Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
मनु (manu)
This feature is only for logged in users. Please login to have full access to Kosha.
मनु
Masculine.
(
-नुः
)
1.
MANU,
the
legislator
and
saint,
the
son
of
BRAHMĀ,
or
a
personification
of
BRAHMĀ
himself,
the
creator
of
the
world
and
progenitor
of
mankind
the
name
is
however
a
generic
term.
and
in
every
Kalpa
or
interval
from
creation
to
creation,
there
are
fourteen
successive
MANUS
presiding
over
the
universe
for
the
period
of
a
Manwantara,
respectively
in
the
present
crea-
tion
there
have
been
the
six
following
MANUS:
MARĪCHĪ
or
SWAYAMBHUVA,
the
supposed
revealer
of
the
code
of
law
possessed
by
the
Hindus,
SWĀROCHISHA,
OUTTAMĪ,
TĀMASA,
RAIVATA,
and
CHĀKSHUSHA
the
seventh
or
the
present
MANU
is
VAIVASWATA,
and
is
regarded
to
be
the
founder
of
the
solar
race
of
kings
SĀBARNĪ,
DAKSHA-SĀBARNĪ,
BRAHMA-SĀBARNĪ,
DHARMA-SĀ-
BARNĪ,
RUDRASĀBARNĪ,
DEVA-SĀBARNĪ,
and
INDRA-SĀVARNĪ,
these
seven
Manus
are
to
come
in
the
present
creation.
2.
A
man
in
general.
3.
One
of
the
Jaina
saints.
4.
A
Mantra,
a
mystical
verse
or
formula.
5.
The
number
fourteen.
Feminine.
(
-नुः-नायी-
नावी
)
The
wife
of
a
legislator
or
MANU.
Etymology
मन्
to
know
or
under-
stand,
(
the
Vedas
or
scripture
especially,
)
and
उ
Unādi
Affix.
मनु
-
manu
-
Adjective
-
thinking
मनु
-
manu
-
Adjective
-
intelligent
मनु
-
manu
-
Adjective
-
wise
मनु
-
manu
-
Feminine
-
sicklefruit
fenugreek
[
Trigonella
Corniculata
-
Bot.
]
मनु
-
manu
-
Masculine
-
mankind
मनु
-
manu
-
Masculine
-
spell
मनु
-
manu
-
Masculine
-
incantation
मनु
-
manu
-
Masculine
-
mental
Powers
मनु
-
manu
-
Masculine
-
thinking
creature
मनु
-
manu
-
Masculine
-
man
मनु
-
manu
-
Masculine
-
prayer
मनु
-
manu
-
Masculine
-
thought
मनु
-
manu
-
Masculine
-
Man
par
excellence
or
the
representative
man
and
father
of
the
human
race
मनु
-
manu
-
Masculine
-
sacred
text
मनु
manu
Adjective
thinking
मनु
manu
Adjective
intelligent
मनु
manu
Adjective
wise
मनु
manu
Feminine
sicklefruit
fenugreek
[
Trigonella
Corniculata
-
Bot.
]
मनु
manu
Masculine
mankind
मनु
manu
Masculine
spell
मनु
manu
Masculine
incantation
मनु
manu
Masculine
mental
Powers
मनु
manu
Masculine
thinking
creature
मनु
manu
Masculine
man
मनु
manu
Masculine
prayer
मनु
manu
Masculine
thought
मनु
manu
Masculine
Man
par
excellence
or
the
representative
man
and
father
of
the
human
race
मनु
manu
Masculine
sacred
text
मनु
Masculine.
(
-नुः
)
1
MANU,
the
legislator
and
saint,
the
son
of
BRAHMĀ,
or
a
personification
of
BRAHMĀ
himself,
the
creator
of
the
world,
and
progenitor
of
mankind
the
name
is
however
a
generic
term,
and
in
every
Kalpa
or
interval
from
creation
to
creation,
there
are
fourteen
successive
MANUS
presiding
over
the
universe
for
the
period
of
a
Manvantara,
respectively:
in
the
present
creation
there
have
been
the
six
following
MANUS:
MANU
called
also
SVAYAMBHUVA,
the
supposed
revealer
of
the
code
of
law
possessed
by
the
Hindus,
SVAROCIṢA,
UTTAMA,
TĀMASA,
RAIVATA,
and
CĀKṢUṢA
the
seventh
or
the
present
MANU
is
VAIVASVATA,
or
RAIVATA
the
second.
2
A
man
in
general.
3
One
of
the
Jaina
saints.
