Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
युग (yuga)
This feature is only for logged in users. Please login to have full access to Kosha.
युग
Neuter.
(
-गं
)
1.
A
pair,
a
couple,
a
brace.
2.
An
age,
as
the
Śatya
or
Krita,
Tretā,
Dwāpara,
and
Kali.
3.
A
lustre,
or
period
of
five
years.
Masculine.
(
-गः
)
1.
A
yoke.
2.
A
measure
of
four
cubits.
3.
An
ex-
pression
for
the
numbers
“four
and
“twelve”.
4.
Life,
birth.
5.
A
drug,
commonly
Riddhi.
Etymology
युज्
to
join,
Affix.
अच,
the
final
changed.
युग
-
yuga
-
Neuter
-
generation
युग
-
yuga
-
Neuter
-
age
of
the
world
युग
-
yuga
-
Neuter
-
brace
युग
-
yuga
-
Neuter
-
team
युग
-
yuga
-
Neuter
-
long
mundane
period
of
years
युग
-
yuga
-
Neuter
-
eon
युग
-
yuga
-
Neuter
-
race
of
men
युग
-
yuga
-
Neuter
-
symbolical
name
for
the
number
four
युग
-
yuga
-
Neuter
-
aeon
युग
-
yuga
-
Neuter
-
period
or
astronomical
cycle
of
5
years
युग
-
yuga
-
Neuter
-
couple
युग
-
yuga
-
Neuter
-
symbolical
name
for
the
number
twelve
युग
-
yuga
-
Neuter
-
lustrum
युग
-
yuga
-
Neuter
-
pair
युग
-
yuga
-
Neuter
-
yoke
खटी-युग
-
khaTI-yuga
-
Neuter
-
Cretaceous
period
[
Geol.
]
युग
-
yuga
-
Neuter
-
eon
युगम्
[
yugam
],
1
A
yoke
(
Masculine.
also
in
this
sense
)
युगव्यायतबाहुः
Raghuvamsa (Bombay).
3.34
1.87
Sisupâlavadha.
3.68.
A
pair,
couple,
brace
कुचयोर्युगेन
तरसा
कलिता
Sisupâlavadha.
9.72
स्तनयुग
Sakuntalâ (Bombay).
1.19.
A
couple
of
stanzas
forming
one
sentence
see
युग्म.
An
age
of
the
world
(
the
Yugas
are
four:
कृत
or
सत्य,
त्रेता,
द्वापर
and
कलि
the
duration
of
each
is
said
to
be
respectively
1,
728,
1,
296,
864.
and
432,
years
of
men,
the
four
together
comprising
4,
32,
years
of
men
which
is
equal
to
one
Mahāyuga
quod vide, which see.
it
is
also
supposed
that
the
regularly
descending
length
of
the
Yugas
represents
a
corresponding
physical
and
moral
deterioration
in
the
people
who
live
during
each
age,
Krita
being
called
the
'golden'
and
Kali
or
the
present
age
the
'iron'
age
)
धर्मसंस्थापनार्थाय
संभवामि
युगे
युगे
Bhagavadgîtâ (Bombay).
4.8
युगशतपरिवर्तान्
Ś7.34.
(
Hence
)
A
long
period
of
years
(
कालचक्र
)
युगं
वा
परिवर्तेत
यद्येवं
स्याद्
यथा$$त्थ
माम्
Mahâbhârata (Bombay).
*
5.16.99.
A
generation,
life
आ
सप्तमाद्
युगात्
Manusmṛiti.
1.64
जात्युत्कर्षो
युगे
ज्ञेयः
पञ्चमे
सप्तमे$पि
वा
Yâjñavalkya (Mr. Mandlik's Edition).
1.96.
(
युगे
Equal or equivalent to, same as.
जन्मनि
Mit.
).
An
expression
for
the
number
'four',
rarely
for
'twelve',
A
period
of
five
years.
A
measure
of
length
equal
to
fourHastas.
A
part
of
a
chariot
or
plough.
Name.
of
a
particular
configuration
of
the
moon.
Compound.
-अंशकः
a
year.
अध्यक्षः
Name.
of
Prajāpati.
of
Śiva.
अन्तः
the
end
of
the
yoke.
the
end
of
an
age,
end
or
destruction
of
the
world
युगान्तकालप्रति-
संहृतात्मनो
जगन्ति
यस्यां
सविकासमासत
Sisupâlavadha.
1.23
Raghuvamsa (Bombay).
13.6.
meridian,
mid-day.
अन्तर
a
kind
of
yoke.
a
succeeding
generation.
another
division
of
the
sky
युगान्तरमारूढः
सविता
Sakuntalâ (Bombay).
4.
-अवधिः
end
or
destruction
of
the
world
पयस्यभिद्रवति
भुवं
युगावधौ
Sisupâlavadha.
17.4.
-आद्या
the
first
day
of
a
Yuga.
-कीलकः
the
pin
of
a
yoke.-क्षयः
destruction
of
the
world.
-धरः
the
pole
of
a
carriage.
-धुर्
Feminine.
the
pin
of
a
yoke.
-पत्रः,
-पत्रकः
the
mountain
ebony.
-पार्श्वग
Adjective.
going
to
the
side
of
the
yoke,
(
said
of
an
ox
while
being
broken
in
to
the
yoke
).
-बाहु
Adjective.
long-armed
युगपद्युगबाहुभ्यः
प्राप्तेभ्यः
प्राज्यविक्रमाः
Kumârasambhava (Bombay).
2.18.
-मात्रम्
the
length
of
a
yoke
(
Equal or equivalent to, same as.
4
hands
).
-वरत्रम्
a
yoke-strap
युगवरत्रे
उपदंशिते
ईषाचक्रादिसंनिधाने
चेद्
अक्षमानयेत्युच्यते
तदा
यानाक्षमधिकृत्य
ब्रूते
इति
गम्यते,
न
तु
विदेवनाक्षमिति
ŚB.
on
MS.*
6.8.35.
युगं
1
A
yoke
(
m.
also
in
this
sense
)
युगव्यायतब
हुः
R.
3.
34,
10.
87
Śi.
3.
68.
2
A
pair,
couple,
brace
कुचयोर्युगेन
तरसा
कलिता
Śi.
9.
72
स्तनयुग
Ś.
1.
19.
3
A
couple
of
stanzas
forming
one
sentence
see
युग्म.
4
An
age
of
the
world
(
the
Yugas
are
four:
कृ
त
or
सत्य,
त्रेता,
द्वापर
and
कलि
the
duration
of
each
is
said
to
be
respectively
1,
728,
000
1,
296,
000
864,
000
and
432,
000
years
of
men,
the
four
together
comprising
4,
320,
000
years
of
men
which
is
equal
to
one
Mahāyuga
q.
v.
it
is
also
supposed
that
the
regularly
descending
length
of
the
Yugas
represents
a
corresponding
physical
and
moral
deterioration
in
the
people
who
live
during
each
age,
Kṛta
being
called
the
‘golden’
and
Kali
or
the
present
age
the
‘iron’
age
)
धर्मसंस्थापनार्थाय
संभवामि
युगे
युगे
Bg.
4.
8
युगशतपरिवर्तान्
Ś.
7.
34.
5
(
Hence
)
A
long
period
of
years.
6
A
generation,
life
आसप्तमाद्
युगात्
Ms.
10.
64
जात्युत्कर्षो
युगे
ज्ञेयः
पंचमे
सप्तमेऽपि
वा
Y.
1.
96
(
युगे
=
जन्मनि
Mit.
).
7
An
expression
for
the
number
‘four’,
rarely
for
‘twelve’.
8
A
period
of
five
years.
9
A
measure
of
length
equal
to
four
Hastas.
10
A
part
of
a
chariot
or
plough.
Comp.
अंशकः
a
year.
अध्यक्षः
{1}
N.
of
Prajāpati.
{2}
of
Śiva.
अंतः
{1}
the
end
of
the
yoke.
{2}
the
end
of
an
age,
end
or
destruction
of
the
world
युगांतकालप्रतिसंहृतात्मनो
जगंति
यस्यां
सविकाशमासत
Śi.
1.
23
R.
13.
6.
{3}
meridian,
midday.
अंतर
{1}
a
kind
of
yoke.
{2}
a
succeeding
generation.
{3}
another
division
of
the
sky
युगांतरमारूढः
सविता
Ś.
4.
अवधिः
end
or
destruction
of
the
world
Śi.
17.
40.
आद्या
the
first
day
of
a
Yuga.
कीलकः
the
pin
of
a
yoke.
क्षयः
destruction
of
the
world.
धरः
the
pole
of
a
carriage.
पत्रः
पत्रकः
the
mountain
ebony.
पार्श्वग
a.
going
to
the
side
of
the
yoke,
(
said
of
an
ox
while
being
broken
in
to
the
yoke
).
बाहु
a.
long-armed
Ku.
2.
18.
युग॑
b
neuter gender.
a
yoke,
team
(
exceptionally
masculine gender.
),
ṛg-veda
et cetera.
et cetera.
(
also
with
मानुष
or
मनुष्य
)
a
race
of
men,
generation
(
exceptionally
masculine gender.
),
ṛg-veda
et cetera.
et cetera.
a
period
or
astronomical
cycle
of
5
(
rarely
6
)
years,
a
lustrum
(
especially.
in
the
cycle
of
Jupiter
),
mahābhārata
varāha-mihira
suśruta
an
age
of
the
world,
long
mundane
period
of
years
(
of
which
there
are
four,
viz.
