वाचक (vAcaka)

वाचक

Masculine, Feminine, Neuter

(

-कः-का-कं

)

1.

Declaratory,

explaining,

speaking.

2.

Verbal,

expressed

by

words.

Masculine.

(

-कः

)

1.

A

word,

a

significant

sound.

2.

A

speaker.

3.

A

reader.

4.

A

messenger.

Etymology

वच्

to

speak,

Affix.

ण्वुल्

।

वाचक

feminine

°चिका

adjective

speaking,

saying,

expressing

(

genetive

or

—°

)

masculine

speaker,

reciter.

Abstr.

°ता

feminine

,

°त्व

neuter

वाचक

(

कः

)

1.

Masculine.

A

word

signifi-

cant

sound

a

speaker

messen-

ger.

a.

Verbal,

expressing,

de-

claratory,

explaining.

वाचक

-

vAcaka

-

Masculine

-

speaker

अन्तस्थभणक

-

antasthabhaNaka

-

Neuter

-

onboardspeaker

[

computer

]

अन्तस्थभाषक

-

antasthabhASaka

-

Neuter

-

onboardspeaker

[

computer

]

सहायभाषक

-

sahAyabhASaka

-

Neuter

-

auxiliaryspeakers

[

computer

]

भणितृ

-

bhaNitR

-

Adjective

-

speaker

वचन

-

vacana

-

Adjective

-

speaker

वद

-

vada

-

Adjective

-

speaker

वादक

-

vAdaka

-

Adjective

-

speaker

वदावद

-

vadAvada

-

Adjective

-

speaker

वद्मन्

-

vadman

-

Adjective

-

speaker

वादिन्

-

vAdin

-

Masculine

-

speaker

भाषितृ

-

bhASitR

-

Masculine

-

speaker

वक्तृ

-

vaktR

-

Masculine

-

speaker

प्रयोक्तृ

-

prayoktR

-

Masculine

-

speaker

वदितृ

-

vaditR

-

Masculine

-

speaker

श्रवनाधिकारिन्

-

zravanAdhikArin

-

Masculine

-

speaker

वग्नु

-

vagnu

-

Masculine

-

speaker

वक्तृक

-

vaktRka

-

Masculine

-

speaker

इदम्

-

idam

-

Indeclinable

-

this

here

[

referring

to

something

near

the

speaker

]

वल्क

-

valka

-

Masculine

-

speaker

on

वाचक

-

vAcaka

-

Masculine

-

speaker

वाचक

-

vAcaka

-

Adjective

-

saying

वाचक

-

vAcaka

-

Adjective

-

expressive

वाचक

-

vAcaka

-

Adjective

-

telling

anything

वाचक

-

vAcaka

-

Adjective

-

declaring

वाचक

-

vAcaka

-

Adjective

-

treating

of

वाचक

-

vAcaka

-

Adjective

-

expressed

by

words

वाचक

-

vAcaka

-

Adjective

-

signifying

वाचक

-

vAcaka

-

Adjective

-

verbal

वाचक

-

vAcaka

-

Adjective

-

expressing

वाचक

-

vAcaka

-

Adjective

-

speaking

वाचक

-

vAcaka

-

Adjective

-

expressive

of

वाचक

-

vAcaka

-

Adjective

-

speaking

of

वाचक

-

vAcaka

-

Masculine

-

significant

sound

वाचक

-

vAcaka

-

Masculine

-

reciter

वाचक

-

vAcaka

-

Masculine

-

messenger

वाचक

-

vAcaka

-

Masculine

-

word

पर्याय-वाचक

-

paryAya-vAcaka

-

Masculine

-

synonym

वाचक

vAcaka

Masculine

speaker

वाचक

vAcaka

Adjective

telling

anything

वाचक

vAcaka

Adjective

declaring

वाचक

vAcaka

Adjective

treating

of

वाचक

vAcaka

Adjective

expressed

by

words

वाचक

vAcaka

Adjective

signifying

वाचक

vAcaka

Adjective

verbal

वाचक

vAcaka

Adjective

expressing

वाचक

vAcaka

Adjective

speaking

वाचक

vAcaka

Adjective

expressive

of

वाचक

vAcaka

Adjective

speaking

of

वाचक

vAcaka

Adjective

saying

वाचक

vAcaka

Adjective

expressive

वाचक

vAcaka

Masculine

significant

sound

वाचक

vAcaka

Masculine

reciter

वाचक

vAcaka

Masculine

messenger

वाचक

vAcaka

Masculine

word

पर्याय-वाचक

paryAya-vAcaka

Masculine

synonym

वाचक

vAcaka

Masculine

speaker

अन्तस्थभणक

antasthabhaNaka

Neuter

onboard

speaker

[

computer

]