4
A
Mantra,
a
mystical
verse
or
formula.
Feminine.
(
-नुः-नायी-नावी
)
The
wife
of
the
legislator
MANU.
Etymology
मन
to
know
or
understand,
(
the
Vedas
or
scripture
especially,
)
and
उ
Uṇādi
Affix.
मनु
[
manu
],
Adjective.
Thinking,
wise,
intelligent,
sage
सलोकपाला
मुनयो
मनूनामाद्यं
मनुं
प्राञ्जलयः
प्रणेमुः
Bhágavata (Bombay).
4.6.39.
मनुः
[
manuḥ
],
[
मन्-उ
Uṇâdisūtras.
1.1
]
Name.
of
a
celebrated
personage
regarded
as
the
representative
man
and
father
of
the
human
race
(
sometimes
regarded
as
one
of
the
divine
beings
).
Particularly,
the
fourteen
successive
progenitors
or
sovereigns
of
the
earth
mentioned
in
Manusmṛiti.
1.63.
(
The
first
Manu
called
स्वायंभुवमनु
is
supposed
to
be
a
sort
of
secondary
creator,
who
produced
the
ten
Prajapatis
or
Maharṣis
and
to
whom
the
code
of
laws
known
as
Manusmriti
is
ascribed.
The
seventh
Manu
called
वैवस्वतमनु,
being
supposed
to
be
born
from
the
sun,
is
regarded
as
the
progenitor
of
the
present
race
of
living
beings
and
was
saved
from
a
great
flood
by
Viṣṇu
in
the
form
of
a
fish
Compare.
मत्स्यावतार
he
is
also
regarded
as
the
founder
of
the
solar
race
of
kings
who
ruled
at
Ayodhyā
see
Uttararàmacharita.
6.18
Raghuvamsa (Bombay).
1.11
विवस्वान्
मनवे
प्राह
मनुरिक्ष्वाकवे$ब्रवीत्
Bhagavadgîtâ (Bombay).
4.1.
The
names
of
the
fourteen
Manus
in
order
are:
1
स्वायंभुव,
2
स्वारोचिष,
3
औत्तमि,
4
तामस,
5
रैवत,
6
चाक्षुष,
7
वैवस्वत,
8
सावर्णि,
9
दक्षसावर्णि,
1
ब्रह्मसावर्णि,
11
धर्मसावर्णि,
12
रुद्रसावर्णि,
13
रौच्य-दैवसावर्णि
and
14
इंद्रसावर्णि
).
A
symbolical
expression
for
the
number
'fourteen'.
A
man,
mankind
(
Opposite of.
evil
spirits
)
मनवे
शासदव्रतान्
Ṛv.1.13.8.
Thought,
thinking
or
mental
faculty
(
Vedic.
).
A
prayer,
sacred
text
or
spell
(
मन्त्र
)
मनुं
साधयतो
राज्यं
नाकपृष्ठमनाशके
Mahâbhârata (Bombay).
*
13.7.18.
(
Plural.
)
Mental
powers
देहो$सवो$क्षा
मनवो
भूतमात्रा
नात्मानमन्यं
च
विदुः
परं
यत्
Bhágavata (Bombay).
6.4.25.
-नुः
Feminine.
The
wife
of
Manu.
Compound.
-अन्तरम्
the
period
or
age
of
a
Manu
(
this
period,
according
to
Manusmṛiti.
1.79,
comprises
4,
32,
human
years
or
1/14th
day
of
Brahmā,
the
fourteen
Manvantaras
making
up
one
whole
day
each
of
these
fourteen
periods
is
supposed
to
be
presided
over
by
its
own
Manu
six
such
periods
have
already
passed
away
we
are
at
present
living
in
the
seventh,
and
seven
more
are
yet
to
come
)
मन्वन्तरं
तु
दिव्यानां
युगानामेकसप्ततिः
Ak.
-जः
a
man,
mankind.
˚अधिपः,
˚अधिपतिः,
˚ईश्वरः,
˚पतिः,
˚राजः
a
king,
sovereign.
˚लोकः
the
world
of
men
id est, that is.
the
earth.
-जा
a
woman.
-जातः
a
man.
-ज्येष्ठः
a
sword.
-प्रणीत
Adjective.
taught
or
expounded
by
Manu.-भूः
a
man,
mankind.
-राज्
Masculine.
an
epithet
of
Kubera.
-श्रेष्ठः
an
epithet
of
Viṣṇu.
