḍavotpatti
):
I,
123,
4769,
4770
(
Kuntī
invoked
V.
who
begat
Bhīmasena
on
her
).--§
221
(
Caitrarathap.
):
I,
170,
6500
(
among
the
fathers
of
the
Pāṇḍavas
).--§
238
(
Pañcendrop.
):
I,
197,
†7302
(
among
those
who
should
beget
the
five
Indras
when
they
were
re-born
as
the
Pāṇḍavas
).--§
246
(
Sundopasundop.
):
I,
211,
7682
(
Agnir
Vºunā
saha
).-§
270
(
Brahmasabhāv.
):
II,
11,
438
(
in
the
palace
of
Brahmán
).--§
283b
(
Agni
):
II,
31,
1149
(
Vºuḥ
prāṇaṃ
dadātu
me
).--§
317b
(
Kṛshṇa
Vāsudeva
):
III,
12,
481
(
Kṛshṇa
becomes
V.,
etc.
).--§
333c
(
Brahmaśiras
):
III,
40,
1651
(
does
not
know
the
Brahmaśiras
).--§
353
(
Nalopākhyānap.
):
III,
76,
2991,
2995
(
bore
witness
to
the
truth
of
Damayantī's
words
).--§
425
(
Hanūmad-Bhīmasaṃv.
):
III,
147,
11193
(
father
of
Hanūmat
).--§
430
(
do.
):
III,
150,
11286
(
ºunā
parirakshitaḥ
).--§
433
(
Saugandhikāharaṇa
):
III,
155,
11413
(
ºsamaḥ,
sc.
Bhīmasena
).--§
438
(
Yakshayuddhap.
):
III,
162,
11818
(
ºoḥ,
sc.
sutaḥ,
i.e.
Bhīmasena
).--§
443
(
Nivātakavacayuddhap.
):
III,
168,
12020
(
Arjuna
learnt
the
use
of
weapons
from
V.,
etc.
).-§
460
(
Mārkaṇḍeyas.
):
III,
191,
13122
(
ºproktaṃ…
Purāṇaṃ
).--§
492
(
Āṅgirasa
):
III,
220,
14162
(
ºvagnī
prāṇato
'sṛjat,
sc.
Pāñcajanya
).--§
506
(
Skandayuddha
):
III,
231,
14560.--§
543
(
Rāmābhisheka
):
III,
291,
16548,
(
),
(
16557
),
16557
(
attested
the
innocence
of
Sītā
).
--§
561
(
Yānasandhip.
):
V,
61,
2387,
2399.--§
564
(
Mātalīyop.
):
V,
105,
3708
(
=
Bhīmasena(
?
)
).--§
565
(
Gālavacarita
):
V,
114,
3896
(
ºunā
vardhitaṃ,
sc.
the
gold
).
--§
576
(
Bhagavadgītāp.
):
VI,
35,
1285
(
Kṛshṇa
identified
with
V.
).--§
592
(
Saṃśaptakavadhap.
):
VII,
19,
775,
776
(
when
Arjuna
employed
the
Vāyavyāstra,
V.
bore
away
the
Saṃśaptakas
).--§
603d
(
Tripura
):
VII,
202,
9569
(
became
the
wings
of
the
shafts
of
Śiva
).--§
603
(
Nārāyaṇāstramokshap.
):
VII,
202,
9594
(
Śiva
identified
with
V.
),
9630
(
do.
).--§
605
(
Karṇap.
):
VIII,
16,
635
(
jaitrena
vidhināhutaṃ
Vºr
Indram
ivādhvare,
sc.
avahat
).--§
615u
(
Skanda
):
IX,
44,
2489
(
Śākho
Vºmūrtiḥ
)
45,
2547
(
gave
two
companions
to
Skanda
).--§
623
(
Rājadh.
):
XII,
15,
440.--§
637
(
do.
):
XII,
47,
1596
(
among
the
ṛshis
who
surrounded
Bhīshma
),
(
),
1618
(
ali-Vºvindra-karmāṇaṃ.
Govindaṃ
),
1653
(
śarīragaḥ,
Kṛshṇa
identified
with
V.
),
1678
(
sapta
mārgāḥ…Vºoḥ
).--§
639
(
do.
):
XII,
51,
1849
(
do.
).--§
641
(
do.
):
XII,
72,
2757,
(
2758
)
(
discourse
with
Purūravas
).--§
654b
(
Pavana-śālmalisaṃv.
):
XII,
156,
(
5846
)
157,
(
5865
)
(
discourse
between
V.
and
the
śālmali
).
--§
678
(
Mṛtyu-Prajāpatisaṃv.
):
XII,
259,
†9226
(
devadevaḥ
).--§
717b
(
Nārāyaṇīya
):
XII,
341,
13017
349,
III
),
13569
(
learnt
the
religion
of
Nārāyaṇa
from
the
ṛshi
Sunarṇa
and
communicated
it
to
the
ṛshis
).--§
737
(
Ānuśā
sanik.
):
XIII,
31,
2013.--§
747b
(
Suvarṇotpatti
):
XIII,
85,
4173
(
Brahma-Vºvagni-Somānāṃ
sālokyaṃ
).--§
759
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
107,
5304
(
ºoḥ,
sc.
lokaṃ
).--§
766
(
do.
):
XIII,
128,
(
6076
).--§
772b
(
Pavanārjunasaṃv.
):
XIII,
153,
7207,
7210
(
devadūtaḥ
),
7212
154,
(
7213
),
7231
155,
(
7232
)
156,
7265,
7279
157,
7291,
7305,
(
7313
)
158,
(
7353
)
(
discourse
between
V.
and
Arjuna
Kārtavīrya
).--§
773b
(
Kṛshṇa
Vāsudeva
):
XIII,
159,
†7388
(
Kṛshṇa
identified
with
Śiva
).--§
774d
(
Śiva
):
XIII,
161,
7496
(
Śiva
identified
with
V.
).--§
775
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
166,
7636.--§
795
(
Svargārohaṇap.
):
XVIII,
4,
132
(
mūrtimataḥ
).
Cf.
also
the
following
synonyms:-Āśāvaha,
q.v.
Analasakha
(
“the
friend
of
Anala
[
i.e.
Agni
]”
):
V,
3819
XII,
8418.
*Anila:
I,
2589
(
one
of
the
Vasus,
husband
of
Śivā
),
8360
(
Agni
identified
with
A.
)
III,
11195
(
prītir
Aºsyāgninā
yathā
)
V,
5506
(
ºo
vā
vahed
Meruṃ
),
5551
(
do.
)
VIII,
†5042
(
Agny-anilendu-Bhānavaḥ
)
XII,
5822,
5826.
*Śvasana,
q.v.
Devadeva,
q.v.
*Marut:
XII,
5831.
*Māruta:
I,
897
(
mano-Mºraṃhasā
),
1333,
1478,
2444
(
father
of
Bhīmasena
),
2935,
2939,
2940,
††3814
(
father
of
Bhīmasena
),
3846,
5844
(
nāvaṃ…mano
Mºgāminīṃ
),
5886
(
Tārkshya-Mºraṃhasaḥ
Bhīmasya
)
II,
94
V,
7181
(
ºpratimair
gatau
)
VII,
1035
(
v.
Draupadeya,
pl.
),
1694
(
do.
),
7227
(
mano-Mºraṃhasaḥ,
sc.
turaṅgamān
)
IX,
1188
(
mano-Mºraṃhasaḥ,
sc.
rathāḥ
),
2715
(
vavau
),
2823
(
do.
)
XII,
5812,
5823,
5827,
5856,
6778
(
Agni-Mºau
),
6779
(
Agni-Mºsaṃyogāt
),
6794
(
Agni-Mº-toyebhyaḥ
),
6795
(
AgniMºtoyānāṃ
),
6808
(
Agni-Mºau
),
6813,
6818,
6838
(
AgniMºau
),
6864,
6907,
6909
(
Agni-Mºau
),
8790
(
ºākṛtiḥ
),
9089,
9091
(
ºātmā
),
10837
(
Agny-Aśvi-Mºāḥ
),
12080
(
Yamasya
yaḥ
puraḥsaraḥ
),
12081
(
antakaḥ
),
12203,
12587
(
manoMºraṃhasaṃ
),
12626
(
ºād
ūrdhvaṃ
),
12853
(
ºvegavān
)
XIII,
308
(
Candrārka-Mºāḥ
),
1369,
3833,
5284
(
ºośanaṃ(
?
),
adj.
sc.
lokaṃ(
?