1.
Kṛta
or
Satya,
2.
Tretā,
3.
Dvāpara,
4.
Kali,
of
which
the
first
three
have
already
elapsed,
while
the
Kali,
which
began
at
midnight
between
the
17th
and
18th
of
Feb.
3102
B.C.
[
o.s.
],
is
that
in
which
we
live
the
duration
of
each
is
said
to
be
respectively
1,
728,
000,
1,
296,
000,
864,
000,
and
432,
000
years
of
men,
the
descending
numbers
representing
a
similar
physical
and
moral
deterioration
of
men
in
each
age
the
four
Yugas
comprise
an
aggregate
of
4,
320,
000
years
and
constitute
a
‘great
Yuga’
or
Mahā-yuga
confer, compare.
Indian Wisdom, by Sir M. Monier-Williams
178
),
atharva-veda
et cetera.
et cetera.
a
measure
of
length
equal, equivalent to, the same as, explained by.
86
Aṅgulas,
śulba-sūtra
(
equal, equivalent to, the same as, explained by.
4
Hastas
or
cubits,
Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.
)
युग,
अस्,
अम्,
m.
n.
a
yoke
(
अम्
),
n.
a
pair,
couple,
brace
a
double
Śloka
or
two
Ślokas
so
con-
nected
that
the
sense
is
only
completed
by
the
two
together
a
race
or
generation
of
men,
(
generally
in
Ved.
with
मानुष
or
मनुष्य
)
a
period
or
astronomical
cycle
of
five
years,
a
lustrum,
(
especially
such
a
period
in
the
cycle
of
Jupiter
)
an
age
of
the
world,
long
mundane
period
of
years,
(
of
which
there
are
four,
each
preceded
by
a
period
called
सन्ध्या,
‘twilight,
’
and
followed
by
a
period
called
सन्ध्यांश,
‘portion
of
twilight
’
viz.
1.
Kṛta
or
Satya,
2.
Tretā,
3.
Dvāpara,
4.
Kali,
of
which
the
first
three
have
already
elapsed,
while
the
Kali
is
that
in
which
we
are
supposed
to
live
the
first
consists
of
4000
divine
years
with
400
for
each
of
its
twilights,
the
second
of
3000
with
300
for
each
twilight,
the
third
of
2000
with
200
for
each
twilight,
the
fourth
or
Kali
of
1000
with
100
for
each
twilight
but
since
a
divine
year
equals
360
years
of
men,
the
four
Yugas
com-
prise
severally
1,
728,
000,
1,
296,
000,
864,
000,
and
432,
000
years,
the
aggregate
4,
320,
000
con-
stituting
‘a
great
Yuga,
’
or
महा-युग,
q.
v.:
the
regularly
descending
numbers
in
the
above
series
represent
a
corresponding
physical
and
moral
deteri-
oration
in
those
who
live
during
each
age,
the
present
or
Kali-yuga
being
the
worst
this
last
Yuga
is
sup-
posed
to
have
commenced
3101
or
3102
years
B.C.
)
a
measure
of
length
(
=
4
Hastas
or
cubits
)
a
sym-
bolical
expression
for
the
number
4
and
sometimes
for
the
number
12
N.
of
a
particular
position
or
configuration
of
the
moon
of
a
particular
Nābhasa
constellation
(
of
the
class
called
Saṅkhyā-yoga,
when
all
the
planets
are
situated
in
two
houses
)
a
species
of
drug
or
medicinal
plant
(
=
वृद्धि
)
[
cf.
Gr.
ζυγόν
Lat.
jugum
Angl.
Sax.
ioc,
iuc,
geoc.
]
—युग-कीलक,
अस्,
m.
the
pin
of
a
yoke.
—युग-
क्षय,
अस्,
m.
the
end
of
a
Yuga,
destruction
of
the
world.
—युग-दीर्घ,
अस्,
आ,
अम्,
long
as
a
chariot
yoke.
—युगन्-धर,
अस्,
आ,
अम्,
holding
or
bearing
the
yoke
(
अस्,
अम्
),
m.
n.
the
pole
of
a
carriage
or
wood
to
which
the
yoke
is
fixed
(
अस्
),
m.,
N.
of
a
particular
magical
formula
spoken
over
weapons
of
a
king
of
a
mountain
of
a
forest
(
आस्
),
m.
pl.,
N.
of
a
people.
—युग-प,
अस्,
m.,
N.
of
a
Gandharva.
—युग-पत्त्र
or
युग-पत्त्रक,
अस्,
m.
mountain
ebony,
the
plant
Bauhinia
Varie-
gata.
—युग-पत्त्रिका,
f.
the
plant
Dalbergia
Sissoo.
—युगपत्-प्राप्ति,
इस्,
f.
simultaneous
arrival,
arriv-
ing
all
together.
—युग-पद्,
ind.
‘being
in
the
same
yoke
or
by
the
side
of
each
other,
’
together,
at
one
time,
at
the
same
time,
simultaneously,
at
once,
all
at
once,
all
together.
—युग-पार्श्वक
or
युग-पार्श्व-ग,
अस्,
आ,
अम्,
going
at
the
side
of
the
yoke
(
said
of
a
young
ox
in
training
).
—युग-
पुराण,
अम्,
n.,
N.
of
a
section
of
the
Garga-saṃ-
hitā.
—युग-बाहु,
उस्,
उस्,
उ,
‘yoke-armed,
’
having
arms
like
a
yoke,
long
armed.
—युग-भङ्ग,
अस्,
m.
the
breaking
of
a
yoke.
—युग-मात्र,
अम्,
n.
the
length
of
a
yoke
(
अस्,
ई,
अम्
),
as
large
as
a
yoke.
—युग-वरत्र
or
युग-वरत्रा,
see
Gaṇa
Khaṇḍikādi
to
Pāṇ.
IV.
2,
45.
—युग-व्यायत-
बाहु,
उस्,
उस्,
उ,
having
arms
long
as
a
yoke
long
armed.
—युगांशक
(
°ग-अं°
),
अस्,
m.
‘part
of
a
Yuga
or
lustrum,
’
a
year,
(
also
युगांसक।
)
—यु-
गादि
(
°ग-आदि
),
इस्,
m.
the
commencement
of
a
Yuga,
the
beginning
of
the
world.
—युगादि-कृत्,
त्,
m.,
N.
of
Śiva.
—युगादि-जिन,
अस्,
m.
the
first
Jina
of
a
Yuga.
—युगादिजिन-श्री,
ईस्,
m.,
N.
of
Ṛṣabha.
—युगादीश
(
°दि-ईश
),
अस्,
m.
‘first
lord
of
a
Yuga,
’
N.
of
Ṛṣabha.
—युगाद्या
(
°ग-आद्°
),
f.
the
first
day
of
a
Yuga
or
age
of
the
world
the
anniversary
of
it.
—युगाध्यक्ष
(
°ग-अध्°
),
अस्,
m.
‘superintendent
of
a
Yuga,
’
epithet
of
Prajāpati
of
Śiva.
—युगान्त
(
°ग-अन्°
),
अस्,
m.
the
end
of
the
yoke
the
meridian,
midday,
noon
the
end
of
a
generation
the
end
of
an
age
or
Yuga,
destruc-
tion
of
the
world.
—युगान्तक,
अस्,
m.
the
end
of
an
age,
end
of
the
world.
—युगान्त-बन्धु,
उस्,
m.
a
real
and
constant
friend.
—युगान्तर
(
°ग-
अन्°
),
अम्,
n.
a
kind
of
yoke,
a
peculiar
yoke
the
second
half
of
the
arc
cutting
the
meridian
described
by
the
sun
another
generation,
a
succeeding
age.
—युगान्ताग्नि
(
°त-अग्°
),
इस्,
m.
the
fire
at
the
end
of
the
world.
—युगेश
(
°ग-ईश
),
अस्,
m.,
Ved.
the
lord
or
ruler
of
a
lustrum.
—युगोरस्य
(
°ग-उर्°
),
अस्,
m.,
N.
of
a
particular
array
of
troops.
युग
युग,
i.
e.
युज्
+
अ,
I.
Masculine.
(
in
epic
poetry
also
Neuter.
,
Chr.
34,
14
),
A
yoke.
II.
Neuter.
1.
A
pair,
a
couple,
Śiś.
9,
72
Nal.
14,
25.
2.
Age
(
ved.
),
Chr.
295,
11
=
Rigv.
i.
92,
11.
3.
A
lustre
of
five
years.
4.
An
age,
a
period,
Man.
1,
71,
sqq.
one
of
the
four
Indian
periods,
called
सत्य
(
or
कृत
),
त्रेत,
द्वापर,
and
कलि,
Man.
1,
69.
--
Compound
अम्बर-,
Neuter.
upper
and
lower
garments.
कृत-,
Neuter.
=
सत्य-युग,
Man.
1,
85.
गो-,
a
pair
of
oxen
or
beasts
in
general,
Pañc.
iii.
d.
198
182,
12.
चतुर्-,
I.
Neuter.
the
aggregate
of
the
four
yugas,
Man.
1,
71.
II.
Adjective.
containing
the
four
yugas,
Ragh.
10,
23.
त्रि-,
Adjective.
appearing
in
three
yugas,
epithet
of
Kṛṣṇa,
Bhāg.