-संहिता,
-स्मृतिः
the
code
of
laws
ascribed
to
the
first
Manu,
the
institutes
of
Manu.
मनुः
[
मन्-उ
Uṇ.
1.
10
]
1
N.
of
a
celebrated
personage
regarded
as
the
representative
man
and
father
of
the
human
race
(
sometimes
regarded
as
one
of
the
divine
beings
).
2
Particularly,
the
fourteen
successive
progenitors
on
sovereigns
of
the
earth
mentioned
in
Ms.
1.
63.
The
first
Manu
called
स्वप्यंभुवमनु
is
supposed
to
be
a
sort
of
secondary
creator,
who
produced
the
ten
Prajāpatis
or
Maharshis
and
to
whom
the
code
of
laws
known
as
Manusmṛti
is
ascribed.
The
seventh
Manu
called
वैवस्वतमनु,
being
supposed
to
be
born
from
the
sun,
is
regarded
as
the
progenitor
of
the
present
race
of
living
beings
and
was
saved
from
a
great
flood
by
Viṣṇu
in
the
form
of
a
fish,
cf.
मत्स्यावतार
he
is
also
regarded
as
the
founder
of
the
solar
race
of
kings
who
ruled
at
Ayodhyā
see
U.
6.
18
R.
1.
11.
The
names
of
the
fourteen
Manus
in
order
are:
1
स्वायंभुव,
2
स्वारोचिष,
3
औत्तमि,
4
तामस,
.
रैवत,
6
चाक्षुष
7
वैवस्वत,
8
सावर्णि,
9
दक्षसावर्णि,
10
ब्रह्मसावर्णि,
11
धर्मसावर्णि,
12
रुद्रसावर्णि,
13
रौच्य-दैवसावर्णि
and
14
इंद्रस
वर्णि.
3
A
symbolical
expression
for
the
number
‘fourteen’.
4
A
man,
mankind
(
opp.
evil
spirits
).
5
Thought,
thinking
or
mental
faculty
(
Ved.
).
6
A
prayer,
sacred
text
or
sped
(
मंत्र
).
नुः
f.
The
wife
of
Manu.
Comp.
अंतरं
the
period
or
age
of
a
Manu
this
period,
according
to
Ms.
1.
79,
comprises
4,
320,
000
human
years
or
one-fourteenth
day
of
Brahmā,
the
fourteen
Manvantaras
making
up
one
whole
day
each
of
these
fourteen,
periods
is
supposed
to
be
presided
over
by
its
own
Manu
six
such
periods
have
already
passed
away
we
are
at
present
living
in
the
seventh,
and
seven
more
are
yet
to
come.
जः
a
man,
mankind.
°अधिपः,
°अधिपतिः,
°ईश्वरः
°पतिः,
°राजः
a
king,
sovereign.
°लोकः
the
world
of
men,
i.
e.
the
earth.
जा
a
woman.
जातः
a
man.
ज्येष्ठः
a
sword.
प्रणीत
a.
taught
or
expounded
by
Manu
भूः
a
man.
mankind.
राज्
m.
an
epithet
of
Kubera.
श्रेष्ठः
an
epithet
of
Viṣṇu.
संहिता
the
code
of
laws
ascribed
to
the
first
Manu,
the
institutes
of
Manu.
म॑नु
a
Masculine, Feminine, Neuter
thinking,
wise,
intelligent,
vājasaneyi-saṃhitā
śatapatha-brāhmaṇa
म॑नु
masculine gender.
‘the
thinking
creature
(
?
)’,
man,
mankind,
ṛg-veda
vājasaneyi-saṃhitā
aitareya-brāhmaṇa
taittirīya-āraṇyaka
(
also
as
opp.
to
evil
spirits,
ṛg-veda
i,
130,
8
viii,
98,
6
et cetera.
the
Ṛbhus
are
called
मनोर्
न॑पातः,
the
sons
of
man,
iii,
60,
3
)
the
Man
par
excellence
or
the
representative
man
and
father
of
the
human
race
(
regarded
in
the
ṛg-veda
as
the
first
to
have
instituted
sacrifices
and
religious
ceremonies,
and
associated
with
the
Ṛṣis
Kaṇva
and
Atri
in
the
aitareya-brāhmaṇa
described
as
dividing
his
possessions
among
some
of
his
sons
to
the
exclusion
of
one
called
Nābhā-nediṣṭha
q.v.
called
Sāṃvaraṇa
as
author
of
ṛg-veda
ix,
101,
10-12
Āpsava
as
author
of
ib.