)
),
7210
(
prāha
),
7352,
†7393
(
avani-Mºau
)
XIV,
†271,
1120
(
dvitīyaṃ…bhūtaṃ
),
1143
(
do.
),
2235.
*Mātariśvan:
I,
4920
(
ºvā
dadau
putraṃ
Bhīmaṃ,
sc.
to
Pāṇḍu
)
II,
928
III,
11081
(
Pārtham
ātmajaṃ
Mºaḥ,
i.e.
Bhīmasena
),
11695
(
do.
)
IV,
1982
(
Arjuna
had
obtained
the
Vāyavya
weapon
from
M.
)
V,
2742
(
ºeva
Pāvakaṃ,
sc.
santejayan
),
3152,
7127
IX,
2245
(
husband
of
Sukanyā
and
father
of
Maṅkaṇaka
)
XII,
271,
2750
(
Purūravasa
Ailasya
saṃvādaṃ
Mºaḥ
),
(
2752
),
5840
(
saṅkāśaṃ
Mºaḥ
),
5855
(
asamaṃ
Mºā
),
8798
(
sadharmā
Mºaḥ
),
12313
(
do.
)
XIII,
†7373
(
identified
with
Kṛshṇa
)
XIV,
482.
*Pavana:
I,
1250
(
Garuḍa
identified
with
P.
)
IV,
1580
V,
3819
(
ºsya
niveśanaṃ,
in
the
west
)
VI,
1235
(
ºḥ
pavatām
asmi,
says
Kṛshṇa
)
VIII,
4418
XII,
1756,
5804,
5813,
5814,
5816,
5841,
5850,
5851,
5853,
5859,
11616
XIII,
7186
(
ºsya
saṃvādam
Arjunasya
ca
),
7240,
7326.
*Prabhañjana:
XII,
5829.
*Samīraṇa:
III,
†10257
(
among
the
fathers
of
the
Pāṇḍavas
),
†14755
(
ºenātha
samo
balena
Sºsyaiva
sutaḥ,
i.e.
Bhīmasena
)
VIII,
†2854
XII,
5829,
5845,
5858,
5859.
*Vāta:
I,
2746
(
father
of
Bhīmasena
),
5908
(
do.
)
III,
†11386
(
ºena
Kuntyāṃ…sujātaḥ,
sc.
Bhīmasena
),
†11914
(
Arjuna
obtained
weapons
from
V.
),
14162
(
º-Rasāharau,
created
by
Pāñcajanya
from
his
mouth
)
IX,
301
(
jave
bale
ca
sadṛśam
Aruṇānuja-Vºyoḥ
).
Vāyu^2
=
Sūrya:
III,
147.--Do.^3
=
Skanda:
III,
14643.-Do.^4
=
Śiva
(
1000
names^1--2
).--Do.^5
=
Vishṇu
(
1000
names
).
वायु
१
/
VĀYU
I.
One
of
the
eight
guardians
of
the
world.
(
Dikpālakas
).1
)
General
information.
vāyu
was
born
from
the
breath
of
Viśvapuruṣa.
(
ṛgveda
10,
90
).
tvaṣṭā
was
the
son
in-law
of
vāyu.
The
eight
dikpālakas
are
indra,
vahni
(
Fire
),
yama,
nirṛti,
varuṇa,
vāyu,
kubera
and
śiva.
vāyu
is
the
guardian
of
the
North
West
zone.
The
palace
of
Bhagavān
vāyu
is
known
as
gandhavatī.2
)
Confrontation
with
vāsuki.
Once
vāyu
and
vāsuki
tried
to
find
out
who
of
the
two
was
mightier,
in
consequence
of
which,
Trikūṭaparvata,
a
peak
of
Mount
Himālaya,
was
broken
from
its
bed
and
thrown
into
the
southern
ocean
near
laṅkā.
Later,
the
city
of
laṅkā
was
built
on
this
mountain.
(
For
details
see
under
trikūṭa
).3
)
Children.
Bhīmasena
and
hanūmān
are
said
to
be
the
prominent
sons
of
Bhagavān
vāyu.
It
is
mentioned
in
ṛgveda,
Maṇḍala
1,
Anuvāka
7,
Sūkta
112,
that
agni
was
the
son
of
vāyu.
To
make
fire
from
wood
by
attrition,
the
hands
obtain
strength
by
the
help
of
the
life
breath
called
Vyāna
(
a
breath
or
vāyu
).
It
is
from
this,
that
the
idea
that
fire
is
the
son
of
vāyu,
came
into
existence.
To
know
how
vāyu
obtained
the
paternity
of
bhīma
and
hanūmān
see
under
bhīma
and
hanūmān.
It
is
stated
in
brahma
purāṇa
that
a
group
of
celestial
maids
called
‘Mudā’
owes
its
origin
to
vāyu.4
)
Love
of
vāyu.
Once
Bhagavān
vāyu
happened
to
see
the
six
beautiful
daughters
of
kuśanābha,
a
king,
and
he
was
excited
sexually.
As
the
princesses
refused
to
satisfy
his
desire,
vāyu
changed
the
damsels
into
hunchbacks,
by
a
curse.
(
For
detailed
story
see
under
kuśanābha
).5
)
The
Vāyus
(
breaths
)
in
the
body.
(
See
under
nāḍīcakra
).6
)
Curbing
the
arrogance
of
Silk-cotton
tree.
Long
ago
a
silk-cotton
tree
grew
up
on
the
top
of
the
Himālayas.
It
grew
up
to
be
a
big
tree
spreading
its
branches
in
all
directions.
Birds
built
their
nests
on
the
branches
of
that
big
tree
and
hermits
and
animals
found
shelter
under
its
shade.
The
silk-cotton
tree
became
arrogant.
Once
nārada
came
there
and
praised
the
tree:--“How
gigantic,
this
silk-cotton
tree
is!
Even
in
a
great
storm
its
branches
do
not
move.”
The
praise
of
nārada
made
the
tree
more
haughty.
It
told
nārada
that
the
storm
etc.
were
its
servants.
nārada
told
vāyu,
what
the
silk-cotton
tree
said
to
him.
vāyu
got
angry
and
coming
to
the
tree,
said
thus:-
“You,
wicked
silk-cotton
tree,
in
days
of
yore,
when
brahmā
was
carrying
on
creation
he
took
rest
on
you
for
a
while.
That
is
why
I
keep
motionless
when
I
come
to
you.
It
is
not
because
I
am
afraid
of
you.
I
knew
that
you
belittled
me
before
nārada.
If
you
are
bold
enough,
come
and
fight
with
me.”
The
silk-cotton
tree
accepted
the
challenge.
Next
day
Bhagavān
vāyu
changed
into
a
storm
and
blew
against
the
tree.
The
tree
lost
leaves,
flowers
and
fruits
and
stood
bare.
Thus
within
a
very
short
time
the
arrogance
of
the
tree
was
curbed.
This
story
was
told
to
yudhiṣṭhira
by
bhīṣma,
to
show
that
rendering
help
to
a
foe,
will
only
make
him
haughty.
(
M.B.
śānti
Parva,
3
Chapters
from
154
).
Other
details.(
i
)
When
indra
cut
off
the
wings
of
the
mountains,
Bhagavān
vāyu
saved
the
mountain
maināka
from
this
danger,
by
hiding
it
in
the
ocean.
(
vālmīki
rāmāyaṇa,
sundara
Kāṇḍa,
sarga
1,
Stanza
126
).(
ii
)
The
image
of
Bhagavān
vāyu
should
be
consecrated
as
sitting
on
the
haunch
of
a
deer,
holding
a
flag.
(
agni
purāṇa,
Chapter
51
).(
iii
)
indra
sent
vāyu
also
along
with
menakā
to
hinder
the
penance
of
viśvāmitra.
While
menakā
was
dancing
in
front
of
viśvāmitra,
vāyu
displaced
her
cloth.
(
M.B.
Ādi
Parva,
Chapter
72,
Stanza
1
).(
iv
)
It
is
mentioned
in
mahābhārata,
Vana
Parva,
Chapter
19,
Stanza
22,
that
vāyu
is
the
messenger
of
the
gods.
(
v
)
Mention
is
made
in
mahābhārata,
Sabhā
Parva,
Chapter
11,
Stanza
20,
that
vāyu
stays
in
the
palace
of
brahmā,
praising
him.(
vi
)
Once
pradyumna
tried
to
kill
Śālva.
At
that
time
vāyu
went
to
pradyumna
as
the
messenger
of
Gods.
(
M.B.
Vana
Parva,
Chapter
19,
Stanza
22
).(
vii
)
vāyu
proved
that
damayantī
was
chaste.