P.
3,
24,
26.
देव-
and
धर्म-,
Neuter.
the
first
age.
MBh.
2,
421
Hariv.
761.
पञ्च(
न्
)-,
Neuter.
the
cycle
of
five
years,
MBh.
2,
455.
महा-,
Neuter.
the
aggregate
of
the
four
ages.
--
Cf.
Lat.
jugum
Goth.
juk
A.S.
ioc,
iuc,
geóc
दुनिया
युग
युगम्
नपुंलिङ्गम्
-
"युज्
+
घञ्
कुत्वम्,
गुणाभावः"
जुआ
युगम्
नपुंलिङ्गम्
-
-
"जोड़ा,
दम्पती,
युगल"
युगम्
नपुंलिङ्गम्
-
-
"श्लोकार्ध
जिसमें
दो
चरण
होते
हैं,
युग्म"
युगम्
नपुंलिङ्गम्
-
-
सृष्टि
का
युग
युगम्
नपुंलिङ्गम्
-
-
"पीढ़ी,
जीवन"
युगम्
नपुंलिङ्गम्
-
-
"`चार'
की
संख्या
की
अभिव्यक्ति,
`बारह'
की
संख्या
के
लिए
विरलप्रयोग
"
युगम्
नपुंलिङ्गम्
-
"युज्+घञ्,
कुत्वं,
न
गुणः"
जूआ
युगम्
नपुंलिङ्गम्
-
-
जोड़ा
युगम्
नपुंलिङ्गम्
-
-
चन्द्रमा
की
सापेक्ष
स्थिति
युग
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ನೇಗಿಲಿನ
ಮತ್ತು
ಬಂಡಿಯ
ನೊಗ
युग
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಗಾಡಿಯ
ಮಧ್ಯದ
ಉದ್ದದ
ಮರ
/ಬಂಡಿಯ
ಮೂಕಿ
ಮರ
निष्पत्तिः
युजिर्
(
योगे
)
-
"घञ्"
(
३-३-१८
)
व्युत्पत्तिः
युज्यते
प्रयोगाः
"युगा
युगव्यायतबाहुरंसलः
कपाटवक्षाः
परिणद्धकन्दरः"
उल्लेखाः
रघु०
३-३४
युग
पदविभागः
नपुंसकलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಎರಡು
/ಒಂದು
ಜೊತೆ
प्रयोगाः
"उपनेतुमुन्नतिमतेव
दिवं
कुचयोर्युगेन
तरसा
कलिताम्"
उल्लेखाः
माघ०
९-७२
विस्तारः
"युग्मं
तु
युगलं
युगम्"
-
अम०
युग
पदविभागः
नपुंसकलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಕೃತ
ತ್ರೇತಾ
ದ್ವಾಪರ
ಕಲಿ
ಎಂಬ
ನಾಲ್ಕು
ಯುಗಗಳು
प्रयोगाः
"परित्राणाय
साधूनां
विनाशाय
च
दुष्कृताम्
।
धर्मसंस्थापनार्थाय
सम्भवामि
युगे
युगे
॥"
युग
पदविभागः
नपुंसकलिङ्गः
कन्नडार्थः
ನಾಲ್ಕು
ಹಸ್ತಗಳ
ಪ್ರಮಾಣ
/ನಾಲ್ಕು
ಮೊಳಗಳ
ಅಳತೆ
विस्तारः
"चतुर्हस्तो
चतुर्दण्डो
धनुर्धन्वन्तरं
युगम्"
-
वैज०
युग
पदविभागः
नपुंसकलिङ्गः
कन्नडार्थः
ನಾಲ್ಕು
ಸಂಖ್ಯೆ
युग
पदविभागः
नपुंसकलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಒಂದು
ಸಂತತಿ
/ಒಡು
ತಲೆಮೊರೆ
प्रयोगाः
"जात्युत्कर्षो
युगे
ज्ञेयः
पञ्चमे
सप्तमेऽपि
वा"
उल्लेखाः
याज्ञ०
१-९६
युग
पदविभागः
नपुंसकलिङ्गः
कन्नडार्थः
ವೃದ್ಧಿಯೆಂಬ
ಒಂದು
ಗಂದಿಗರ
ವಸ್ತು
विस्तारः
"युगो
रथहलाद्यंशे
न
द्वयोस्तु
कृतादिषु
।
युग्मे
हस्तचतुष्केऽपि
वृद्धीनामौषधेऽपि
च"
-
मेदि०
yuga
{%
(
II
)
n.
%}
1.
A
pair,
a
couple,
स्तनयुगपरिणाहाच्छादिना
कल्कलेन
Sak.i.,
Sis.ix.72
2.
a
long
mundane
period
of
years,
an
age
(
there
are
four
such
periods,
viz.,
कृत,
त्रेता,
द्वापर
and
कलि,
which
together
comprise
43,
20,
000
years
of
men
and
are
called
a
Mahāyuga,
M.i.69-73
the
regularly
descending
length
of
them
is
accompanied
by
a
corresponding
physical
and
moral
deterioration
),
धर्मसंस्थापनार्थाय
संभवामि
युगे
युगे
Bg.iv.8
3.
a
measure
of
four
cubits
4.
an
expression
for
the
numbers
‘four’
and
‘twelve’
5.
life,
birth,
अश्रेयाञ्
श्रेयसीं
जातिं
गच्छत्यासप्तमाद्युयात्
M.x.64.
२,
अंस,
अक्षि,
अन्तक,
अम्बक,
अयन,
अश्वि,
अश्विनी,
ईक्षण,
ओष्ठ,
कर,
कर्ण,
कुच,
कुटुम्ब,
गरुत्,
गुल्फ,
चक्षु,
जङ्घा,
जानु,
दस्र,
दृश्
,
दृष्टि,
दोः,
द्वन्द्व,
द्वय,
द्वि,
ध्रुव,
नय,
नयन,
नासत्य,
नेत्र,
पक्ष,
पाणि,
बाहु,
भुज,
भुजा,
यम,
यमल,
युग,
युगल,
युग्म,
रविचन्द्रौ,
रविपुत्र,
लोचन,
श्रोत्र,
स्तन,
हस्त
४,
अपस्,
अब्धि,
अम्बु,
अम्बुधि,
अम्बुनिधि,
अम्भोधि,
अम्भोनिधि,
अय,
अर्णव,
आप,
आम्नाय,
आय,
आश्रम,
उदधि,
उदन्वान्,
उपाय,
कषाय,
कृत,
केन्द्र,
कोष्ठ,
गति,
जल,
जलधि,
जलनिधि,
तुरीय,
तुर्य,
तोय,
दिक्,
दिश्,
दिशा,
ध्यान,
नदी,
निगम,
निम्नगेश,
नीरधि,
नीरनिधि,
पयोधि,
पयोनिधि,
पाथ,
पाथोधि,
पितामहास्य,
प्रणिम्नगेश,
बन्ध,
बन्धु,
ब्रह्मोद्भव,
महोर्मि,
महोर्मिक,
माल,
युग,
लवणोद,
लोकपाल,
वर्ण,
वारिधि,
वारिनिधि,
वार्धि,
विषधि,
विषनिधि,
वेद,
श्रुति,
सञ्ज्ञा,
समुद्र,
सलिलाकर,
सागर,
सुख
yuga,
nt.
(
Pali
id.,
I
believe,
in
Sn
〔834〕
dhonena
yugaṃ
samāgamā,
you
have
come
under
subjugation
by
the
Pure,
i.e.
by
Buddha
otherwise
PTSD,
Chalmers
),
yoke,
in
fig.
sense
of
subjugation:
yuga-m-antarasmi
(
for
yugāntare
)
sthita
māru
LV
〔338.11〕
(
vs
),
Māra,
abiding
under
(
lit.
in
the
middle
of
)
the
yoke
(
being
subjugated
).
yuga
(
an
age
of
the
world,
sg.
and
pl.
(
ºāni
)
):
I,
30
(
ºsyādau
),
38
(
ºkshaye
),
39
(
ºādishu
),
66
(
pl.
),
1218
(
ºādikālaśayanaṃ
Vishṇoḥ
),
1241
(
ºāntāgnisamaprabhaḥ
),
1490
(
ºāntakāle
),
2416
(
yuge
yuge,
yugānugaṃ
),
4341
(
Kṛtaṃ
),
5351
(
ºāntānila-
),
5475
(
ºāntāgnir
iva
),
8208
(
ºāntaṃ
),
8271
(
ºāntaº-
)
II,
72
(
sahasrayºparyaye
),
1485
(
ānte
),
2430
(
ºāntakāle
)
III,
185
(
aho
Brahmaṇaḥ…sahasrayºsammitaṃ
),
496
(
ºānte
),
497
(
ºādau
),
881
(
ºānte
),
1644
(
do.
),
1675
(
do.
),
6098
(
ºkshaye
),
8286
(
ºānte
),
10599
(
sg.
),
11231
(
yuge
yuge
),
11233
(
ºsaṃkhyāṃ…yuge
yuge
),
11234
(
Kṛtaṃ
),
11235
(
kāle
yºottame
),
11238
(
ºsaṃsarge
),
11242
(
Kṛte
),
11246
(
do.
),
11250
(
Dvāpare
),
11257
(
tāmasaṃ,
i.e.
Kaliyuga
),
11259
(
pl.