106,
7-9
in
naighaṇṭuka, commented on by yāska
v,
6
he
is
numbered
among
the
31
divine
beings
of
the
upper
sphere,
and
vājasaneyi-saṃhitā
xi,
66
as
father
of
men
even
identified
with
Prajā-pati
but
the
name
Manu
is
especially.
applied
to
14
successive
mythical
progenitors
and
sovereigns
of
the
earth,
described,
manu-smṛti
i,
63
and
in
later
works
as
creating
and
supporting
this
world
through
successive
Antaras
or
long
periods
of
time
See
मन्व्-अन्तर
below
the
first
is
called
Svāyambhuva
as
sprung
from
स्वयम्-भू,
the
Self-existent,
and
described
in
manu-smṛti
12,
34
as
a
sort
of
secondary
creator,
who
commenced
his
work
by
producing
10
Prajāpatis
or
Maharṣis,
of
whom
the
first
was
मरीचि,
Light
to
this
Manu
is
ascribed
the
celebrated
‘code
of
Manu’,
see
मनु-संहिता,
and
two
ancient
Sūtra
works
on
Kalpa
and
Gṛhya
i.e.
sacrificial
and
domestic
rites
he
is
also
called
Hairaṇyagarbha
as
son
of
Hiraṇya-garbha,
and
Prācetasa,
as
son
of
Pra-cetas
the
next
5
Manus
are
called
Svārociṣa,
Auttami,
Tāmasa,
Raivata,
Cākṣuṣa
confer, compare.
Indian Wisdom, by Sir M. Monier-Williams
208
neuter gender.
1
the
7th
Manu,
called
वैवस्वत,
Sun-born,
or
from
his
piety,
सत्य-व्रत,
is
regarded
as
the
progenitor
of
the
present
race
of
living
beings,
and
said,
like
the
Noah
of
the
Old
Testament,
to
have
been
preserved
from
a
great
flood
by
Viṣṇu
or
Brahmā
in
the
form
of
a
fish:
he
is
also
variously
described
as
one
of
the
12
Ādityas,
as
the
author
of
ṛg-veda
viii,
27-31,
as
the
brother
of
Yama,
who
as
a
son
of
the
Sun
is
also
called
Vaivasvata,
as
the
founder
and
first
king
of
Ayodhyā,
and
as
father
of
Ilā
who
married
Budha,
son
of
the
Moon,
the
two
great
solar
and
lunar
races
being
thus
nearly
related
to
each
other
See
Indian Wisdom, by Sir M. Monier-Williams
344
373
the
8th
Manu
or
first
of
the
future
Manus
according.
to
viṣṇu-purāṇa
iii,
2,
will
be
Sāvarṇi
the
9th
Dakṣa-sāvarṇi
the
10th
Brahma-sāvarṇi
the
11th
Dharma-sāvarṇi
the
12th
Rudra-sāvarṇi
the
13th
Raucya
or
Deva-sāvarṇi
the
14th
Bhautya
or
Indra-s°
)
a
sacred
text,
prayer,
incantation,
spell
(
equal, equivalent to, the same as, explained by.
मन्त्र
),
rāmatāpanīya-upaniṣad
pañcarātra
pratāparudrīya
म॑नु
feminine.
Manu's
wife
(
equal, equivalent to, the same as, explained by.
मनावी
),
Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.
Trigonella
Corniculata,
Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.
मनु,
उस्,
m.
(
Ved.
)
thought,
mental
faculty
(
=
मनन-शक्ति
)
(
Ved.
)
a
sacred
text,
prayer,
incan-
tation,
spell
(
=
मन्त्र,
perhaps
erroneously
thus
explained
in
Mahā-bh.
Ādi-p.
52
)
(
Ved.
)
a
man,
mankind,
as
opposed
to
evil
spirits,
(
in
Ṛg-veda
III.
60,
3,
the
Ṛbhus
are
called
the
sons
of
man,
म-
नोर्
नपातः
)
the
Man
par
excellence,
or
the
repre-
sentative
man
and
father
of
the
human
race
(
regarded
in
the
earlier
mythological
system
as
the
first
to
have
instituted
sacrifices
and
religious
ceremonies
and
in
Ṛg-veda
1.
139,
9,
associated
with
the
Ṛṣis
Kaṇva
and
Atri
in
the
Aitareya-Brāhmaṇa
de-
scribed
as
dividing
his
possessions
among
some
of
his
sons
to
the
exclusion
of
one
called
Nābhā-
nediṣṭha,
q.
v.
called
Sāmvaraṇa
as
author
of
Ṛg-
veda
IX.