(
M.B.
Vana
Parva,
Chapter
76,
Stanza
36
).(
viii
)
vāyu
declared
that
sītā
was
chaste.
(
M.B.
Vana
Parva,
Chapter
291,
Stanza
27
).(
ix
)
In
Tripuradahana
(
the
burning
of
tripura
)
vāyu
acted
as
the
arrow
of
the
bow
of
śiva.
(
M.B.
droṇa
Parva,
Chapter
202,
Stanza
76
).(
x
)
vāyu
gave
subrahmaṇya
two
attendants
called
bala
and
atibala.
(
M.B.
śalya
Parva,
Chapter
45,
Stanza
44
).(
xi
)
Once
vāyu
advised
purūravas
about
the
need
of
a
priest.
(
M.B.
śānti
Parva,
Chapter
72,
Stanzas
10-25
).(
xii
)
Once
Bhagavān
vāyu
talked
elaborately
on
the
secrets
of
goodness
and
badness.
(
M.B.
Anuśāsana
Parva,
Chapter
128
).(
xiii
)
Bhagavān
vāyu
once
talked
about
the
greatness
of
Brahmins
to
kārtavīryārjuna.
(
M.B.
Anuśāsana
Parva,
Chapter
152
).
वायु
२
/
VĀYU
II.
An
ancient
hermit
of
india.
It
is
mentioned
in
mahābhārata,
śānti
Parva,
Chapter
47,
Stanza
9,
that
this
hermit
visited
bhīṣma
on
his
bed
of
arrows.
वायु
पुं।
वायुः
समानार्थकाः
श्वसन,
स्पर्शन,
वायु,
मातरिश्वन्,
सदागति,
पृषदश्व,
गन्धवह,
गन्धवाह,
अनिल,
आशुग,
समीर,
मारुत,
मरुत्,
जगत्प्राण,
समीरण,
नभस्वत्,
वात,
पवन,
पवमान,
प्रभञ्जन,
क,
शार,
हरि
1।1।61।2।3
प्रचेता
वरुणः
पाशी
यादसांपतिरप्पतिः।
श्वसनः
स्पर्शनो
वायुर्मातरिश्वा
सदागतिः॥
==>
महावायुः,
सवृष्टिकः_वायुः,
शरीरवायुः
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
आत्मा,
देवता
वायुः,
पुंलिङ्गम्
(
वातीति
।
वागतिगन्धनयोः
+
“कृवा-पाजिमिस्वदिसाध्यशूभ्य
उण्
।”
उणा०
१
।
१
।इति
उण्
।
“आतो
युक्चिण्कृतोः
।”
७
।
३
।३३
।
इति
युक्
।
)
उत्तरपश्चिमकोणाधिपतिः
।वाति
यः
।
वातास
इति
भाषा
।
स
चपञ्चभूतान्तर्गतभूतविशेषः
।
तद्विशेषविवरणंयथा
।
वायवः
प्राणापानव्यानोदानसमानाः
॥
प्राणो
नाम
प्राग्गमनवान्
नासाग्रस्थानवर्त्ती
।अपानो
नाम
अवाग्गमनवान्
पाय्वादिस्थान-वर्त्ती
।
व्यानो
नाम
विश्वग्गमनवानखिलशरीर-वर्त्ती
।
उदानः
कण्ठस्थानीय
ऊर्द्ध्वगमनवानुत्-क्रमणवायुः
।
समानः
शरीरमध्यगताशित-पीतान्नादिसमीकरणकरः
।
समीकरणन्तु
परि-पाककरणं
रसरुधिरशुक्रपुरीषादिकरणम्
॥
केचित्तु
नागकूर्म्मकृकरदेवदत्तधनञ्जयाख्याःपञ्चान्ये
वायवः
सन्तीत्याहुः
।
नत्र
नागःउद्गिरणकरः
।
कूर्म्मः
निमीलनादिकरः
।कृकरः
क्षुधाकरः
।
देवदत्तः
जृम्भणकरः
।धनञ्जयः
पोषणकरः
।
एतेषां
प्राणादिष्वन्त-र्भावात्
प्राणादयः
पञ्चैवेति
केचित्
॥
इदंप्राणादिपञ्चकं
आकाशादिगतरजोऽंशेभ्योमिलितेभ्य
उत्पद्यते
।
इदं
प्राणादिपञ्चकंकर्म्मेन्द्रियसहितं
सत्
प्राणमयकोशो
भवति
।अस्य
क्रियात्मकत्वेन
रजोऽशकार्य्यत्वम्
।
एतेषुकोशेषु
मध्ये
विज्ञानमयो
ज्ञानशक्तिमान्
कर्त्तृ-रूपः
।
मनोमय
इच्छाशक्तिमान्
करणरूपः
।प्राणमयः
क्रियाशक्तिमान्
कार्य्यरूपः
।
इतिवेदान्तसारः
॥
तत्पर्य्यायः
।
श्वसनः
३
स्पर्शनः३
मातरिश्वा
४
सदागतिः
५
पृषदश्वः
६
गन्ध-वहः
७
गन्धवाहः
८
अनिलः
९
आशुगः
१०समीरः
११
मारुतः
१२
मरुत्
१३
जगत्प्राणः१४
समीरणः
१५
नभस्वान्
१६
वातः
१७पवनः
१८
पवमानः
१९
प्रभञ्जनः
२०
।
इत्य-मरः
॥
अजगत्प्राणः
२१
खश्वासः
२२
वाहः२३
धूलिध्वजः
२४
फणिप्रियः
२५
वातिः
२६नभःप्राणः
२७
भोगिकान्तः
२८
स्वकम्पनः
२९अक्षतिः
३०
कम्पलक्ष्मा
३१
शसीनिः
३२आवकः
३३
हरिः
३४
।
इति
शब्दरत्नावली
॥
वासः
३५
सुखाशः
३६
मृगवाहनः
२७
सारः३८
चञ्चलः
३९
विहगः
४०
प्रकम्पनः
४१
नभः-स्वरः
४२
निश्वासकः
४३
स्तनूनः
४४
पृषतां-पतिः
।
इति
जटाधरः
॥
*
॥
स
च
सृष्टि-काले
आकाशाज्जातः
।
यथा
।
तस्माद्बाएतस्मादात्मन
आकाशः
संभूत
आकाशा-द्वायुः
।
इत्यादि
तैत्तिरीयश्रुतिः
॥
*
॥
ऊन-पञ्चादशद्बायुरदितेः
पुत्त्राः
।
ते
सर्व्वे
अप्रजाः
।इन्द्रेण
देवत्वं
प्रापिताः
।
शरीरान्तर्ब्बाह्यभेदेनदशधा
।
यथा
।
प्राणः
१
।
तस्य
कर्म्म
वहि-र्गमनम्
।
अपानः
२
।
तस्य
कर्म्म
अधोगम-नम्
।
व्यानः
३
।
तस्य
कर्म्म
आकुञ्चनप्रसा-रणादि
।
समानः
४
।
तस्य
कर्म्म
अशितपीता-दीनां
समं
नयनम्
।
उदानः
५
।
तस्य
कर्म्मऊर्द्ध्वनयनम्
।“उद्गारे
नाग
६
आख्यातः
कूर्म्म
७
उन्मीलनेस्मृतः
।कृकरः
८
क्षुत्करो
ज्ञेयो
देवदत्तो
९