),
11261
(
ºkshaya-
),
11262
(
ºānuvartanaṃ
),
11264
(
ºsaṃkhyāṃ
),
12806
(
ºsahasrāntāḥ
),
12826
(
Kṛtaṃ
),
12831
(
do.,
dvādaśasāhasrī
yºākhyā
),
12833
(
ºānte
),
12836
(
gate
yuge
),
12837
(
Kalau
),
12843
(
ºānte
),
12844
(
do.
),
12846
(
ºkshaye
),
12847
(
do.
),
12854
(
do.
),
12860
(
do
),
12869
(
ºsahasrānte
),
13000
(
ºkshaye
),
13010
(
ºādau
),
13012
(
ºkshaye
),
13019
(
tāmasaṃ,
i.e.
Kaliyuga
),
13021
(
anuyºṃ
),
13027
(
ºānte
),
13028
(
ºkshaye
),
13029
(
do.
),
13030
(
do.
),
13031
(
do.
),
13033
(
do.
),
13042
(
ºsyānte
),
13043
(
ºkshaye
),
13045
(
ºānte
),
13046
(
do.
),
13049
(
do.,
sg.
),
13051
(
ºkshaye
),
13053
(
ºānte
),
13054
(
do.
),
13057
(
do.
),
13059
(
do.
),
13060
(
ºkshaye
),
13061
(
do.
),
13063
(
ºānte
),
13064
(
do.
),
13065
(
ºkshaye
),
13069
(
sg.
),
13071
(
ºsaṃkshaye
),
13074
(
do.
),
13076
(
ºe
kshīṇe…yºāntasya
lakshaṇaṃ
),
13077
(
sg.
),
13078
(
sg.
),
13079
(
yuge
yuge
),
13084
(
ºānte
),
13088
(
do.
),
13090
(
ºkshaye
),
13091
(
ºānte
),
13093
(
do.
),
13094
(
do.
),
13095
(
do.
),
13097
(
ºkshaye
),
13105
(
sarvasya
),
13115
(
Kṛte
),
13119
(
do.
),
13121
(
ºsaṅkhyā
),
15809
(
ºāntakāle
),
15814
(
caturyºsahasrānte
),
17288
(
ºānṭe
)
IV,
1709
(
ºāntasamaye
),
2015
(
ºānte
)
V,
†1873
(
pravartayan
yºm
anyad
yºānte
),
2050
(
ºāntaṃ
),
2534
(
ºcakraṃ
),
2733
(
ºānte
),
2734
(
do.
),
3825
(
ºāntāgnisamaprabhaḥ
),
4475
(
caturthasya
),
5506
(
sg.
),
5551
(
do.
),
5780
(
ºāntāgnisamaḥ
),
5897
(
ºsaṅkshaye
),
7282
(
ºāntam
iva
),
7593
(
ºānte
)
VI,
25
(
do.
),
244
(
sahasrayºparyaye
),
387
(
catvāri
),
634
(
ºānte
),
1001
(
yuge
yuge
),
1158
(
sahasrayºparyayam
ahar
yad
Brahmaṇaḥ
),
2426
(
ºkshaye
),
2574
(
ºāntam
iva
),
†2643
(
ºāntakalpaṃ,
sc.
astraṃ
),
2791
(
ºānte,
only
C.
),
2792
(
do.
),
2799
(
ºkshaye,
only
B.
),
3012
(
Dvāparasya
yugasyānte
),
3013
(
yuge
yuge
),
3086
(
ºāntāgnim
iva
),
†3378
(
ºkshaye
),
†3530
(
ºāntameghaughanibhaṃ
),
3703
(
ºānte
),
3707
(
ºāntādityasannibhaṃ
),
†3778
(
ºāntāgnisamaprabhāvaṃ
),
4112
(
ºānte
),
4567
(
ºkshaye
),
4656
(
do.
),
4732
(
do.
),
4855
(
ºāntam
iva
),
5575
(
ºāntāgnisamaprakhyaḥ
),
5585
(
ºkshaye,
only
B.
)
VII,
196
(
ºānte
),
424
(
sg.
),
502
(
ºāntakāle
),
1417
(
ºāntārkaḥ
),
1418
(
ºānte
),
1485
(
do.
),
†2611
(
ºātyaye
),
3136
(
ºāntāgnir
iva
),
3195
(
ºkshaye
),
3237
(
ºāntādityaraśmyābhaiḥ
),
3275
(
ºāntāgnim
iva
),
3388
(
ºānte
),
3911
(
do.
),
3954
(
ºāntādityasannibhāḥ
),
4512
(
ºāntāgnisamaprabhāṃ
),
4532
(
ºāntapratimau
),
4976
(
ºāntasadṛśaḥ
),
5097
(
ºānte
),
†6151
(
ºāntābhrasamasvanaṃ
),
6154
(
ºāntavāta-
),
6791
(
ºāntakālasamaye
),
6863
(
ºkshaye
),
6865
(
ºānte
),
6880
(
do.
),
6902
(
ºkshaye
),
7112
(
do.
),
7202
(
ºānte
),
7212
(
ºkshaye
),
7978
(
do.
),
9001
(
ºāntam
iva
),
9195
(
ºānte
),
9422
(
do.
),
9480
(
yuge
yuge
),
9485
(
do.
)
VIII,
550
(
ºānte
),
656
(
ºāntārkaḥ
),
664
(
ºāntārkāv
iva
),
989
(
ºāntāgnim
iva
),
2317
(
ºānte
),
2407
(
ºāntāgnisamaprabhaṃ
),
†2851
(
ºāntakalpaḥ,
sc.
janakshayaḥ
),
3888
(
ºkshaye
),
†4070
(
ºāntasūryapratimānatejasaṃ
),
†4500
(
ºāntasūryāv
iva
),
†4567
(
yuge
yuge
),
†4579
(
ºāntavahnyarkakaraprakāśāḥ
)
IX,
439
(
ºsaṅkshaye
),
†905
(
ºānte
),
2071
(
pūrvayºe
),
2237
(
ºkshaye
)
X,
229
(
ºānte
),
463
(
do.
),
676
(
ºāntānalasannibhaṃ
)
XI,
280
(
ºānte
),
287
(
ºāntakāle
),
610
(
ºāntāgnir
iva
),
649
(
ºānte
),
680
(
ºāntaṃ
)
XII,
1619
(
ºādishu
),
1644
(
ºsahasrānte
),
1654
(
pl.
),
†2412
(
yuge
yuge
),
2441
(
Kṛte
),
2693
(
caturthasya
),
3408
(
sg.
),
5247
(
ºkshayāt
),
5332
(
ºānte
),
5583
(
ºāntāgnisamaprabhaḥ
),
7575
(
pl.
),
7658
(
ºādau
),
7659
(
ºādishu
),
7660
(
ºānte
),
8253
(
yuge
yuge
),
8381
(
ºviparyayaṃ
),
8478
(
yuge
yuge
),
8497
(
Kṛtaṃ
),
8500
(
Kṛte
),
8503
(
anuyºṃ
),
8504
(
ºhrāsānurūpataḥ
),
8505
(
Kalau
),
8506
(
ºākhyāṃ
),
8508
(
saḥasrayºparyantam
ahar
yad
Brahmaṇo
viduḥ
|
rātriṃ
yºsahasrāntāṃ
),
8542
(
Kṛte
),
8546
(
Dvāpare
),
8547
(
Kṛte
),
8548
(
yuge
yuge
),
8550
(
do.
),
8574
(
ºsāhasrayor
ādau
),
8629,
8719
(
Kṛte
),
8726
(
Dvāpare
),
8730
(
yuge
yuge
),
8899
(
sg.
),
9263
(
anuyºṃ
),
9564
(
Kalau
),
9592
(
adhare,
i.e.
Kaliyuga
),
†10063
(
ºkshaye
),
10447
(
ºānte
),
11146
(
pl.
),
11227
(
yugaṃ
dvādaśasāhasraṃ
kalpaṃ
viddhi
caturyugaṃ
),
12658
(
Kṛte
),
12749
(
Āṅgirase
),
12788
(
ºkshaye
),
12934
(
ºsahasrānte
),
12969
(
Kṛte
),
13067
(
yuge
yuge
),
13088
(
sg.
),
13091
(
sg.
),
13092
(
Tishye
),
†13108
(
ºānte,
ºādau
),
13150
(
yuge
yuge
),
13190
(
caturyºsahasrānte
),
13578
(
ºdharmāṇāṃ
),
13595
(
ºādau
),
13683
(
kṛshṇe,
i.e.
Kaliyuga
),
13689
(
sahasrayºparyayāḥ
),
13690
(
anekasahasrayºparyayāḥ
)
XIII,
600
(
yuge
yuge
),
627
(
ºparyayāḥ
),
692
(
Kṛte
),
775
(
sg.
),
839
(
ºānte
),
941
(
do.
),
942
(
do.