101,
10-12
Āpsava
as
author
of
Rig-veda
IX.
106,
7-9
in
the
fifth
chapter
of
the
Nighaṇ-
ṭavas
numbered
among
the
thirty-one
divine
beings
of
the
upper
sphere,
and
as
father
of
men
even
iden-
tified
with
Prajā-pati
but
the
name
Manu
is
especially
applied
to
fourteen
successive
mythical
progenitors
and
sovereigns
of
the
earth,
described
in
the
code
of
Manu
1.
63
and
in
the
later
mythology
as
creating
and
supporting
this
world
of
moving
and
stationary
beings
through
successive
Antaras
or
long
periods
of
time,
see
मन्व्-अन्तर,
col.
2:
the
first
in
order
of
these
Manus
is
called
Svāyambhuva,
as
sprung
from
स्वयम्-भू,
the
Self-existent,
who
being
identified
with
Brahmā,
according
to
one
account,
divided
himself
into
two
persons,
male
and
female,
whence
was
produced
Virāj,
and
from
him
the
first
Manu
or
who,
according
to
another
account,
converted
himself
at
once
into
the
first
man
called
Manu
Svāyambhuva,
and
the
first
woman
called
Śata-rūpā
this
Manu
Svāyambhuva
is
described
in
Manu
1.
34
as
a
sort
of
secondary
creator,
who
commenced
the
work
of
creation
by
producing
ten
Prajāpatis
or
Maharṣis,
of
whom
the
first
was
मरिचि,
Light,
see
प्रजा-पति
and
to
this
first
Manu
is
ascribed
both
the
celebrated
law-book
known
as
the
‘code
of
Manu,
’
see
मनु-संहिता,
as
well
as
an
ancient
Sūtra
work
on
Kalpa
or
Vedic
ritual
he
is
himself
sometimes
called
Prajā-pati,
and
rarely
Hairaṇya-
garbha
as
son
of
Hiraṇya-garbha,
and
Prācetasa
as
son
of
Pracetas:
the
next
five
Manus
in
regular
succession
are
called
Svārociṣa,
Auttami,
Tāmasa.
Raivata,
Cākṣuṣa:
the
seventh
Manu,
called
वै-
वस्वत,
Sun-born,
is
the
Manu
of
the
present
period
he
is
held
to
be
the
son
of
Vivasvat
or
the
Sun,
who
according
to
Rāmāyaṇa
11.
110,
6,
was
the
son
of
Kaśyapa,
son
of
Marīci,
this
latter
being
described
as
proceeding
directly
from
Brahmā,
and
thus
adding
to
the
confusion
in
the
different
Hindū
accounts
of
the
gradation
of
personages
interposed
between
the
Supreme
Being
and
the
created
world
this
seventh
Manu,
called
Vaivasvata,
and
sometimes,
from
his
piety,
Satya-vrata,
is
regarded
as
the
progenitor
of
the
present
race
of
living
beings,
and
has
been
com-
pared
to
the
Noah
of
the
Old
Testament
from
various
legends
current
in
Sanskrit
literature
of
his
preser-
vation
from
a
great
flood
by
Viṣṇu
or,
according
to
some,
by
Brahmā
in
the
form
of
a
fish:
he
is
also
variously
described
as
the
son
of
Āditya
or
as
one
of
the
twelve
Ādityas,
as
the
author
of
the
hymns
Ṛg-veda
VIII.
27-31,
as
the
brother
of
Yama,
who
as
son
of
the
Sun
is
also
called
Vaivasvata,
as
the
founder
and
first
king
of
Ayodhyā,
afterwards
reigned
over
by
his
son
Ikṣvāku,
and
as
father
of
Ilā
who
married
Budha,
son
of
the
Moon,
the
two
great
solar
and
lunar
races
being
thus
nearly
related
to
each
other
the
eighth
Manu
or
first
of
the
future
Manus,
according
to
the
Viṣṇu-Purāṇa
111.
2,
will
be
Sā-
varṇi
the
ninth,
Dakṣa-sāvarṇi
the
tenth,
Brahma-
sāvarṇi
the
eleventh,
Dharma-sāvarṇi
the
twelfth,
Rudra-sāvarṇi
the
thirteenth,
Raucya
or,
accord-
ing
to
some,
Deva-sāvarṇi
and
the
fourteenth,
Bhautya
or
Indra-sāvarṇi
)
(
अवस्
),
m.
pl.
the
mental
faculties
a
symbolical
expression
for
the
number
fourteen
(
उस्
),
f.