विजृम्भणे
।न
जहाति
मृतञ्चापि
सर्व्वव्यापी
धनञ्जयः
१०
॥
”इति
भागवतटीकायां
श्रीधरस्वामी
॥
*
॥
अन्यच्च
।“द्वितीयं
मारुतो
भूतं
त्वगध्यात्मञ्च
विश्रुता
।स्पर्ष्टव्यमधिभूतञ्च
विद्युत्तत्राधिदैवतम्
॥
”इति
महाभारते
आश्वमेधिकपर्व्व
॥
तस्य
गुणाः
।
यथा,
--“वायोरनियमस्पर्शो
वादस्थानं
स्वतन्त्रता
।बलं
शैघ्रञ्च
मोक्षश्च
कर्म्म
चेष्टात्मता
भवः
॥
”इति
महाभारते
मोक्षधर्म्मः
॥
*
॥
अनियमस्पर्शः
।
अनुष्णाशीतस्पर्शः
१
।
वाद-स्थानम्
।
वागिन्द्रियगोलकानि
२
।
स्वतन्त्रता
।गमनादौ
३
।
बलम्
४
।
शैघ्रम्
५
।
मोक्षःसूत्रादेः
६
।
कर्म्म
।
उत्क्षेपणादि
७
।
चेष्टाश्वासप्रश्वासादि
८
।
आत्मता
प्राणरूपेणचिद्वाधित्वम्
९
।
भवः
।
जन्ममरणे
१०
।
इतितट्टीका
॥
*
॥
न्यायमते
अस्य
गुणादिर्यथा,
--“अपाकजानुष्णाशीतस्पर्शस्तु
पवने
मतः
।तिर्य्यग्गमनवानेष
ज्ञेयः
स्पर्शादिलिङ्गकः
॥
पूर्व्ववन्नित्यताद्युक्तं
देहव्यापि
त्वगिन्द्रियम्
।प्राणांदिस्तु
महावायुपर्य्यन्तविषयो
मतः
॥
”इति
भाषापरिच्छेदः
॥
“वायुं
निरूपयति
अपाकज
इति
।
अनुष्णा-शीतस्पर्शस्य
पृथिव्यामपि
सत्त्वात्
अपाकजइति
।
अपाकजस्पर्शस्य
जलादावपि
सत्त्वात्उक्तमनुष्णाशीत
इति
।
एतेन
वायोर्व्विजा-तीयस्पर्शो
दर्शितः
।
तज्जनकतावच्छेदकं
वायु-त्वमिति
भावः
।
एष
वायुः
स्पर्शादिलिङ्गकः
।वायुर्हि
स्पर्शशब्दधृतिकम्पैरनुमीयते
।
विजा-तीयस्पर्शेन
विलक्षणशब्देन
तृणादीनां
धृत्याशाखादीनां
कम्पनेन
च
वायोरनुमानात्
।तथा
च
वायुर्न
प्रत्यक्षस्तथाग्रे
वक्ष्यते
।
वायु-र्नित्योऽनित्यो
वा
परमाणुरूपो
नित्यस्तदन्यो-ऽनित्यः
समवेतश्च
।
सोऽपि
त्रिविधः
शरीरे-नियविषयभेदात्
।
अत्र
शरीरमयोनिजंपिशाचादीनाम्
।
देहव्यापीति
।
शरीरव्यापकंस्यर्शग्राहकमिन्द्रियं
त्वक्
।
तच्च
वायवीयंरूपादिषु
मध्ये
स्पर्शस्यैव
व्यञ्जकत्वात्
।
अङ्ग-संसर्गिसलिलशैत्यव्यञ्जकव्यजनवातवत्
।
विषयंदर्शयति
प्राणादिरिति
।
यद्यप्यनित्यो
वायु-अतुर्व्विधः
तस्य
चातुर्व्विध्यं
प्राणादिना
इत्युक्त-माकरे
।
तथापि
संहेपात्
अत्रं
त्रैविध्यमुक्तंप्राणस्त्वेक
एव
हृदादिनानास्थानवशात्
मुख-निर्गमादिनानाक्रियावशाच्च
नानासंज्ञां
लभतेइत्यर्थः
।”
इति
सिद्धान्तमुक्तावली
॥
*
॥
अस्योत्-पत्तिर्यथा,
--पुलस्त्य
उवाच
।“प्रविश्य
जठरं
शुद्धो
दैत्यमातुः
पुरन्दरः
।ददर्शोर्द्ध्वमुखं
बालं
कटिन्यस्तकरं
महत्
॥
तेनैव
गर्भं
दितिजं
वज्रेण
शतपर्व्वणा
।चिच्छेद
सप्तधा
ब्रह्मन्
स
रुरोद
सुविस्वरम्
॥
शक्रोऽपि
प्राह
मा
मूढ
रुदस्वेति
सघर्घरम्
।इत्येवमुक्त्वा
चैकैकं
भूयश्चिच्छेद
सप्तधा
॥
ते
जाता
मरुतो
नाम
देवा
दित्याः
शतक्रतोः
।मातुरेवापचारेण
बलवीर्य्यपुरस्कृताः
॥
”इति
वामने
६८
अध्यायः
॥
“यदमी
भवता
प्रोक्ता
मरुतो
दितिसम्भवाः
।तत्
केन
पूर्व्वमासन्
वै
मरुन्मार्गेण
कथ्यताम्
॥
पुलस्त्य
उवाच
।श्रूयतां
पूर्व्वमरुतामुत्पत्तिं
कथयामि
ते
।स्वायम्भुवं
समारभ्य
यावन्मन्वन्तरं
त्विदम्
॥
स्वायम्भुवस्य
पुत्त्रोऽभून्मनोर्नाम
प्रियव्रतः
।तस्यासीत्
सवनो
नाम
पुत्त्रस्त्रैलोक्यपूजितः
॥
स्वमुत्पपाताथ
स
कामचारीसमं
महिष्या
वसुमानपुत्त्र्या
।रराम
तन्व्या
सह
कामचारीततोऽम्बरात्
प्राच्यवतास्य
शुक्रम्
॥
पतिभिः
समनुज्ञाताः
पपुः
पुष्करसंस्थितम्
।तं
शुक्रं
पार्थिवेन्द्रस्य
मन्यमानास्तदामृतम्
॥
पीतमात्रेण
शुक्रेण
पार्थिवेन्द्रोद्भवेन
च
।ब्रह्मतेजोविहीनास्ता
जाताः
पत्न्यस्तपस्विनाम्
॥
सुषुवुः
सप्त
तनयांस्ते
रुदन्तोऽथ
भैरवम्
।तेषां
रुदितशब्देन
सर्व्वमापूरितं
जगत्
॥
अथाजगाम
भगवान्
ब्रह्मलोकात्
पितामहः
।समभ्येत्याब्रवीद्वालान्
मा
रुदध्वं
महाबलाः
॥
मरुतो
नाम
यूयं
वै
भविष्यध्वं
वियश्चराः
।इत्येवमुक्ता
देवेशो
ब्रह्मा
लोकपितामहः
॥
तानादाय
वियञ्चारी
मारुतानादिदेश
ह
।ते
चासन्
मरुतश्चाद्या
मनोः
स्वायम्भुवान्तरे
॥
*
॥
स्वारोचिषे
तु
मरुतो
वक्ष्यामि
शृणु
नारद
।स्वारोचिषस्य
पुत्त्रश्च
श्रीमानासीत्
क्रतुध्वजः
॥
तस्य
पुत्त्रा
भवन्
सप्त
सप्तार्च्चिःप्र
तिमा
मुने
!
।तपोऽर्थं
ते
गताः
शैलं
महामेरुं
नभश्चराः
॥
आराधयन्तो
ब्रह्माणं
पदमैन्द्रमथेप्सवः
।ततो
विपश्चिन्नामाथ
सहसाक्षो
भयातुरः
।पृतनामप्सरोमुख्यां
प्राह
नारद
वाक्यवित्
॥
यथा
हि
तपसो
विघ्नं
तेषां
भवति
सुन्दरि
!