),
989
(
ºparyayāḥ
),
1082
(
saṃvatsarayºādi
=
Śiva
),
1798
(
ºsahasraṃ
),
1799
(
ºānām
ayutaṃ
),
3273
(
ºśataṃ
),
4161
(
ºādinidhane
),
5257
(
ºāntāgnisamaprabhaḥ
),
5267
(
ºāntaṃ
kalpaṃ
),
5278
(
ºsahasraṃ
),
5317
(
dve
yºānāṃ
sahasre
),
5321
(
ºkalpasahasrāṇi
trīṇi
),
6178
(
Kṛte
),
6317
(
kṛshṇavartmā
yugāntābhaḥ
),
6368
(
ºāntasadṛśaṃ
),
6372
(
ºāgnir
ivāparaḥ
),
6897
(
ºāntāgnisamena
),
6901
(
ºāntāgniḥ
),
6946
(
ādiyugāgame,
yugakshaye
),
7128
(
Kṛte
),
7363
(
do.
)
XIV,
1220
(
Kṛtam
ādir
yºānāṃ
),
1490
(
ºānteshu
),
1578
(
calite
calite
yuge
),
2776
(
pl.
)
XV,
1076
(
ºkshaye
).
Cf.
Dvāpara(
yuga
),
Kali(
yuga
),
Kṛta(
yuga
),
Tishya
Tretāyuga.
Yuga(
ṃ
)
=
Śiva
(
1000
names^1
).
युग
/
YUGA.
See
under
manvantara.
1.
Yuga
in
the
Rigveda^1
and
later^2
denotes
‘yoke.’
Cf.
Ratha.
1
)
i.
115,
2
184,
3
ii.
39,
4
iii.
53,
17
viii.
80,
7
x.
60,
8
101,
3,
etc.
2
)
Av.
iv.
1,
40
Śatapatha
Brāh-
maṇa,
iii.
5,
1,
24.
34
Taittirīya
Brāhmaṇa,
i.
5,
1,
3,
etc.
2.
Yuga
in
the
Rigveda^1
frequently
denotes
a
‘generation’
but
the
expression
daśame
yuge
applied
to
Dīrghatamas
in
one
passage^2
must
mean
‘tenth
decade’
of
life.
There
is
no
reference
in
the
older
Vedic
texts
to
the
five-year
cycle
(
see
Saṃvatsara
).
The
quotation
from
the
Pañcaviṃśa
Brāhmaṇa^3
given
in
the
St.
Petersburg
Dictionary,
and
by
Zimmer^4
and
others,
is
merely
a
citation
from
a
modern
text
in
the
commentary
on
that
work.
Nor
do
the
older
Vedic
texts
know
of
any
series
of
Yugas
or
ages
such
as
are
usual
later.
In
the
Atharvaveda^5
there
are
mentioned
in
order
a
hundred
years,
an
ayuta
(
10,
000?
),
and
then
two,
three,
or
four
Yugas:
the
inference
from
this
seems
to
be
that
a
Yuga
means
more
than
an
ayuta,
but
is
not
very
certain.
Zimmer^6
adduces
a
passage
from
the
Rigveda,
^7
but
the
reference
there,
whatever
it
may
be,
^8
is
certainly
not
to
the
four
ages
(
cf.
also
Triyuga
).^9
The
Taittirīya
Brāhmaṇa^10
recognizes
long
periods
of
time
—
e.g.,
one
of
100,
000
years.
To
the
four
ages,
Kali,
Dvāpara,
Tretā,
and
Kṛta,
there
is
no
certain
reference
in
Vedic
literature,
though
the
names
occur
as
the
designations
of
throws
at
dice
(
see
Akṣa
).
In
the
Aitareya
Brāhmaṇa^11
the
names
occur,
but
it
is
not
clear
that
the
ages
are
really
meant.
Haug^12
thought
that
the
dice
were
meant:
this
view
is
at
least
as
probable
as
the
alternative
explanation,
which
is
accepted
by
Weber,
^13
Roth,
^14
Wilson,
^15
Max
Müller,
^16
and
Muir.^17
Roth,
indeed,
believes
that
the
verse
is
an
inter-
polation
but
in
any
case
it
must
be
remembered
that
the
passage
is
from
a
late
book
of
the
Aitareya
Brāhmaṇa.
Four
ages
—
Puṣya,
Dvāpara,
Khārvā,
and
Kṛta
—
are
mentioned
in
the
late
Ṣaḍviṃśa
Brāhmaṇa,
^18
and
the
Dvāpara
in
the
Gopatha
Brāhmaṇa.^19
1
)
Yuge-yuge,
‘in
every
age,
’
i.
139,
8
iii.
26,
3
vi.
8,
5
15,
8
36,
5
ix.
94,
12
uttarā
yugāni,
‘future
ages,
’
iii.
33,
8
x.
10,
10
pūrvāṇi
yugāni,
vii.
70,
4
uttare
yuge,
x.
72,
1,
etc.
In
i.
92,
11
103,
4
115,
2
124,
2
144,
4,
etc.,
the
phrase
‘generations
of
men’
(
manṣyā,
manuṣaḥ,
janānām
)
are
referred
to.
See
Muir,
Sanskrit
Texts,
12,
45,
46.
2
)
i.
158,
6.
Wilson,
Translation,
2,
104,
n.,
suggests
that
yuga
here
means
a
lustrum
of
five
years
but
the
tenth
decade
is
far
more
likely,
as
Dīrgha-
tamas
is
said
to
be
‘aged’
(
jujurvān
).
3
)
xvii.
13,
17.
4
)
Altindisches
Leben,
368.
5
)
viii.
2,
21.
6
)
Op.
cit.,
371.
7
)
viii.
101,
4
=
Av.
x.
8,
3.
8
)
Cf.
Aitareya
Āraṇyaka,
ii.
1,
1,
with
Keith's
note
Griffith,
Hymns
of
the
Rigveda,
2,
253.
9
)
In
Rv.
x.
72,
2,
devānāṃ
pūrvye
yuge,
‘in
the
earlier
age
of
the
gods,
’
occurs.
10
)
iii.
12,
9,
2.
Cf.
Muir,
12,
42,
n.
66.
11
)
vii.
15,
4
(
in
the
description
of
the
merits
of
exertion
):
‘A
man
while
lying
is
the
Kali
moving
himself,
he
is
the
Dvāpara
rising,
he
is
the
Tretā
walking,
he
becomes
the
Kṛta’
(
Kaliḥ
śayāno
bhavati
saṃjihānas
tu
Dvāparaḥ
|
uttiṣṭhaṃs
Tretā
bhavati,
Kṛtaṃ
saṃpad-
yate
caran||
).
12
)
Aitareya
Brāhmaṇa,
2,
464,
criti-
cized
by
Weber,
Indische
Studien,
9,
319.
13
)
Indische
Studien,
1,
286
9,
315
et
seq.
14
)
Indische
Studien,
1,
460.
15
)
Journal
of
the
Royal
Asiatic
Society,
1851,
99.
16
)
Ancient
Sanskrit
Literature,
412.
17
)
Sanskrit
Texts,
12,
48,
n.
86.
18
)
v.
6.
19
)
i.
1,
28
Weber,
Indian
Literature,
151,
n.
166
Windisch,
Buddha
und
Māra,
151.
Cf.
Zimmer,
Altindisches
Leben,
367-
371
Weber,
Indische
Streifen,
1,
91.
A
quite
different
theory
of
the
Yugas
is
given
by
Shamasastry,
Gavām
Ayana,
141
et
seq.,
but
his
whole
theory
is
quite
impossible.
Weber
once
(
Indian
Litera-
ture,
113,
n.
127
)
found
the
mention
of
the
quinquennial
Yuga
in
Rv.
iii.
55,
18,
but
that
passage
refers
to
the
five
or
six
seasons
(
see
Griffith,
Hymns
of
the
Rigveda,
1,
382,
n.
),
while
i.
25,
8,
merely
alludes
to
the
intercalary
month.
Weber
also
(
op.
cit.,
70,
247
)
considers
that
the
Yugas
are
derived
from
the
phases
of
the
moon,
but
this
idea
was
long
since
disposed
of
by
Roth,
Die
Lehre
von
den
vier
Weltaltern
(
Tübingen,
1860
).