Manu's
wife
(
=
मनावी
)
Tri-
gonella
Corniculata.
—मनु-कुलादित्य
(
°ल-आद्°
),
अस्,
m.
‘sun
of
the
race
of
Manu,
’
N.
of
a
prince.
—मनु-ग,
अस्,
m.,
N.
of
one
of
the
seven
sons
of
Dyuti-mat.
—मनु-ज,
अस्,
m.
‘Manu-born,
’
a
man
(
आ
),
f.
a
woman.
—मनुज-पति,
इस्,
m.
‘lord
of
men,
’
a
prince,
king.
—मनुज-लोक,
अस्,
m.
‘the
world
of
men,
’
the
earth.
—मनुज-व्या-
घ्र,
अस्,
m.
‘man-tiger,
’
chief
of
men,
any
eminent
or
illustrious
man.
—मनु-जात,
अस्,
आ,
अम्,
de-
scended
from
man
or
from
Manu,
Ved.
(
अस्
),
m.
a
man.
—मनुजात्मज
(
°ज-आत्°
),
अस्,
m.
‘son
of
man,
’
a
man
(
आ
),
f.
a
woman.
—मनुजाधिप
(
°ज-अध्°
),
अस्,
or
मनुजाधिपति
(
°ज-अध्°
),
इस्,
m.
‘sovereign
of
men,
’
a
prince,
a
king.
—मनुजी-
कृ,
cl.
8.
P.
-करोति,
-कर्तुम्,
to
change
into
a
man.
—मनुजेन्द्र
(
°ज-इन्°
),
or
मनुजेश्वर
(
°ज-ईश्°
),
अस्,
m.
a
prince,
a
king.
—मनुजेन्द्र-
पुत्री,
f.
a
king's
daughter.
—मनु-ज्येष्ठ,
अस्,
m.
a
sword
‘the
oldest
man,
’
one
of
the
names
of
Daṇḍa
or
punishment
in
Mahā-bh.
Śānti-p.
4430.
—मनु-
तन्तु,
उस्,
m.,
Ved.,
N.
of
a
man
[
cf.
मानु-
तन्तव्य।
]
—मनु-तीर्थ,
अम्,
n.,
N.
of
a
Tīrtha.
—मनु-त्व,
अम्,
n.
the
rank
or
office
of
a
Manu.
—मनु-प्रणीत,
अस्,
आ,
अम्,
taught
or
promulgated
by
Manu.
—मनुप्रणीत-त्व,
अम्,
n.
the
being
taught
or
promulgated
by
Manu.
—मनु-प्रीत,
अस्,
आ,
अम्,
Ved.
beloved
of
men
favourable
to
men.
—मनु-भू,
ऊस्,
m.
(
=
मनु-ज
),
man,
mankind,
a
man.
—मनु-युग,
अम्,
n.
the
age
or
period
of
a
Manu
[
cf.
मनु-अन्तर।
]
—मनु-राज्,
ट्,
m.
‘king
of
men,
’
epithet
of
Kuvera.
—मनु-वत्,
ind.,
Ved.
like
men,
as
becomes
men.
—मनु-वृत,
अस्,
आ,
अम्,
Ved.
chosen
by
men.
—मनु-श्रेष्ठ,
अस्,
m.
‘best
among
men,
’
epithet
of
Viṣṇu.
—मनु-
संहिता,
f.
the
collection
of
laws
commonly
known
as
‘the
laws
or
institutes
of
Manu’
(
ascribed
to
Manu
Svāyambhuva
probably
to
secure
for
it
the
sanctity
on
which
its
authority
rests
),
Manu.
—मनु-सव,
अस्,
m.,
Ved.
libation
or
sacrifice
of
men,
or
performed
by
men
Manu's
libation
or
sacrifice.
—मनु-अन्-
तर,
अम्,
n.
the
period
or
age
of
a
Manu,
(
this
period,
according
to
Manu
1.
79,
comprises
about
71
great
Yugas
or
ages
of
the
gods
[
cf.
महा-युग
],
which
are
held
equal
to
12,
000
years
of
the
gods
or
4,
320,
000
human
years
or
(
1/14
)
th
of
a
day
of
Brahmā
each
of
these
periods
is
presided
over
by
its
own
special
Manu
with
his
own
gods
and
Ṛṣis
and
other
divine
personages,
see
मनु,
col.