।तथा
कुरुष्व
मा
तेषां
सिद्धिर्भवतु
वै
यथा
॥
इत्येवमुक्वा
शक्रेण
पृतना
रूपशालिनी
।तत्राजगाम
त्वरिता
यत्र
तप्यन्ति
ते
तपः
॥
आश्रमस्याविदूरे
तु
नदी
मन्दीदवाहिनी
।तस्यां
स्नातुं
समायाताः
सर्व्व
एव
सहोदराः
॥
सा
तु
स्नातुं
सुचार्व्वङ्गी
त्ववतीर्णा
महा-नदीम्
।ददृशुस्ते
नृपाः
स्नातुं
ततश्चुक्षुभिरे
मुने
॥
तेषाञ्च
प्राच्यवत्
शुक्रं
तत्
पपौ
जलचारिणी
।शङ्खिनी
ग्राहमुख्यस्य
महाशङ्खख्य
वल्लभा
।ते
वै
विनष्टतपसो
जग्मू
राज्यन्तु
पैतृकम्
॥
अहो
बहुतिथे
काले
सा
ग्राही
शङ्खरूपिणी
।समुद्धृता
महाजालैर्मत्स्यबन्धेन
मानिनी
॥
स
तां
दृष्ट्वा
महाशङ्खीं
स्थलस्थां
मत्स्यजीवनः
।विवेदयामास
तदा
क्रतुध्वजसुतेषु
वै
॥
तथाभ्येत्य
महात्मानो
योगिनो
योगधारिणःनीत्वा
स्वमन्दिरं
सर्व्वे
पुरवाप्यां
समुत्सृजन्
॥
ततः
क्रमाच्छङ्खिनी
सा
सुषुवे
सप्त
वै
शिशून्
।जातमात्रेषु
पुत्त्रेषु
मोक्षभावमगाश्च
सा
॥
अमातृपितृका
बाला
जलमध्यविचारिणः
।स्तन्यार्थिनो
वै
रुरुदुरथाभ्यागात्
पितामहः
॥
मा
रुदध्वमिति
प्राह
मारुतो
नाम
पुत्त्रकाः
।यूयं
देवा
भविष्यध्वं
वायवोऽम्बरचारिणः
॥
इत्येवमुक्त्वाथादाय
सर्व्वांस्तान्
दैवतान्
प्रति
।नियोज्य
च
मरुन्मार्गे
वैराजभवनं
गतः
॥
एवमासंश्च
मरुतो
मनोः
स्वारोचिषान्तरे
॥
*
॥
औत्तमे
मरुतो
ये
च
तान्
शृणुष्व
तपोधन
।औत्तमस्यान्ववाये
च
राजासीन्निषधाधिपः
।वपुष्मानिति
विख्यातो
वपुषा
भास्करोपमः
॥
तस्य
पुत्त्रो
गणश्रेष्ठो
ज्योतिष्मान्
धार्म्मिको-ऽभवत्
।स
पुत्त्रार्थी
तपस्तेपे
नदीं
मन्दाकिनीमनु
॥
तस्य
भार्य्या
च
सुश्रोणी
देवाचार्य्यसुता
शुभा
।तपश्चरणयुक्तस्य
बभूव
परिचारिका
॥
तेजोयुक्ता
सुचार्व्वङ्गी
दृष्टा
सप्तर्षिभिर्व्वने
।तां
तथा
चारुसर्व्वाङ्गीं
दृष्ट्वाथ
तपसा
कृशाम्
॥
पप्रच्छस्तपसो
हेतुन्तस्यास्तद्भर्त्तुरेव
च
।साब्रवीत्तनयार्थाय
आवाभ्यां
वै
तपःक्रिया
॥
ते
चास्यै
वरदा
ब्रह्मन्
जाताः
सप्त
महषयः
॥
व्रजध्वं
तनयाः
सप्त
भविष्यन्ति
न
संशयः
।युवयोर्गुणसंयुक्ता
महर्षीणां
प्रसादतः
।इत्येवमुक्त्वा
जग्मुस्ते
सर्व्व
एव
महर्षयः
।सोऽपि
राजर्षिरगमत्
सभार्य्यो
नगरं
निजम्
॥
ततो
बहुतिथे
काले
सा
राज्ञो
महिषी
प्रिया
।अवाप
गर्भं
तन्वङ्गी
तस्मान्नृपतिसत्तमात्
॥
गुर्व्विण्यामथ
भार्य्यायां
ममारासौ
नराधिपः
।सा
चाप्यारोढुमिच्छन्ती
भर्त्तारं
वै
पतिव्रता
॥
निवारिता
तदामात्यैर्न
तथापि
व्यतिष्ठत
।तस्यामालिङ्ग्य
भर्त्तारं
चितायामारुहच्च
सा
॥
ततोऽग्निमध्यात्
सलिले
मांसपेश्यपतन्मुने
।साम्भसा
सुखशीतेन
संसिक्ता
सप्तधाभवत्
।तेऽजायन्ताथ
मरुत
औत्तमस्यान्तरे
मनोः
॥
*
॥
तामसस्यान्तरे
ये
च
मरुतोऽप्यभवन्
पुरा
।तानहं
कीर्त्तयिष्यामि
गीतनृत्यकलिप्रिय
!
॥
तामसस्य
मनोः
पुत्त्र
ऋतध्वज
इति
श्रुतः
।स
पुत्त्रार्थी
जुहावाग्नौ
स्वमांसं
रुधिरं
तथा
॥
अस्थीनि
रोम
केशांश्च
स्नायु
मज्जा
यकृद्व्रणम्
।शुक्रं
च
वित्रसो
राजा
सुतार्थी
चेति
नःश्रुतम्
॥
सप्तार्च्चिर्मथ्याच्च
ततः
शुक्रपातादनन्तरम्
।मा
मे
क्षिपस्वेत्यसरत्
शब्दः
सोऽपि
नृपो
मृतः
॥
ततस्तस्माद्धुतवहात्
सप्त
तत्तेजसोपमाः
।शिशवः
समजायन्त
ते
रुदन्तश्च
तन्मुने
॥
तेषान्तु
ध्वनिमाकर्ण्य
भगवान्
पद्मसम्भवः
।समागम्य
निवार्य्याथ
स
चक्रे
मरुतः
सुतान्
॥
ते
त्वासन्मरुतो
ब्रह्मंस्तामसे
देवतागणाः
।
*
।येऽभवन्रैवते
तांश्च
शृणुष्व
त्वं
तपोधन
॥
रेवतस्यान्ववाये
तु
राजासीद्रिपुजिद्बली
।रिपुजिन्नाम
स
ख्यातो
न
तस्यासीत्
सुतःकिल
॥
स
समाराध्य
तपसा
भास्करं
तेजसां
निधिम्
।अवाप
कन्यां
सुरतिं
तां
प्रगृह्य
गृहं
ययौ
॥
तस्यां
पितृगृहे
ब्रह्मन्
वसत्याञ्च
पिता
मृतः
।सापि
दुःखपरीताङ्गी
स्वां
तनुं
त्यक्तुमुद्यता
॥
ततस्तां
वारयामासुरृषयः
सप्त
मानसाः
।तस्वामासक्तचित्तास्तु
सर्व्व
एव
तपोधनाः
॥
अपारयन्ती
तद्दुःखं
प्रज्वाल्याग्निं
विवेश
ह
।ते
चापश्यन्त
ऋषयस्तच्चित्ताभावितास्तथा
॥
तां
मृतां
ऋषयो
दृष्ट्वा
कष्टं
कष्टेति
वादिनः
।प्रजग्मुर्ज्वलनाच्चापि
सप्ताजायन्त
दारकाः
॥
ते
च
मात्रा
विना
भूता
रुरुदुस्तान्
पितामहः
।निवारयित्वा
कृतवान्
लोकनाथो
मरुद्गणान्
॥
रेवतस्यान्तरे
जाता
मरुतोऽमी
तपोधन
।
*
।शृखुष्व
कीर्त्तयिष्यामि
चाक्षुषस्यान्तरे
मनोः
॥
आसीन्माङ्कीति
विख्यातो
तपस्वी
सत्यवाक्शुचिः
।सप्त
सारस्वते
तीर्थे
सोऽतप्यत
महत्तपः
॥
विघ्नार्थं
तस्य
तपसो
देवाः
संप्रेरयन्
वधूम्
।सा
चाभ्येत्य
नदीतीरं
क्षोभयामास
भाविनी
॥
ततोऽस्य
प्राच्यवच्छुक्रं
सप्त
सारस्वते
जले
।तां
चेवाप्यशपन्मूढां
मुनिर्म्माङ्कनिको
बधूम्
॥
गच्छालज्जेति
मुढे
त्वं
पापस्यास्य
फलं
महत्
।विध्वंसयिष्यति
हयो
भवतीं
यज्ञसंसदि
॥
एवं
शप्त्वा
ऋषिः
श्रीमान्
जगामाथ
स्वमाश्रयम्
।सरस्वतीभ्यः
सप्तभ्यः
सप्त
वै
मरुतोऽभवन्
॥
एते
तवोक्ता
मरुतः
पुरा
यथाजाता
वियद्व्याप्तिकरा
महर्षे
।येषां
श्रुते
जन्मनि
पापहानि-र्भवेच्च
धर्म्माभ्युदयो
महान्
वै
॥
”इति
वामने
मरुतोत्पत्तिर्नाम
६९
अध्यायः
॥
*
॥
अन्यच्च
।“अतः
परं
प्रवक्ष्यामि
मरुतोऽग्नीन्
पितॄन्ग्रहान्
।प्रावाहो
निवहश्चैव
उद्वहः