युग
नपुं।
युग्मम्
समानार्थकाः
युग्म,
युगल,
युग,
द्वन्द्व
2।5।38।2।6
पोतः
पाकोऽर्भको
डिम्भः
पृथुकः
शावकः
शिशुः।
स्त्रीपुंसौ
मिथुनं
द्वन्द्वं
युग्मं
तु
युगुलं
युगम्.।
==>
स्त्रीपुरुषयुग्मम्
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
पृथ्वी,
चलसजीवः
युग
नपुं।
कृतादियुगाः
समानार्थकाः
युग
3।3।24।2।1
कपौ
च
प्लवगः
शापे
त्वभिषङ्गः
पराभवे।
यानाद्यङ्गे
युगः
पुंसि
युगं
युग्मे
कृतादिषु॥
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
कालः
युग
पुं।
यानाद्यङ्गः
समानार्थकाः
युग
3।3।24।2।1
कपौ
च
प्लवगः
शापे
त्वभिषङ्गः
पराभवे।
यानाद्यङ्गे
युगः
पुंसि
युगं
युग्मे
कृतादिषु॥
पदार्थ-विभागः
उपकरणम्
युग,
इ
वर्ज्जने
।
इति
कविकल्पद्रुमः
॥
(
भ्वा०-पर०-सक०-सेट्
।
)
अन्तःस्थादिः
।
इ,
युङ्ग्यते
।इति
दुर्गादासः
॥
युगं,
क्लीबम्
(
युज्यत
इति
।
युज्
+
घञ्
।
कुत्वम्
।न
गुणः
।
“युजेर्घञन्तस्य
निपातनादगुणत्वंविशिष्टविषये
च
निपातनमिदमिष्यते
।
काल-विशेषे
रथाद्युपकरणे
च
युगशब्दस्य
प्रयोगो-ऽन्यत्र
योग
एव
भवति
।”
इति
काशिका
।
६
।१
।
१६०
।
)
युग्मम्
।
(
यथा,
शिशुपालवधे
।९
।
७२
।“उपनेतुमुन्नतिमतेव
दिवंकुचयोर्युगेन
तरसा
कलिताम्
।रभसोत्थितामुपगतः
सहसापरिरंभ्य
कश्चन
बधूमरुधत्
॥
”
)कृतादिकालचतुष्टयम्
।
(
यथा,
गीतायाम्
।
४
।
८
।“परित्राणाय
साधूनां
विनाशाय
च
दुष्कृताम्
।धर्म्मसंस्थापनार्थाय
सम्भवामि
युगे
युगे
॥
”
)वृद्धिनामौषधम्
।
हस्तचतुष्कम्
।
इति
मेदिनी
।गे,
१९
॥
(
यथा,
मार्कण्डेये
।
४९
।
३९
।“द्वे
वितस्ती
तथा
हस्तो
ब्राह्म्यतीर्यादिवेष्टयन्
।चतुर्हस्तं
धनुर्दण्डो
नाडिका
युगमेव
च
॥
”
)देवानां
द्वादशसहस्रवत्सरेण
चतुर्युगं
भवति
।मनुष्यमानेन
चतुर्युगपरिमाणं
विंशतिसहस्रा-धिकत्रिचत्वारिंशल्लक्षम्
।
तत्र
सत्ययुगस्य
मानम्१७२८०००
वर्षाः
।
त्रेतायुगस्य
१२९६०००वर्षाः
।
द्वापरयुगस्य
८६४०००
वर्षाः
।
कलि-युगस्य
४३२०००
वर्षाः
।
इति
श्रीभागवतमतम्
॥
तेषां
भारतवर्षवर्त्तित्वं
विवरणञ्च
यथा,
--“चत्वारि
भारते
वर्षे
युगानि
ऋषयोऽब्रुवन्
।कृतं
त्रेता
द्वापरञ्च
कलिश्चेति
चतुर्युगम्
॥
पूर्व्वं
कृतयुगं
नाम
ततस्त्रेता
विधीयते
।द्वापरञ्च
कलिश्चैव
युगानि
परिकल्पयन्
॥
चत्वार्य्याहुः
सहस्राणि
वर्षाणान्तु
कृतं
युगम्
।तस्य
तावत्
शती
सन्ध्या
सन्ध्यां
शश्च
तथाविधः
॥
इतरेषु
ससन्ध्येषु
ससन्ध्यांशेषु
च
त्रिषु
।एकापायेन
वर्त्तन्ते
सहस्राणि
शतानि
च
॥
त्रेतां
त्रीणि
सहस्राणि
युगसंख्याविदो
विदुः
।तस्यापि
त्रिशती
सन्ध्या
सन्ध्यांशः
सन्ध्यया
समः
॥
द्बे
सहस्रे
द्बापरे
तु
सन्ध्यांशौ
तु
चतुःशते
।सहस्रमेकं
वर्षाणां
दिव्यं
कलौ
प्रकीर्त्तितम्
॥
द्बे
शते
च
तथान्ये
वै
संख्यातञ्च
मनीषिभिः
।एषा
द्बादशसाहस्री
युगसंख्या
तु
संज्ञिता
॥
कृतं
त्रेता
द्वापरञ्च
कलिश्चेति
चतुर्युगम्
।तत्र
संवत्सराः
सृष्टा
मानुषास्तान्निबोधत
॥
चत्वारिंशत्तथा
त्रीणि
कृतं
युगमथोच्यते
।विंशतिश्च
सहस्राणि
कालो
ह्येष
चतुर्युगः
॥
पृथक्त्वेनेह
वक्ष्यामि
युगानि
तु
निबोधत
।नियुतानि
दश
द्वे
च
पञ्च
चैवात्र
संख्यया
॥
अष्टाविंशसहस्राणि
कृतं
युगमथोच्यते
।अयुतन्तु
तथा
पूर्णं
द्वे
चान्ये
नियुते
पुनः
॥
षट्त्रिंशच्च
सहस्राणि
संख्यातानि
तु
संख्यया
।त्रेतायुगस्य
संख्यैषा
मानुषेण
तु
कीर्त्तिता
॥
अष्टौ
शतसहस्राणि
वर्षाणां
मानुषाणि
तु
।चतुःषष्टिसहस्राणि
वर्षाणां
द्वापरं
युगम्
॥
चत्वारि
नियुतानि
स्युर्वर्षाणान्तु
चतुर्युगम्
।द्वात्रिंशच्च
तथान्यानि
सहस्राणि
तु
संख्यया
॥
एतत्
कलियुगं
प्रोक्तं
मानुषेण
प्रमाणतः
।एषा
चतुर्युगावस्था
मानुषेण
प्रकीर्त्तिता
॥
चतुर्युगस्य
संख्याता
सन्ध्या
सन्ध्यांशकेन
च
।
।एषा
चतुर्युगाख्या
तु
साधिका
त्वेकसप्ततिः
।कृतत्रेतादियुक्ता
सा
मनोरन्तरमुच्यते
॥
”इति
मात्स्ये
११८
अध्यायः
॥
*
॥
युगधर्म्मो
यथा,
--“ध्यानं
परं
कृतयुगे
त्रेतायां
ज्ञानमध्वरः
।द्बापरे
यज्ञमेवाहुर्दानमेकं
कलौ
युगे
॥
ब्रह्मा
कृतयुगे
देवस्त्रेतायां
भगवान्
रविः
।द्वापरे
दैवतं
विष्णुः
कलौ
रुद्रो
महेश्वरः
॥
ब्रह्मा
विष्णुस्तथा
सूर्य्यः
सर्व्व
एव
कलिष्वपि
।पूज्यते
भगवान्
रुद्रश्चतुर्ष्वपि
पिनाकधृक्
॥
आद्ये
कृतयुगे
धर्म्मश्चतुष्पादः
सनातनः
।त्रेतायुगे
त्रिपादः
स्याद्द्विपादो
द्बापरे
स्थितः
।त्रिपादहीनस्तिष्ये
तु
सत्तामात्रेण
तिष्ठति
॥
”इति
कूर्म्मपुराणे
युगधर्म्मकीर्त्तनं
नाम
२८अध्यायः
॥
*
॥
युगावतारा
यथा,
--“कृते
युगे
परं
ज्ञानं
कपिलादिस्वरूपभृत्
।ददाति
सर्व्वभूतात्मा
सर्व्वभूतहिते
रत्रः
॥
चक्रवर्त्तिस्वरूपेण
त्रेतायामपि
स
प्रभुः
।दुष्टानां
निग्रहं
कुर्व्वन्
परिपाति
जगत्त्रयम्
॥
वेदमेकं
चतुर्भेदं
कृत्वा
शाखाशतैर्विभुः
।करोति
बहुलं
भूयो
वेदव्यासस्वरूपधृक्
॥
वेदांस्तु
द्बापरे
व्यस्य
कलेरन्ते
पुनर्हरिः
।कल्किस्वरूपी
दुर्वृत्तान्
मार्गे
स्थापयति
प्रभुः
॥
एवमेष
जगत्
सर्व्वं
परिपाति
करोति
च
।हन्ति
चान्येष्वनन्तात्मा
नास्त्यस्माद्ब्यतिरेकियत्
॥
”इति
विष्णुपुराणे
३
अंशे
२
अध्यायः
॥
*
॥
युगधर्म्मान्तरं
यथा,
--जैमिनिरुवाच
।“कलौ
युगे
महाभाग
!
समायाते
सुदारुणे
।भविष्यन्ति
जनाः
सर्व्वे
कीदृशास्तद्बदस्व
मे
॥
व्यास
उवाच
।आद्यं
सत्ययुगं
प्राहुस्ततस्त्रेताह्वयं
युगम्
।ततश्च
द्बापरं
विप्र
!
कलिमन्त्यं
विदुर्बुधाः
॥
कृते
धर्म्मश्चतुष्पादः
सर्व्वधर्म्मरता
जनाः
।वर्णाश्रमाचाररतास्तपोव्रतपरायणाः
॥
नारायणार्च्चनपराः
शोकव्याधिविवर्जिताः
।सत्योक्तिभाषिणः
सर्व्वे
सदया
दीर्घजीविनः
॥
धनधान्यादिसम्पन्ना
हिंसादम्भविवर्ज्जिताः
।परोपकारिणश्चैव
सर्व्वशास्त्रविदस्तथा
॥
एवंविधाः
सत्ययुगे
सर्व्वे
लोका
द्विजोत्तम
!