1
six
such
Manv-antaras
have
already
elapsed,
and
the
seventh,
presided
over
by
Manu
Vaivasvata,
is
now
supposed
to
be
going
on
seven
more
are
to
come,
making
fourteen
Manv-antaras,
which
together
make
up
one
day
of
Brahmā
)
(
आ
),
f.
epithet
of
various
festivals,
of
the
tenth
day
of
the
light
half
of
the
month
Āṣāḍha,
of
the
eighth
in
the
dark
half
of
the
same
month,
and
of
the
third
in
the
light
half
of
Bhādra.
—मनु-अर्थ-मुक्तावली,
f.
‘pearl-
necklace
of
the
meaning
of
Manu,
’
N.
of
Kullūka-
bhaṭṭa's
commentary
on
the
laws
of
Manu.
—मन्व्-
इद्ध,
अस्,
आ,
अम्,
Ved.
kindled
by
men.
—मन्व्-
ईश,
अस्,
m.,
Ved.,
according
to
a
commentator
=
ज्ञानेश,
but
probably
a
wrong
reading
for
मनीषा
=
मनीषया।
मनु
mán-u,
Adjective.
wise
(
V.
)
Masculine.
man,
coll.
mankind
🞄(
V.
)
thought
(
Plural
mental
powers
)
🞄prayer,
spell
N.
of
a
divine
being,
progenitor
🞄or
mankind
the
most
common
among
🞄the
many
patronymic
terms
applied
to
him
🞄are
Vaivasvata,
Svāyaṃbhuva,
and
Hairaṇyagarbha.
🞄In
post-Vedic
chronology
seven
🞄Manus
are
assumed,
each
of
whom
presides
🞄over
a
cosmic
period
(
manu‿antara
),
acting
🞄in
it
as
creator
and
preserver
of
beings
🞄still
later
seven
more
Manus
are
added.
मानव
जाति
के
पिता
मनुः
पुंलिङ्गम्
-
मन्
+
उ
एक
प्रसिद्ध
व्यक्ति
जो
मानव
का
प्रतिनिधि
और
मानवजाति
का
हित
माना
जाता
हैं
(
कभी
कभी
यह
दिव्य
व्यक्ति
समझे
जाते
है
)
मनुः
पुंलिङ्गम्
-
-
विशेषतः
चौदह
क्रमागत
प्रजापति
या
भूलोक
प्रभु
मनुः
पुंलिङ्गम्
-
-
चौदह
की
संख्या
के
लिए
प्रतीकात्मक
अभिव्यक्ति
मनुः
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
मनु
की
पत्नी
मनुः
पुंलिङ्गम्
-
मन्+उ
मानसिक
शक्तियाँ
देहोऽसवोऽक्षा
मनवो
भुतमात्रा
@
भाग*
६/४/२५
मनु
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಸ್ವಾಯಂಭುವ
ಮೊದಲಾದ
ಹದಿನಾಲ್ಕು
ಮಂದಿ
ಮನುಗಳು
विस्तारः
ಈ
ಹದಿನಾಲ್ಕು
ಮಂದಿ
ಮನುಗಳೂ
ಚತುರ್ಮುಖನ
ಒಂದು
ಕಲ್ಪಕಾಲ(
ಬ್ರಹ್ಮನ
ಒಂದು
ದಿನ
)ದಲ್ಲಿ
ರಾಜ್ಯಭಾರ
ಮಾಡುವರು.
manu
{%
(
I
)
m.
%}
1.
Name
of
a
divine
sage
supposed
to
be
the
father
of
the
human
race
2.
a
term
applied
to
fourteen
successive
progenitors
or
sovereigns
of
the
earth
(
they
are-
(
1
)
स्वायंभुव,
(
2
)
स्वारोचिष,
(
3
)
औत्तमि,
(
4
)
तामस,
(
5
)
रैवत,
(
6
)
चाक्षुष,
(
7
)
वैवस्वत,
(
8
)
सावर्णि,
(
9
)
दक्षसावर्णि,
(
10
)
ब्रह्मसावर्णि,
(
11
)
धर्मसावर्णि,
(
12
)
देवसावर्णि,
(
13
)
इंद्रसावर्णि
of
these
the
seventh
Manu
called
वैवस्वत
is
supposed
to
be
the
progenitor
of
the
present
race
of
living
beings
the
first
Manu
called
Mārīchi
is
supposed
(
erroneously
)
to
be
the
author
of
the
Manusanhitā
the
seventh
or
present
Manu
is
regarded
to
be
the
founder
of
the
Solar
race
of
kings
See
R.i.11
and
Bg.iv.1
)
3.
the
number
‘fourteen.’