संवहस्तथा
॥
विवहः
प्रवहश्चैव
परिवाहस्तथैव
च
।अन्तरीक्षे
च
बाह्ये
ते
पृथङ्मार्गविचारिणः
॥
महेन्द्रप्रविभक्ताङ्गा
मरुतः
सप्त
कीर्त्तिताः
।
*
।सूर्य्याग्निश्च
शुचिर्नामा
वैद्युतः
पावकः
स्मृतः
॥
निर्म्मथ्य
पचमानोऽग्निस्त्रयः
प्रोक्ता
इमेऽग्नयः
।अग्नीनां
पुत्त्रपौत्त्राश्च
चत्वारिंशन्नवैव
तु
।मरुतामपि
सर्व्वेषां
विज्ञेयाः
सप्त
सप्तकाः
॥
”इति
देवीपुराणे
कालव्यवस्थानामाध्यायः
॥
*
॥
ऊनपञ्चाशद्वायुनामानि
यथा,
--“एकज्योतिश्च
द्विर्ज्योतिस्त्रिज्योतिज्योतिरेव
च
।एकशक्रो
द्विशक्रश्च
त्रिशक्रश्च
महाबलः
॥
इन्द्रश्च
गत्यदृश्यश्च
ततः
पतिसकृत्परः
।मितश्च
संमितश्चैव
मुमितश्च
महाबलः
॥
ऋतजित्
सत्यजिच्चैव
सुषेणः
सेनजित्तथा
।अन्तिमित्रोऽनमित्रश्च
पुरुमित्रोऽपराजितः
॥
ऋतश्च
ऋतवाहश्च
धर्त्ता
च
धरुणो
ध्रुवः
।विधारणो
नाम
तथा
देवदेवो
महाबलः
॥
ईदृक्षश्चाप्यदृक्षश्च
एते
दश
मिताशिनः
।व्रतिनः
प्रसदृक्षश्च
सभरश्च
महायशाः
॥
धाता
दुर्गो
धितिर्भीमस्त्वभियुक्तस्त्वपात्
सहः
।घुतिर्घपुरनाय्योऽथ
वासः
कामो
जयो
विराट्
।इत्येकोनाश्च
पञ्चाशन्मरुतः
पूर्व्वसंभवाः
॥
”इति
वह्निपुराणे
गणभेदनामाध्यायः
॥
*
॥
वायोर्विकारहेतुर्यथा,
--“व्यायामादपतर्पणात्
प्रपतनाद्भङ्गात्
क्षया-ज्जागरात्वेगानाञ्च
विधारणादतिशुचः
शैत्यादति-त्रासतः
।रूक्षक्षारकषायतिक्तकटुकैरेभिः
प्रकोपं
व्रजेत्वायुर्व्वारिधराममे
परिणते
चान्नेऽपराह्णेऽपिच
॥
”
*
॥
तस्य
लक्षणम्
।“आध्मानस्तम्भरौक्ष्यस्फुटनविमथनक्षोभकम्प-प्रतोदाःकण्ठध्वंसावसादो
श्रमकविलपनं
स्रंसशूल-प्रभेदाः
।पारुष्यं
कर्णनादो
विषयपरिणतिभ्रंशदृष्टि-प्रमोहाविस्पन्दोद्वट्टनादिग्लपनमनशनं
ताडनं
पीड-नञ्च
॥
नामोन्नामौ
विषादो
भ्रमपरिषदनं
जृम्भणंरोमहर्षोविक्षेपाक्षेपशोषग्रहणशुषिरता
छेदनं
वेष्टनञ्च
।वर्णः
श्यावोऽरुणो
वा
तृडपि
च
महती
स्वाप-विश्लेषसङ्गाविद्यात्
कर्म्माण्यमूनि
प्रकुपितपवनः
स्यात्कषायो
रसश्च
॥
”
*
॥
अन्यच्च
।“वदनविरसता
स्याद्वर्च्चसः
कर्कशत्वंभवति
वपुषि
कार्श्यं
रात्रिनिद्रानिवृत्तिः
।त्वचि
च
परुषता
स्यात्
स्याच्च
वैषम्यमग्ने-रिति
पवनविकारे
लक्षणं
प्रोक्तमेतत्
॥
”
*
॥
तस्य
प्रशमताकारणम्
।
यथा,
--“रूक्षशीतो
लघुः
सूक्ष्मश्चलोऽथ
विशदः
खरः
।विपरीतगुणैर्द्रव्यैर्मारुतः
संप्रशाम्यति
॥
स्निग्धोष्णस्थिरवृष्यबल्यलवणस्वाद्वम्लतैलातप-स्नानाभ्यञ्जनवस्तिमांसमदिरासंवाहनोन्मर्द्दनैः
।स्निग्धस्वेदनिरूहणोपशमनः
स्नेहोपनाहादिकंपानाहारविहारभेषजमिदं
वातं
प्रशान्तंनयेत्
॥
”
*
॥
ऋतुभेदेन
विहारादिना
च
तस्य
चयप्रकोप-प्रशमनानि
यथा,
--“ग्रीष्मे
सञ्चीयते
वायुः
प्रावृट्काले
प्रकुप्यति
।प्रायेणोपशमं
याति
स्वयमेव
समीरणः
॥
शरत्काले
वसन्ते
च
पित्तं
प्रावृडृतौ
कफः
।चयकोपशमान्दोषा
विहाराहारसेवनैः
।समानैर्यान्त्यकालेऽपि
विपरीतैर्विपर्य्ययः
॥
”
*
॥
स
च
प्राणादिभेदेन
पञ्चविधः
।
यथा,
--“पित्तं
पङ्गु
कफः
पङ्गुः
पङ्गवो
मलधातवः
।वायुना
यत्र
नीयन्ते
तत्र
वर्षन्ति
मेघवत्
॥
वायुरायुर्ब्बलं
वायुर्वायुर्धाता
शरीरिणाम्
।वायुर्व्विश्वमिदं
सर्व्वं
प्रभुर्व्वायुः
प्रकीर्त्तितः
॥
वाह्यमण्डलचक्रेषु
यथा
राजा
प्रशस्यते
।तथा
शरीरमध्येऽपि
वायुरेकः
परो
विभुः
॥
वायुः
प्राणादिभेदेन
सच
पञ्चविधः
स्मृतः
।हृदि
प्राणो
गुदेऽपानः
समानो
नाभिमध्यगः
॥
उदानः
कण्ठदेशे
तु
व्यानः
सर्व्वशरीरगः
।योऽनिलो
रक्तसञ्चारी
स
प्राणो
नाम
देहधृक्
॥
सोऽन्नं
प्रवेशयत्यन्तः
प्राणांश्चैवावलम्बते
।कुपितः
कुरुते
रोगान्
हिक्काध्मानादिकानपि
॥
उदानो
नाम
यस्तूर्द्ध्वमुपैति
पवनोत्तमः
।तेन
भाषितगीतादिविशेषोऽपि
प्रवर्त्तते
॥
ऊर्द्ध्वजत्रूगतान्
रोगान्
करोति
कुपितश्च
सः
।आमपक्वाशयचरः
समानोऽग्निसहायवान्
॥
अन्नं
पचति
तज्जांश्च
विकारान्
विविनक्ति
सः
।गुल्माग्निसादातीसारान्
कुपितञ्च
करोति
सः
॥
पक्काशयस्थोऽपानस्तु
काले
कर्षति
चाप्यधः
।वातमूत्रपुरीषाणि
शुक्रगर्भार्त्तवानि
च
॥
क्रुद्धश्च
कुरुते
रोगान्
घोरान्
वस्तिगुदाश्रयान्
।सर्व्वदेहचरो
व्यानो
रससंवाहनोद्यतः
॥
स्वेदासृक्स्रावणश्चापि
पञ्चधा
वेष्टयत्यपि
।क्रुद्धश्च
कुरुते
रोगान्
प्रायशः
सर्व्वदेहगान्
॥
शुक्रदोषाः
प्रमेहाश्च
व्यानापानप्रकोपजाः
।युगपत्
कुपिताश्चामी
देहं
हन्युरसंशयः
॥
”
*
॥
तत्प्रकृतिकस्य
लक्षणं
यथा,
--“अल्पकेशः
कृशो
रूक्षो
वाचालश्चलमानसः
।आकाशचारी
स्वप्नेषु
वातप्रकृतिको
नरः
॥
”
*
॥
प्राणादिपञ्चवायूनां
यथाक्रमं
संज्ञान्तरमाह
।“प्राणोऽपानः
समानश्चोदानव्यानौ
च
वायवः
।नागः
कूर्म्मश्च
कृकरो
देवदत्तो
धनञ्जयः
॥
*
॥
प्राणस्तु
प्रथमो
वायुर्नराणामधिपः
प्रभुः
।नित्यमावापयेत्
सर्व्वान्
प्राणिनामुरसि
स्थितः
॥
निःश्वासोच्छ्वासकश्चैव
प्राणो
जीवं
समाश्रितः
।प्रसाराकुञ्चनो
वायुः
प्रकाशो
धारणस्तथा
॥
प्राणस्त्वेवंविधं
कुर्य्यात्
प्राणिनां
प्राणधारकः
।प्राणनं
कुरुते
यस्मात्
तस्मात्
प्राणः
प्रकी-र्त्तितः
॥
प्राणो
हि
भगवान्
ईशः
प्राणो
विष्णः
पिता-महः
।प्राणेन
धार्य्यते
लोकः
सर्व्वं
प्राणमयं
जगम्
॥
इन्द्रियाणि