।राजधर्म्मग्राहिणश्च
भूपाला
जनपालिनः
॥
अहो
सत्ययुगस्यास्ति
कः
संख्यातुं
गुणान्
क्षमः
॥
अधर्म्माचरणं
तत्र
जनाः
केचिन्न
कुर्व्वते
॥
*
॥
त्रेतायुगे
समायाते
धर्म्मः
पादोनतां
गतः
।अल्पक्लेशान्विता
लोकाःकेचित्
केचिद्दयाशयाः
।विष्णुध्यानरता
लोका
यज्ञदानपरायणाः
।वर्णाश्रमाचाररताः
सुखिनः
सुस्थचेतसः
॥
क्षत्त्रा
भूमिस्पृशः
शूद्राः
सर्व्वे
ब्राह्मणसेविनः
।ब्राह्मणाश्च
महात्मानो
वेदवेदाङ्गपारगाः
॥
प्रतिग्रहनिवृत्ताश्च
सत्यसन्धा
जितेन्द्रियाः
।तपोव्रतरता
नित्यं
दातारो
विष्णुसेविनः
॥
कालवर्षी
तडित्वांश्च
स्त्रियः
सर्व्वाः
पतिव्रताः
।वसुन्धरा
च
शस्याढ्या
पुत्त्राश्च
पितृसेविनः
॥
*
॥
त्रेतायुगस्यावसाने
द्वापरे
युग
आगते
।द्विपादो
भूतवान्
धर्म्मः
सुखदुःखान्विता
नराः
॥
केचित्
केचित्
पापरताः
केचिद्धर्म्मरतास्तथा
।केचित्
केचित्
गुणैर्हीनाः
केचित्
केचिन्महा-गुणाः
॥
अत्यन्तदुःखिनः
केचित्
केचित्
चातिधनास्तथा
।प्रतिग्रहे
ब्राह्मणाश्च
कदाचित्
कुर्व्वते
स्पृहाम्
।भूभुजा
धनलोभेन
कदाचिद्दण्ड्यते
प्रजाः
।विष्णुपूजापरा
विप्राः
शूद्राश्च
द्बिजसेविनः
॥
तदा
विष्णुर्व्यासरूपी
वेदभागं
चकार
ह
॥
*
॥
कलौ
युगे
च
विप्रेन्द्र
!
सर्व्वपापैकमन्दिरे
।एकपादोऽभवद्धर्म्मः
सर्व्वे
पापरता
जनाः
॥
ब्राह्मणाः
क्षत्त्रिया
वैश्याः
शूद्राः
पापपरायणाः
।निजाचारविहीनाश्च
भविष्यन्ति
कलौ
युगे
॥
विप्रा
वेदविहीनाश्च
प्रतिग्रहपरायणाः
।अत्यन्तकामिनः
क्रूरा
भविष्यन्ति
कलौ
युगे
॥
परान्नलोलुपा
नित्यं
तपोव्रतपराङ्मुखाः
।पाषण्डसङ्गलुब्धाश्च
भविष्यन्ति
कलौ
युगे
॥
वित्तार्थं
ब्राह्मणाः
केचिन्महाकपटधर्म्मिणः
।बल्काधरा
भविष्यन्ति
जटिलाः
श्मश्रुधारिणः
।कलौ
युगे
भविष्यन्ति
ब्राह्मणाः
शूद्रधर्म्मिणः
॥
शूद्राश्च
दीक्षागुरवो
नित्यं
ब्राह्मणधर्म्मिणः
।कलौ
यास्यन्ति
निर्वृत्ता
उत्तमा
अपि
नीचताम्
॥
नीचाश्च
धनसम्पन्ना
यास्यन्त्युच्चपदं
प्रति
।प्रदास्यन्त्युपकारिभ्यो
दानानि
सकला
जनाः
॥
यत्नादपि
च
नेष्यन्ति
वृषला
विप्रवर्त्तनम्
।मित्रस्नेहाद्वदिष्यन्ति
कुसाक्ष्यञ्च
कलौ
जनाः
॥
अधर्म्मबुद्धिदातारो
धर्म्मबुद्धिविलोपिनः
।परोक्षनिन्दकाः
क्रूराः
संमुखप्रियवादिनः
॥
परश्रीहिंसकाश्चैव
मिथ्यावचनभाषिणः
।भविष्यन्ति
कलौ
विप्राः
परवित्ताभिलाषिणः
॥
गृहमायान्तमतिथिं
समाराध्य
विधानतः
।धनलोभाद्धनिष्यन्ति
नरा
नरकभागिनः
।ऋणोपजीविनश्चैव
भविष्यन्ति
कलौ
युगे
॥
स्त्रीजिताः
पुरुषाः
सर्व्वे
स्त्रियोऽप्यत्यन्तचञ्चलाः
।दुर्नीतिर्व्वाधते
तासां
स्वामिनञ्च
न
संशयः
॥
जैमिनिरुवाच
।मनःशुद्धिविहीनत्वात्
सर्व्वेषां
प्राणिनां
मुने
!
।अतः
सर्व्वं
त्वया
प्रोक्तं
मनो
विस्मयदं
मम
॥
कलौ
सर्व्वे
भविष्यन्ति
मनःशुद्धिविवर्जिताः
।तेषां
यथा
भवेत्
कर्म्म
सफलं
ब्रूहि
तद्गुरो
!
॥
व्यास
उवाच
।अनर्पितन्तु
यत्
कर्म्म
तद्भवेन्निष्फलं
खलु
।एकेन
मनसा
विप्र
!
सुदृढं
कथ्यते
मया
॥
विष्णुभक्तिमतां
पुंसां
न
किञ्चिद्विफलं
भवेत्
।इति
ते
कथितं
सर्व्वं
व्यक्तं
ब्राह्मणसत्तम
!
।यत्
श्रुत्वा
भक्तिभावेन
नरो
मोक्षमवाप्नुयात्
॥
”इति
पाद्मे
क्रियायोगसारे
२५
अध्यायः
॥
*
॥
अपि
च
।“कृते
धर्म्मश्चतुष्पाच्च
सत्यं
दानं
तपो
दया
।धर्म्मपाता
हरिः
श्वेतः
सन्तुष्टा
ज्ञानिनो
नराः
।चतुर्व्वर्षसहस्राणि
नरा
जीवन्ति
वै
तदा
॥
कृतान्ते
क्षत्त्रियैर्विप्रा
विट्शूद्राश्च
जिता
द्बिजैः
।शूरस्य
प्रणतिः
पुत्त्रो
विष्णुः
क्षत्त्रं
जघान
ह
॥
*
॥
त्रेतायुगे
त्रिपाद्धर्म्मः
सत्यदानदयात्मकः
।नरा
यज्ञपरास्तस्मिंस्तथा
क्षत्त्रोद्भवं
जगत्
॥
रक्तो
हरिर्नरैः
पूज्यो
नरा
दशशतायुषः
।तत्र
विष्णुर्भीमरथः
क्षत्त्रियो
राक्षसानहन्
॥
*
॥
द्विपाच्च
द्बापरे
धर्म्मः
पीतताञ्चाच्युते
गते
।चतुःशतायुषो
लोका
द्बिजक्षत्त्रोत्तराः
प्रजाः
॥
तदा
दृष्ट्वाल्पबुद्धींश्च
विष्णुर्व्यासस्वरूपधृक्
।तदेकन्तु
यजुर्व्वेदं
चतुर्धा
विभजत्
पुनः
॥
शिष्यानध्यापयामास
नामतस्तान्निबोध
मे
।ऋग्वेदमथ
पौलस्त्यं
सामवेदञ्च
जैमिनिम्
॥
अथर्व्वाणं
सुमन्तुन्तु
यजुर्व्वेदं
महामुनिम्
।वैशम्पायनसंज्ञन्तु
पुराणं
सूतमेव
च
॥
अष्टादश
पुराणानि
येषु
वै
हरिरेव
हि
।सर्गश्च
प्रतिसर्गश्च
वंशो
मन्वन्तराणि
च
॥
वंशानुचरितञ्चैव
पुराणं
पञ्चलक्षणम्
॥
ब्राह्मं
पाद्मं
वैष्णवञ्च
शैवं
भागवतन्तथा
।भविष्यं
नारदीयञ्च
पुराणञ्चेति
विस्तरम्
॥
मार्कण्डेयं
तथाग्नेयं
ब्रह्मवैवर्त्तमेव
च
।कौर्म्मं
मात्स्यं
गारुडञ्च
वायवीयमनन्तरम्
॥
अष्टादशं
समुदितं
ब्रह्माण्डमिति
संज्ञितम्
।अन्यान्युपपुराणानि
मुनिभिः
कथितानि
तु
॥
आद्यं
सनत्कुमारोक्तं
नारसिंहमथापरम्
।तृतीयं
स्कान्दमुद्दिष्टं
कुमारेण
तु
भाषितम्
॥
चतुर्थं
शिवधर्म्माख्यं
साक्षान्नन्दीशभाषितम्
।दुर्व्वाससोक्तमाश्चर्य्यं
नारदोक्तमतः
परम्
॥
कापिलं
वामनञ्चैव
तथैवोशनसेरितम्
।ब्रह्माण्डं
वारुणञ्चाथ
कालिकाह्वयमेव
च
॥
माहेश्वरं
तथा
शाम्बं
सौरसर्व्वार्थसञ्चयम्
।पराशरोक्तमपरं
मारीचं
भार्गवाह्वयम्
॥
पुराणं
धर्म्मशास्त्रञ्च
वेदा
अङ्गानि
यन्मुने
!
।न्यायः
शौनक
!