अन्तस्थभाषक

antasthabhASaka

Neuter

onboard

speaker

[

computer

]

सहायभाषक

sahAyabhASaka

Neuter

auxiliary

speakers

[

computer

]

भणितृ

bhaNitR

Adjective

speaker

वचन

vacana

Adjective

speaker

वद

vada

Adjective

speaker

वादक

vAdaka

Adjective

speaker

वदावद

vadAvada

Adjective

speaker

वद्मन्

vadman

Adjective

speaker

वादिन्

vAdin

Masculine

speaker

भाषितृ

bhASitR

Masculine

speaker

वक्तृ

vaktR

Masculine

speaker

प्रयोक्तृ

prayoktR

Masculine

speaker

वदितृ

vaditR

Masculine

speaker

श्रवनाधिकारिन्

zravanAdhikArin

Masculine

speaker

वग्नु

vagnu

Masculine

speaker

वक्तृक

vaktRka

Masculine

speaker

इदम्

idam

Indeclinable

this

here

[

referring

to

something

near

the

speaker

]

वल्क

valka

Masculine

speaker

on

वाचक

Masculine, Feminine, Neuter

(

-कः-का-कं

)

1

Declaratory,

explaining,

speaking.

2

Verbal,

expressed

by

words.

Masculine.

(

-कः

)

1

A

word,

a

significant

sound.

2

A

speaker.

3

A

messenger.

Etymology

वच

to

speak,

Affix.

ण्वुल्.

वाचक

[

vācaka

],

Adjective.

[

वच्-ण्वुल्

]

Speaking,

declaring,

explanatory

उन्नीय

मे

दर्शय

वल्गुवाचकं

यद्व्रीडया

नाभिमुखं

शुचिस्तिते

Bhágavata (Bombay).

4.25.31.

Expressing,

signifying,

denoting

directly

(

as

a

word,

distinguished

from

लाक्षणिक

and

व्यञ्जक

)

साक्षात्

संकेतितं

यो$र्थमभिधत्ते

स

वाचकः

Kávyaprakâsa.

2.

Verbal.

कः

A

speaker.

A

reader.

A

significant

word.

A

messenger.

Compound.

-पदम्

a

significant

word.

वाचक

a.

[

वच्-ण्वुल्

]

1

Speaking,

declaring,

explanatory.

2

Expressing,

signifying,

denoting

directly

(

as

a

word,

distinguished

from

लाक्षणिक

and

व्यंजक

)

साक्षात्सकेतितं

योर्थमभिधत्ते

स

वाचकः

K.

P.

2.

3

Verbal.

कः

1

A

speaker.

2

A

reader.

3

A

significant

word.

4

A

messenger.

Comp.

पदं

a

significant

word.

वाचक

mf(

इका

[

अका

w.r.

]

)n.

speaking,

saying,

telling

anything

(

genitive case.

),

hitopadeśa

bhāgavata-purāṇa

speaking

of,

treating

of,

declaring

(

with

genitive case.

or

ifc.

),

rāmatāpanīya-upaniṣad

mahābhārata

et cetera.

expressive

of,

expressing,

signifying,

ṛg-veda-prātiśākhya

rāmatāpanīya-upaniṣad

mahābhārata

et cetera.

verbal,

expressed

by

words,

Monier-Williams' Sanskrit-English Dictionary, 1st edition with marginal notes

वाचक

masculine gender.

a

speaker,

reciter,

mahābhārata

rāmāyaṇa

et cetera.

a

significant

sound,

word,

Horace H. Wilson

a

messenger,

ib.

वाचक,

अस्,

आ,

अम्,

speaking,

declaratory,

expla-

natory,

expressive

of,

significant,

expressing,

signifying

verbal,

expressed

by

words

(

अस्

),

m.

a

speaker,

reader

a

significant

sound,

word

a

messenger.

—वाचक-

ता,

f.

or

वाचक-त्व,

अम्,

n.

expressiveness,

signifi-

cance.

—वाचक-पद,

अम्,

n.

an

expressive

or

sig-

nificant

word,

explicit

term.

वाचक

vāca-ka,

Adjective.

speaking,

saying

anything

🞄(

g.