प्रवर्त्तन्ते
यावत्
प्राणानिले
हृदि
।नष्टे
न
दृश्यते
सर्व्वं
तस्मात्
प्राणन्तु
रक्षयेत्
॥
रज्जुबद्धो
यथा
श्येनो
गतोऽप्याकृष्यते
पुनः
।गुणवद्धस्तथा
जीवः
प्राणापानेन
कृष्यते
॥
अपानयंस्तथाहारं
मनुजानां
यतोऽधमः
।शुक्रमूत्रव्रजे
वायुरपानस्तेन
कीर्त्तितः
॥
*
॥
पीतं
भक्षितमाघ्रातं
रक्तं
पित्तकफानिलान्
।समं
नयति
ग्रात्रेषु
समानो
नाम
मारुतः
॥
समानोऽग्निसमीपस्थः
कोष्ठे
च
वाति
सर्व्वतः
।अन्नं
गृह्णाति
पचति
विरेचयति
मुञ्चति
॥
*
॥
स्पन्दयत्यधरं
वक्त्रं
नेत्रगात्रप्रकोपणः
।उद्वेजयति
मर्म्माणि
उदानो
नाम
मारुतः
॥
*
॥
व्यानो
विनामयत्यङ्गं
व्यानो
व्याधिप्रकोपणः
।प्रीतेर्व्विनाशकश्चायं
वार्द्ध्वकोत्पादकस्तथा
॥
”
*
॥
वायूनां
स्थानानि
।“शिरसो
नासिकाप्रान्तमुदानस्थानमुच्यते
।नाभेः
पादतलं
यावदपानस्य
प्रकीर्त्तितम्
॥
शरीरव्यापको
व्यानः
प्राणः
सकलनायकः
।उद्गारे
नाग
इत्युक्तः
कूर्म्मश्चोन्मीलने
स्थितः
॥
कृकरः
क्षुधिते
चैव
देवदत्तो
विजृम्भिते
।धनञ्जयः
स्थितो
मेढ्रे
मृतस्यापि
न
मुञ्चति
।भूतावाप्तिस्ततस्तस्याजायतेन्द्रियगोचरात्
॥
*
॥
उत्साहोच्छ्वासनिःश्वासचेष्टाधातुगतिः
समाः
।समो
मोक्षे
गतिमतां
वायोः
कर्म्माविकारजम्
॥
”इति
सुखबोधः
॥
*
॥
अथ
दिग्भववायुगुणाः
।“प्राग्वातो
मधुरः
क्षारो
वह्निमान्द्यकरो
मुरुः
।वैरस्यगौरवौष्णानि
करोत्यप्स्वोषधीषु
च
॥
भग्नोत्पिष्टक्षताद्येषु
रागश्वयथुदाहकृत्
।सन्निपातज्वरश्वासत्वग्दोषार्शोविषक्रिमीन्
।कोपयेदामवातञ्च
घनसंघातकारणम्
॥
दाक्षिणो
मारुतो
बल्यश्चक्षुष्यः
शस्यघातकः
।मधुरश्चाम्लदाही
च
कषायानुरसो
लघुः
॥
रक्तपित्तप्रशमनो
न
च
मारुतकोपनः
।गण्डूपदादिकीटानां
जनकः
प्राणकारकः
॥
पाश्चिमोऽग्निवपुर्वर्णबलारोग्यविवर्द्धनः
।कषायः
शोषणः
स्वर्य्यो
रोचनो
विशदो
लघुः
॥
अपां
लघुत्ववैशद्यशैत्यवैमल्यकारकः
।सर्व्वद्रव्येष्वभिव्यक्तप्रभावरसवीर्य्यकृत्
।व्रणसंरोपणस्त्वच्यो
दाहशोथतृषापहः
॥
औत्तरो
मारुतः
स्निग्धो
मृदुर्म्मधुर
एव
च
।कषायानुरसः
शीतः
सर्व्वदोषप्रकोपणः
॥
क्षीणक्षतविषार्त्तानां
हितो
दाहतृषापहः
।शीताधिकः
सनीहारः
सविद्युत्स्तनयित्नुमान्
॥
विश्वग्वायुरनायुष्यः
प्राणिनां
नैकदोषकृत्
।सर्व्वर्त्तुनिन्दको
हन्ता
कृत्योत्पातपुरःसरः
॥
”
*
॥
व्यजनवायुगुणाः
।“मूर्च्छदाहतृषास्वेदश्रमघ्नो
व्यजनानिलः
।तालवृन्तमयो
वातस्त्रिदोषशमनो
लघुः
॥
वंशव्यजनजो
वातो
रूक्षोष्णो
वातपित्तदः
।बालव्यजनमोजस्यं
मक्षिकादीन्
व्यपोहति
।मायूरा
वस्त्रजा
वैत्रा
वाता
दोषत्रयापहाः
॥
”इति
राजवल्लभः
॥
*
॥
अपि
च
।
तत्र
वायोः
स्वरूपमाह
।“दोषधातुमलादीनां
नेता
शीघ्रः
समीरणः
।रजोगुणमयः
सूक्ष्मो
रूक्षः
शीतो
लघुश्चलः
॥
”नेता
स्थानान्तरे
प्रापयिता
।
शीघ्रः
आशु-कारी
।
अन्यच्च
।“उत्माहोच्छ्वासनिःश्वासचेष्टावेगप्रवर्त्तनैः
।सम्यग्गत्या
च
धातूनामिन्द्रियाणाञ्च
पाटवैः
॥
अनुगृह्णात्यविकृतो
हृदयेन्द्रियचित्तधृक्
।रजोगुणमयः
सूक्ष्मो
रूक्षः
शीतो
लघुश्चलः
॥
स्वरो
मृदुर्योगवाही
संयोगादुभयार्थकृत्
।दाहहृत्तेजसा
युक्तः
शीतकृत्
सोमसंश्रयात्
॥
विभागकरणाद्वायुः
प्रधानं
दोषसंग्रहैः
।पक्वाशयकटीसक्थिश्रोत्रास्थिस्पर्शनेन्द्रियम्
।स्थानं
वातस्य
तत्रापि
पक्वाधानं
विशेषतः
॥
”एको
वायुः
पित्तवशान्नामस्थानकर्म्मभेदैः
पञ्च-विधः
॥
*
॥
तेषां
वायूनां
नामान्याह
।“उदानस्तदनु
प्राणः
समानोऽपान
एव
च
।व्यानश्चैतानि
नामानि
वायोः
स्थानप्रभेदतः
॥
”अथोदानादीनां
स्थानान्याह
।“कण्ठे
हृदि
तथाधस्तात्
कोष्ठवह्नेर्मलाशये
।सकलेऽपि
शरीरेऽसौ
क्रमेण
पवनो
वसेत्
॥
”अथ
तेषां
कर्म्माण्याह
।“उदानो
नाम
यस्तूर्द्ध्वमुपैति
पवनोत्तमः
।तेन
भाषितगीतादिप्रवृत्तिः
कुपितस्तु
सः
।ऊर्द्ध्वजत्रगतान्
रोगान्
विदधाति
विशेषतः
॥
यो
वायुः
प्राणनामासौ
सुखं
गच्छति
देहधृक्
।सोऽन्नं
प्रवेशयत्यन्तः
प्राणांश्चाप्यवलम्बते
॥
प्रायशः
कुरुते
दुष्टो
हिक्काश्वासादिकान्गदान्
।आमपक्वाशयचरः
समानो
वह्निसङ्गतः
॥
सोऽन्नं
पचति
तज्जांश्च
विशेषान्
विविनक्तिहि
॥
”तज्जानित्याह
अन्नजान्
।
रसमलमूत्रादीन्पृथक्करोतीत्यर्थः
।“स
दुष्टो
वह्निमान्द्यातिसारगुल्मान्
करोति
हि
।पक्वाशयालयोऽपानः
काले
कर्षति
चाप्ययम्
॥
समीरणः
शकृन्मूत्रशुक्रगर्भार्त्तवान्यधः
।क्रुद्धस्तु
कुरुते
रोगान्
घोरान्
वस्तिगुदाश्रयान्
॥
शुक्रदोषप्रमेहांश्च
व्यानापानप्रकोपजान्
॥
”स
च
।“कृत्स्नदेहचरो
व्यानो
रससंदहनो
यतः
।स्वेदासृक्स्रावणश्चापि
पञ्चधा
चेष्टयत्यपि
॥
गत्यपक्षेपणोत्क्षेपनिमेषोन्मेषणादिकाः
।पायः
सर्व्वाः
क्रियास्तस्मिन्
प्रतिबन्धाः
शरी-रिणाम्
॥
प्रस्यन्दनं
चोद्वहनं
पूरणञ्च
विरेचनम्
।धारणञ्चेति
पञ्चैताश्चेष्टाः
प्रोक्ता
नभस्वतः
॥
क्रुद्धः
स
कुरुते
रोगान्
प्रायशः
सर्व्वदेहगान्
।युगपत्
कुपिता
एते
देहं
भिन्द्युरसंशयम्
॥
”देहं
भिन्नं
कुर्य्युर्मारयेयुरित्यर्थः
।
इति
भाव-प्रकाशः
॥
*
॥
(
असुरविशेषः
।
यथा,
हरि-वंशे
।
२
।
८५
।“दीर्घजिह्वोऽर्कनयनो
मृदुचापो
मृदुप्रियः
।वायुर्गरिष्ठो
नमुचिः
शम्बरोविजयो
महान्
॥
”
)
vāyú,
m.