मीमांसा
आयुर्व्वेदार्थशास्त्रकम्
।गान्धर्व्वश्च
धनुर्व्वेदो
विद्या
ह्यष्टादश
स्मृताः
।द्बापरान्ते
स
च
हरिर्भुवो
भारमपाहरत्
॥
*
॥
एकपादस्थिते
धर्म्मे
कृष्णताञ्चाच्युते
गते
।जनास्तदा
दुराचारा
भविष्यन्ति
च
निर्द्दयाः
॥
सत्त्वं
रजस्तम
इति
दृश्यन्ते
पुरुषे
गुणाः
।कालसञ्चोदितास्तेऽपि
परिवर्त्तन्त
आत्मनि
॥
प्रभूतञ्च
यदा
सत्त्वं
मनोबुद्धीन्द्रियाणि
च
।तदा
कृतयुगं
विद्याद्दाने
तपसि
यद्रतिः
॥
यदा
कर्म्मसु
कार्य्येषु
शक्तिर्यशसि
देहिनाम्
।तदा
त्रेता
रजीवृत्तिरिति
जानीहि
शौनक
!
॥
यदा
लोभस्त्वसन्तोषो
मानो
दम्भोऽथ
मत्सरः
।कर्म्मणाञ्चापि
काम्यानां
द्वापरन्तद्रजस्तमः
॥
यदा
सदानृतं
तन्द्रीनिद्राहिंसादिसाधनम्
।शोकमोहभयं
दैन्यं
स
कलिस्तु
तदा
स्मृतः
॥
यस्मिन्
जनाः
कामिनोपि
शश्वत्कटुकभाषिणः
।दस्युकृष्टा
जनपदा
वेदाः
पाषण्डदूषिताः
॥
राजानश्च
प्रजाभक्षाः
शिश्नोदरपरा
द्विजाः
।अव्रता
वटवोऽशौचा
भिक्षवश्च
कुटुम्बिनः
॥
तपस्विनो
ग्रामवासा
न्यासिनो
नित्यलोलुपाः
।ह्रस्वकाया
महाहाराश्चौर्य्यमायोरुसाहसाः
॥
त्यक्ष्यन्ति
भृत्याश्च
पतिं
भृत्यं
भर्त्तार
एव
च
।शूद्राः
प्रतिग्रहीष्यन्ति
तपोवेशोपजीविनः
॥
उद्बिग्नाश्चानलङ्काराः
पिशाचसदृशाः
प्रजाः
।अस्नातभोजनेनाग्निदेवतातिथिपूजनम्
।करिष्यन्ति
कलौ
प्राप्ते
न
च
पिण्डोदकक्रियाम्
॥
स्त्रीपराश्च
जनाः
सर्व्वे
शूद्रप्रायाश्च
शौनक
!
।बहुप्रजाल्पभाम्याश्च
भविष्यन्ति
कलौ
स्त्रियः
॥
शिरःकण्डूयनपरा
आज्ञां
मेत्स्यन्ति
सत्पतेः
।विष्णुं
न
पूजयिष्यन्ति
पाषण्डोपहता
जनाः
॥
कलेर्दोषनिधेर्विप्र
अस्ति
ह्येको
महान्
गुणः
।कीर्त्तनदेव
कृष्णस्य
मुक्तबन्धः
परं
व्रजेत्
॥
कृते
यद्ध्यायतो
विष्णुं
त्रेतायां
यजतः
फलम्
।द्वापरे
परिचर्य्यायां
कलौ
तद्धरिकीर्त्तनात्
॥
तस्माज्ज्ञेयो
हरिर्नित्यं
ध्येयः
पूज्यश्च
शौनक
॥
”इति
गारुडे
युगधर्म्माः
।
२२७
अध्यायः
॥
युगः,
पुंलिङ्गम्
(
युज्येते
वलीवर्द्धौ
अस्मिन्निति
।युज्
+
घञ्
।
युजेर्घञन्तस्य
निपातनादगुणत्वम्
।इति
काशिका
।
६
।
१
।
१६०
।
)
रथहला-द्यङ्गम्
।
इति
मेदिनी
।
गे,
१९
॥
जोयालिइति
भाषा
।
(
यथा,
--“नावेव
नः
पारयतं
युगेवनभ्येव
न
उपधीव
प्रधीव
॥
”इति
ऋग्वेदे
।
२
।
३९
।
४
॥
“युगा
इव
यथा
रथस्य
युगे
नभ्या
इव
।”
इतितद्भाष्ये
सायणः
॥
तथा
च
कथासरित्सागरे
।६०
।
१२
।“तस्यैकदा
बणिज्यार्थं
गच्छतो
मथुरां
पुरीम्
।भारवोढा
युगं
कर्षन्
भारेण
युगभग्नतः
॥
”
)
yugá,
n.,
von
yuj
[
Cu.
〔144〕
].
1〉
das
Joch
2〉
Gespann
(
als
das
zusammengejochte
)
3〉
Geschlecht
als
das
durch
gleiche
Abstammung
verbundene,
Stamm
in
diesem
Sinne
4〉
mit
mā́nuṣa
verbunden
5〉
Geschlecht
in
zeitlicher
Folge,
Generation,
auch
in
diesem
Sinne
[
Page1115
]
6〉
mit
mā́nuṣa
verbunden.
—
Vgl.
tri-yugá,
cátur-yuga
u.
s.
w.
-ám
1〉
{287,
17}
(
mā́
ví
śāri
)
{886,
8}
(
náhyanti
).
—
5〉
pūrviám
{898,
9}.
-ā́ya
5〉
úparāya
{603,
4}.
-ásya
1〉
khé
{700,
7}.
-é
5〉
daśamé
{158,
6}
páre
{166,
13}
úttare
{898,
1}
pūrvié
{898,
2}
prathamé
{898,
3}.
-é-yuge
5〉
{139,
8}
{260,
3}
{449,
5}
{456,
8}
{477,
5}
{920,
12}.
-é
[
du.
n.
]
1〉
{230,
4}
yugé
va
[
siehe
unter
iva
].
-ā́ni
1〉
{115,
2}
(
vitanvaté
).
—
5〉
pū́rvāṇi
{586,
4}
úttarā
{267,
8}
{836,
10}
praminatī́
manuṣíā
〰
{92,
11}
{124,
2}.
—
6〉
{103,
4}
{144,
4}.
-ā́
[
n.
pl.
]
1〉
{927,
3}.
_{927,
4}
(
tan
mit
ví
).
—
2〉
{184,
3}
(
váruṇasya
).
—
3〉
nā́huṣā
{427,
3}
jánānām
{853,
19}.
—
4〉
{666,
12}
{671,
9}
{724,
7}
{966,
6}.
—
6〉
{406,
4}
{193,
2}
{457,
23}.
-éṣu
3〉
mánuṣas
{525,
4}.
युग
युग
masculine
(
युज्
)
joug
attelage
mesure
de
4
coudées.
Sorte
de
drogue.
--
N.
paire,
couple.
Age
du
monde
[
il
y
en
a
4:
कृत,
त्रेत,
डापर
et
कलि।
Gr.
ζυγός
lat.
jugum
goth.
juk
lith.
jungas.
युगकीलक
masculine
clavette
d'un
joug.
युगन्धर
masculine
neuter
(
धृ
)
le
timon,
la
pièce
de
bois
où
le
joug
est
attaché.
La
1ʳᵉ
des
7
chaînes
de
montagnes
qui
entourent
le
Meru.
युगपत्
[
ou
पद्
]
adv.
tout
à
coup
au
même
moment
[
?
à
pieds
joints.
]
युगपत्र
et
युगपत्रक
masculine
ébène
de
montagne
ou
bauhinia.
--
F.
[
इका
]
dalbergia
sisu,
bot.
युगपार्श्वग
masculine
(
गम्
)
jeune
bœuf
atta
attaché
près
du
joug
pour
être
dressé.
युगमात्र
adv.
tout
de
suite,
à
l'instant
même
à
propos,
à
point.
युगल
neuter
couple,
paire.
युगान्त
masculine
(
अन्त
)
fin
d'un
yuga,
destruction
d'un
univers.
युगांशक
masculine
(
अंश
)
année.
युग-
nt.
joug
(
rar.
Masculine.
)
paire,
couple
génération
humaine
(
rar.
Masculine.
)
période
de
5
ans,
lustre
période
cyclique,
ère
du
monde
(
de
plusieurs
millions
d'années,
cf.
कलि-
),
aussi
plur.
en
parlant
des
4
ères.
°क्षय-
Masculine.
fin
d'une
ère,
ruine
du
monde.
°चर्मन्-
nt.
courroie
du
joug.
°दीर्घ-
a.
long
comme
un
joug.
°पद्-
adv.
ensemble,
simultanément.
°बाहु-
a.
aux
bras
semblables
à
un
joug
°व्यायत-बाहु-
id.
°भङ्ग-
Masculine.
rupture
du
joug.
°मात्र-
nt.
longueur
de
joug
(
4
mains
).
°सहस्रायते-
dén.
équivaloir
(
en
longueur
)
à
mille
Yuga.
युगं-धर-
Masculine.
nt.
timon
Masculine.
Neuter.
d'une
formule
magique
d'un
homme
Plural
d'un
peuple.
युगान्त-
Masculine.
extrémité
du
joug
méridien
fin
d'une
génération
du
monde
(
actuel
)
युगान्ताग्नि-
feu
qui
doit
détruire
le
monde.
युगान्तर-
nt.
seconde
moitié
de
l'arc
décrit
par
le
soleil,
(
passage
au
)
méridien
autre
génération.
युगावधि-
Masculine.
fin
du
monde.
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.