)

speaking

or

treating

of,

stating

🞄(

g.,

—°

)

expressing,

signifying,

denoting:

🞄-tva,

Neuter.

denotation

-pada,

Neuter.

containing

🞄significant

(

not

senseless

)

words

-lakṣakavyañjaka-tva,

Neuter.

direct,

indirect,

and

implicit

🞄designation

of

anything.

वाचक

वाचक,

i.

e.

वच्

+

अक,

I.

Adjective.

1.

Speaking.

2.

Expressed

by

words,

signifying,

Vedāntas.

in

Chr.

213,

2.

II.

Masculine.

1.

A

word,

a

significant

sound.

2.

A

speaker.

3.

A

messenger.

वाचक

वि*

-

वक्ति

अभिधावृत्त्या

बोधयति

अर्थात्

वच्

+

ण्वुल्

"बोलने

वाला,

घोषणा

करने

वाला,

व्याख्यात्मक"

वाचक

वि*

-

-

"अभिव्यक्त

करने

वाला,

अर्थ

बतलाने

वाला,

प्रत्यक्ष

संकेत

करने

वाला"

वाचक

वि*

-

-

मौखिक

वाचकः

पुंलिङ्गम्

-

-

वक्ता

वाचकः

पुंलिङ्गम्

-

-

पाठक

वाचकः

पुंलिङ्गम्

-

-

महत्त्वपूर्ण

शब्द

वाचकः

पुंलिङ्गम्

-

-

दूत

vAcaka

{%

(

I

)

a.

(

f.

का

)

%}

1.

Explanatory

2.

expressive

of,

expressing,

signifying,

(

op.

to

लाक्षणिक

and

व्यंजक

),

स्याद्वाचको

लाक्षणिकः

शब्दोऽत्र

व्यंजकस्त्रिधा

K.Pr.ii.

vAcaka

{%

(

II

)

m.

%}

1.

a

speaker

2.

a

reader

3.

a

messenger

4.

a

significant

word.

Vācaka

(

LL

),

a

Jain

preacher.

vācaka,

a.

speaking

as

m.

speaker.

[

√vac,

1181.

]

ब्रू

(

ब्रू꣡ञ्

व्यक्तायां

वाचि

-

अदादिः

-

सेट्

)

ल्युट् →

वचनम्

अनीयर् →

वचनीयः

-

वचनीया

ण्वुल् →

वाचकः

-

वाचिका

तुमुँन् →

वक्तुम्

तव्य →

वक्तव्यः

-

वक्तव्या

तृच् →

वक्ता

-

वक्त्री

क्त्वा →

उक्त्वा

ल्यप् →

प्रोच्य

क्तवतुँ →

उक्तवान्

-

उक्तवती

क्त →

उक्तः

-

उक्ता

शतृँ →

ब्रुवन्

-

ब्रुवती

शानच् →

ब्रुवाणः

-

ब्रुवाणा

वच्

(

व॒चँ꣡

परिभाषणे

-

अदादिः

-

अनिट्

)

ल्युट् →

वचनम्

अनीयर् →

वचनीयः

-

वचनीया

ण्वुल् →

वाचकः

-

वाचिका

तुमुँन् →

वक्तुम्

तव्य →

वक्तव्यः

-

वक्तव्या

तृच् →

वक्ता

-

वक्त्री

क्त्वा →

उक्त्वा

ल्यप् →

प्रोच्य

क्तवतुँ →

उक्तवान्

-

उक्तवती

क्त →

उक्तः

-

उक्ता

शतृँ →

वचन्

-

वचती

वच्

(

व꣡चँ꣡

परिभाषणे

-

चुरादिः

-

सेट्

)

ल्युट् →

वाचनम्

/

वचनम्

अनीयर् →

वाचनीयः

/

वचनीयः

-

वाचनीया

/

वचनीया

ण्वुल् →

वाचकः

-

वाचिका

तुमुँन् →

वाचयितुम्

/

वचितुम्

तव्य →

वाचयितव्यः

/

वचितव्यः

-

वाचयितव्या

/

वचितव्या

तृच् →

वाचयिता

/

वचिता

-

वाचयित्री

/

वचित्री

क्त्वा →

वाचयित्वा

/

वचित्वा

ल्यप् →

प्रवाच्य

/

प्रोच्य

क्तवतुँ →

वाचितवान्

/

उचितवान्

-

वाचितवती

/

उचितवती

क्त →

वाचितः

/

उचितः

-

वाचिता

/

उचिता

शतृँ →

वाचयन्

/

वचन्

-

वाचयन्ती

/

वचन्ती

शानच् →

वाचयमानः

/

वचमानः

-

वाचयमाना

/

वचमाना

वाचक

expressive,

as

contrasted

with

द्योतक्र,

व्यञ्जक,

सूचक

and

भेदक

which

41

७

mean

suggestive

the

term

is

used

in

connection

with

words

which

directly

convey

their

sense

by

denotation,

as

opposed

to

words

which

convey

indirectly

the

sense

or

suggest

it

as

the

prefixes

or

Nipatas

do.