[
von
1.
vā
],
1〉
Wind
2〉
Gott
des
Windes
(
oft
neben
Indra
)
3〉
a.,
dem
Vayu
hold,
ihn
verehrend,
gleich
dem
spätern
vāyava.
—
Adjektiven:
krandádiṣṭi,
niyútvat,
viśvádeva,
śatádhāra,
śucipā́.
-o
2〉
{2,
1}—_{2,
3}.
_{2,
5}.
_{2,
6}
{23,
1}
{134,
1}.
_{134,
2}.
_{134,
6}
{135,
2}—_{135,
4}.
_{135,
6}—_{135,
9}
{232,
1}.
_{232,
2}
{342,
1}.
_{342,
2}
{343,
1}—_{343,
3}
{344,
1}—_{344,
5}
{405,
5}.
_{405,
6}
{606,
1}.
_{606,
2}
{608,
1}.
_{608,
3}.
_{608,
5}
{646,
20}.
_{646,
21}.
_{646,
23}.
_{646,
25}
{666,
25}.
_{666,
28}.
_{666,
32}
{710,
9}.
-ús
1〉
{521,
7}
{932,
7}
{962,
7}.
—
2〉
{134,
3}
{269,
1}
{283,
4}
{491,
12}
{539,
4}
{551,
9}
{555,
2}
[
Page1260
]
{556,
2}
{717,
11}
{793,
4}
{800,
3}
{891,
1}
{892,
5}
{911,
5}
{916,
13}
{918,
13}.
-úm
2〉
{395,
6}
{405,
12}
{445,
7}
{490,
4}
{606,
3}
{646,
22}
{719,
7}
{720,
2}
{737,
2}
{758,
2}
{775,
22}
{779,
18}
{808,
16}
{809,
42}.
_{809,
49}
{890,
7}
{891,
10}
{933,
4}.
-únā
1〉
{373,
5}
(
bhásmanā
).
—
2〉
{14,
10}
{292,
7}
{317,
4}
{405,
10}
{629,
12}
{773,
8}.
-áve
{142,
12}
{202,
3}
{397,
3}
{405,
4}.
_{405,
7}
{580,
5}
{607,
3}
{608,
2}
{737,
1}
{739,
2}
{745,
3}
{746,
2}
{756,
5}
{773,
9}
{775,
3}.
_{775,
10}
{777,
20}
{782,
8}
{796,
1}
{797,
6}
{820,
16}
{926,
2}.
—
3〉
{607,
1}
mánave,
wo
der
Zusammenhang
eine
Beziehung
auf
Vayu
verlangt
(
BR.
matt,
müde
).
-ós
[
Ab.
]
2〉
{478,
3}
{902,
5}.
-ós
[
G.
]
1〉
udarké
{113,
18}
ánīke
{711,
13}
sákhā
{962,
5}
(
múnis
).
—
2〉
stútas
{169,
4}(
?
)
náma(
s
)uktím
{397,
9}
rātís
{486,
32}
héḍe
{578,
4}
niṣkṛtám
{725,
1}
sakhiā́ya
{798,
20}
vītím
{809,
25}.
-ávas
[
alte
Genetivform
neben
-ós
und
-úas
]
2〉
{872,
7}
asyá
(
agnés
)
agnáyas
…
〰
ná
sómās.
-ávas
1〉
{202,
14}.
—
3〉
{608,
4}
(
P.
-áve
)
neben
indramā́danāsas
in
einem
an
Indra
und
Vayu
gerichteten
Liede
(
anders
BR.
).
-ū́n
1〉
{809,
17}
(
ávarān
).
-úbhis
1〉
{627,
3}.
_{627,
4}.
_{627,
17}
{796,
4}.
वायु
वायु
masculine
(
वा
sfx.
यु
)
vent,
le
Vent
personnifié.
L'air
vital,
cf.
वात।
वायुकेतु
masculine
poussière.
वायुगण्ड
masculine
mauvaise
digestion,
flatuosités.
वायुगुल्म
masculine
tourbillon
de
vent
ouragan.
वायुदारु
masculine
nuage.
वायुपुत्र
masculine
Bhīma,
fils
de
Vāyu.
वायुफल
neuter
grêle.
Arc-en-ciel.
वायुभक्ष
a.
(
भक्ष्
)
qui
se
nourrit
de
vent.
--
S.
masculine
serpent.
वायुरोषा
feminine
la
nuit.
वायुवर्त्मन्
masculine
l'atmosphère.
वायुवाह
masculine
(
वह्
)
fumée,
vapeur.
वायुवाहिनी
feminine
vaisseau
aérien
[
artère
]
t.
de
méd.
वायुवेग
a.
rapide
comme
le
vent.
वायुसख
masculine
(
सखि
)
le
feu
Agni.
वाय्वास्पद
neuter
(
आस्पद
)
l'atmosphère.
वायु-
Masculine.
vent,
air,
dieu
du
vent
Neuter.
d'un
Marut,
Plural
les
Marut
-मय-
-ई-
a.
de
la
nature
du
vent,
fait
de
vent,
d'air
-वत्
adv.
comme
le
vent.
°गीत-
a.
v.
(
chanté
par
le
vent
),
universellement
connu.
°गोचर-
Masculine.
domaine
des
vents,
Nord-Ouest.
°ग्रस्त-
a.
v.
atteint
d'une
certaine
maladie
mentale
(
d'hystérie
?
).
°चक्र-
Masculine.
un
des
7
Ṛṣi,
pères
des
Marut
nt.
domaine
des
vents.
°ज-
Masculine.
Neuter.
d'un
arbre
(
?
).
°ज्वाल-
Masculine.
un
des
7
Ṛṣi,
pères
des
Marut.
°निघ्न-
a.
=
°ग्रस्त-।
°पथ-
Masculine.
chemin
du
vent
Neuter.
d'une
région
aérienne
d'un
roi.
°पुत्र-
Masculine.
fils
du
Vent,
Hanumant,
etc.
°पुराण-
nt.
titre
d'un
Purāṇa.
°बल-
Masculine.
un
des
7
Ṛṣi,
pères
des
Marut
Neuter.
d'un
guerrier.
°भक्ष-
a.
qui
se
nourrit
d'air
Masculine.
Neuter.
d'un
sage
-क-
(
-क्ष्
)
य-
°भोजन-
id.
°मण्डल-
Masculine.
un
des
7
Ṛṣi,
pères
des
Marut
nt.
tourbillon.
°रुग्ण-
a.
v.
brisé
par
le
vent.
°रुजा-
Feminine.
maladie
causée
par
le
vent,
inflammation.
°रेतस्-
Masculine.
un
des
7
Ṛṣi,
pères
des
Marut.
°वेग-
Masculine.
élan
du
vent
un
des
7
Ṛṣi
fils
de
Dhṛtarāṣṭra
a.
rapide
comme
le
vent
°वेग-यशस्-
Feminine.
Neuter.
d'une
femme
°वेग-सम-
a.
pareil
au
vent,
rapide
comme
le
vent.
°सूनु-
Masculine.
=
°पुत्र-।
°स्कन्ध-
Masculine.
région
du
vent.
°हन्-
Masculine.
un
des
7
Ṛṣi.
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.