Synonyms

सूचक,

वाचक

(Adjective)

सूचयति

इति।

"इमाः

कविताः

तस्य

अनुभूतेः

सूचकाः

सन्ति।"

वाचकः,

पुंलिङ्गम्

(

वक्ति

अभिधावृत्त्या

बोधयत्यर्थान्इति

।

वच्

+

ण्वुल्

।

)

शब्दः

।

यथा

।

शास्त्रेशब्दस्तु

वाचकः

।

इत्यमरः

॥

द्वे

वाचके

।प्रकृतिप्रत्ययद्वारेणार्थस्य

वाचको

गवादिरूपःशास्त्रे

व्याकरणे

तर्कादौ

च

शब्द

उच्यते

।

लोकेतु

संस्वृतोऽसंस्कृतः

शब्द

उच्यते

।

वक्तीतिवाचकः

णकः

।

इति

भरतः

॥

तत्पर्य्यायः

।यथा

।

शब्दाभिलापौ

त्वभिधाभिधानंवाचको

ध्वनिः

।

ह्रासः

कुहरितञ्चेति

त्रिकाण्ड-शेषः

॥

*

॥

(

तल्लक्षणं

यदुक्तं

मुग्धबोधटीकायांदुर्गादासः

।“साक्षात्

सङ्केतितं

योऽर्थमभिधत्त

सवाचकः

॥

*

॥

वाचयतीति

।

वच्

+

णिच्

+

ल्वुल्

।

)

कथकः

।पुराणादिपाठकः

।

यथा,

--“ब्राह्मणं

वाचकं

विद्यान्नान्यवर्णजमादरात्

।श्रुत्वान्यवर्णजाद्राजन्

वाचकान्नरकं

व्रजेत्

॥

”तथा

।“देवार्च्चामग्रतः

कृत्वा

ब्राह्मणानां

विशेषतः

।ग्रन्थिञ्च

शिथिलं

कुर्य्याद्वाचकः

कुरुनन्दन

!

।पुनर्ब्बध्नीत

तत्

सूत्रं

न

मुक्त्वा

धारयेत्

क्वचित्

॥

हिरण्यं

रजतं

गाश्च

तथा

कांस्योपदोहनाः

।दत्त्वा

तु

वाचकायेह

श्रुतस्याप्नोति

तत्फलम्

॥

”कांस्योपदोहनाः

कांस्यक्रोडाः

।“वाचकः

पूजितो

शेन

प्रसन्नास्तस्य

देवताः

॥

”तथा

।“ज्ञात्वा

पर्व्वसमाप्तिञ्च

पूजयेद्वाचकं

बुधः

।आत्मानमपि

विक्रीय

य

इच्छेत्

सफलं

क्रतुम्

॥

”तथा

।“विस्पष्टमद्रुतं

शान्तं

स्पष्टाक्षरपदं

तथा

।कलस्वरसमायुक्तं

रसभावसमन्वितम्

॥

बुध्यमानः

सदात्यर्थं

ग्रन्थार्थं

कृत्स्नशो

नृप

।ब्राह्मणादिषु

सर्व्वेषु

ग्रन्थार्थं

चार्पयेन्नृप

!

।य

एवं

वाचयेद्ब्रह्मन्

स

विप्रो

व्यास

उच्यते

॥

”तथा

।“सप्तस्वरसमायुक्तं

काले

काले

विशाम्पते

।प्रदर्शयन्

रसान्

सर्व्वान्

वाचयेद्वाचको

नृप

!

॥

”इति

तिथ्यादितत्त्वम्

॥

वाचक

त्रीषु लिङ्गेषु

वक्ति

अभिधावृत्त्या

बोधयति

वच--ण्वुल्

।“साक्षात्

सङ्केतितं

योऽर्थमभिधत्ते

स

वाचकः”

इत्युक्ते१

शब्दभेदे

२

कथके

त्रीषु लिङ्गेषु

।

वाचयति

वच--णिच्--ण्वुल्

।३

पुराणादिपाठके

पुंलिङ्गम्

“वाचकः

पूजितो

येनेति”

पुरा०“ब्राह्मणं

वाचकं

विद्यान्नान्थवर्णजमादरात्

।

श्रुत्वान्य-वर्णजाद्राजन्!

वाचकान्नरकं

व्रजेत्”

।

तथा

“देवार्च्चा-मग्रतः

कृत्वा

ब्राह्मणानां

विशेषतः

।

ग्रन्थिञ्च

शिथिलंकुर्य्याद्वाचकः

कुरुनन्दन!

।

पुनर्बघ्नीत

तत्सूत्रं

न

मुक्त्वाधारयेत्

क्वचित्

।

हिरण्यं

रजतं

गाश्च

तथा

कांस्योपदो-हनाः

।

दत्त्वा

तु

वाचकायेह

श्रुतस्याप्नाति

तत्

फलम्”

।कांस्योपदोहनाः

कांस्यक्रोडाः

“वाचकः

पूजितो

येनप्रसन्नास्तस्य

देवताः”

।

तथा

“ज्ञात्वा

पर्वसमाप्तिच्च

पूजये-द्वाचकं

बुधः

।

आत्मानमपि

विक्रीय

य

इच्छेत्

सुफलंक्रतुम्”

।

तथा

“विस्पष्टमद्रुतं

शान्तं

स्पष्टाक्षरपदंतथा

।

कलस्वरसमायुक्तं

रसभावसमन्वितम्

।

बुध्यमानःसदात्यर्थं

ग्रन्थार्थं

कृत्स्नशो

नृप!

।

ब्राह्मणादिषुसर्वेषु

ग्रन्थार्थं

चार्पयेन्नृप!

।

य

एवं

वाचयेद्

ब्रह्मन्म

विप्रो

व्यास

उच्यते”

।

तथा

“सप्तस्वरसमायुक्तं

कालेकाले

विशाम्पते!

।

प्रदर्शयन्

रसान्

सर्वान्

वाचयेद्वाचको

नृप”

ति०

त०

।वाचकलक्षणादि

हेमा०

दा०

नन्दिपु०

उक्त

यथा“वाचको

ब्राह्मणः

प्राज्ञः

श्रुतशास्त्रो

महामनाः

।अभ्यस्ताक्षरविन्यासो

वृत्तशास्वविशारदः

।

शब्दार्थवित्प्रगल्भश्च

विनीतो

मेधया

पुनः

।

गीतिज्ञो

वाक्य-लश्राव्यः

स्वरेणाखिलभाषकः”

इत्युपक्रमे

एवंविधा-नतो

वाच्यं

वाचकेन

विपश्चिता

।

तपःशमात्मकं

मर्वंस्वर्गादिफलसाधकम्

।

शनैर्विबोध्य

वै

वाच्यमध्यात्मादिच

यद्

भवेत्

।

क्रुद्धोक्तियुद्धसंक्षोर्भ

धारावर्त्तोन

(

वे-गेन

)

वाचयेत्

।

सरागं

ललितैर्वाक्यैर्वाचयेत्

वृद्धसङ्गमे

।नानावृत्तानुरूपेण

लालित्येन

च

वाचयेत्

।

सर्गाध्यायेसमाप्ते

च

कथापर्य्यन्त

एव

वा

।

प्रशस्तशब्दसंयोगे

कुर्य्या-दिति

विरामणम्

।

समाप्तौ

वाचक्रो

भीष्म!

ब्रूयादेवंविचक्षणः

।

अवधार्य्य

जगच्छान्तिमन्ते

शान्त्युदकंसृजेत्

।

सुश्रुतं

सुश्रुतं

ब्रूयादस्तु

व्याख्यातमित्यदः

।लोकः

प्रवर्त्ततां

धर्मे

राजा

चास्तु

सदा

जती

।

धर्मवान्धनसम्पन्नो

गुरुश्चात्र

निरामयः

।

इति

प्रोच्य

यथा-ऽऽयातं

गन्तव्यं

च

विभावतः

।

वाचक,

Feminine.

°चिका

sprechend,

handelnd

über,

aussagend,

bezeichnend

(

Gen.

o.

—°

)

Masculine.

Sprecher,

Hersager.

Abstr.

°ता

Feminine.

,

°त्व

Neuter.

वाचक-

-इका-

ag.

qui

parle,

dit,

récite

qui

parle

de

(

gén.

ifc.

)

qui

désigne,

exprime

-ता-

Feminine.

fait

de

parler

de,

de

désigner

qqch.

(

ifc.

).

°पद-

a.

comportant

des

mets

qui

expriment

qqch.