१४,
इन्द्र,
इन्द्रक,
कौशिक,
गुणस्थान,
जिष्णु,
पुरन्दर,
पूर्वप,
भुवन,
भूतग्राम,
मनु,
रज्जु,
लोक,
वज्रिन्,
वासव,
विद्या,
शक,
शक्वरी,
शचीपति,
सुराधिप,
सुरेश
mánu,
m.
—1.
man
collectively
(
as
in
Eng.,
and
like
Hebrew
adam
),
man,
mankind,
73^19
—2.
(
like
Hebrew
Adam
)
The
Man
κατ῾ἐξοχήν,
Manu,
father
of
mankind
Manu,
as
originator
of
prayer,
praise,
and
sacrifice,
89^2
Manu,
as
type
of
piety
and
majesty,
1^10
Manu,
supposititious
author
of
the
law-book
of
the
Mānavas.
[
cf.
Goth.
manna,
Ger.
Mann,
AS.
man,
Eng.
man:
the
noun
is
generalized
to
a
quasi
pronoun
in
AS.
man,
Ger.
man,
like
Lat.
homo
in
French
on,
but
retains
a
distinct
form
as
noun
in
Ger.
Mann
(
as
homo
does
in
French
homme
):
cf.
also
Mannus,
mythical
ancestor
of
the
West-Germans
(
Tacitus,
Germania,
ii.
):
perhaps
related
are
Μίνυ-ς
and
Μίνως,
mythical
Greek
forefathers:
the
derivation
of
manu
fr.
√man,
‘think,
’
is
unobjectionable
so
far
as
the
form
goes
(
1178b
),
but
the
usual
explanation
of
manu
as
‘the
thinker’
defies
common
sense.
]
धातुः →
मन्
मूलधातुः →
मनु
धात्वर्थः →
अवबोधने
गणः →
तनादिः
कर्मकत्वं →
सकर्मकः
इट्त्वं →
सेट्
उपग्रहः →
आत्मनेपदी
रूपम् →
मनुते
मनुँ
मनु
बोधने
-
मनुते
मेने
मनिष्यते
अमनिष्ट
अमत
मनित्वा
मत्वा
9
Manu^1,
father
of
the
human
race,
one
or
more
Prajāpatis.
§
3
(
Anukram.
):
I,
1,
32
(
issued
from
the
primordial
egg
).
--§
4
(
do.
):
I,
1,
52
(
ºādi
Bhārataṃ
kecit,
sc.
adhīyate
Nīl.,
however,
takes
manu
=
mantra,
sc.
the
initial
śloka
Nārāyanaṃ
namaskṛtya,
etc.
).--§
5
(
do.
):
I,
1,
220
bis
(
in
Nārada's
enumeration
of
deceased
kings
).--§
51
(
Parikshit
):
I,
41,
1722
(
ity
evaṃ
Mºr
abravīt,
quotation
).--§
116
(
Vasu,
pl.
):
I,
66,
2581
(
Paitāmaho
Mºr
devas
tasya
putraḥ
Prajāpatiḥ,
so
C.,
but
B.
has
muniḥ
).--§
122
(
Aṃśāvat.
):
I,
66,
2610
(
Ārushī
tu
Manoḥ
kanyā,
wife
of
Cyavana
).-§
123
(
do.
):
I,
66,
2614.--§
135
(
Śakuntalop.
):
I,
74,
3091
(
ºr
abravīt,
quotation
).--§
221c
(
Cākshushī
):
I,
170,
6478
(
communicated
the
science
Cākshushī
to
Soma
).-§
277
(
Jarāsandhavadhap.
):
II,
21,
807
(
granted
to
the
Magadhas,
that
they
should
never
have
a
drought
).--§
296
(
Dyūtap.
):
II,
53,
1929
(
had
not
obtained
such
prosperity
as
Yudhishṭhira
had
by
his
rājasūya
).--§
327
(
Draupadīparitāpav.
):
III,
32,
1240
(
ºor
esha
niścayaḥ,
quotation
)
35,
1396
(
yathā
vai
Mºr
abravīt,
quotation
).--§
344
(
Nalopākhyānap.
):
III,
53,
2075
(
sākshād
iva
Mºḥ
svayaṃ
).-§
370
(
Tīrthayātrāp.
):
III,
84,
8115
(
ºoḥ
Prajāpater
lokaṃ
).
--§
376
(
do.
):
III,
85,
8270
(
yathā
).--§
378
(
do.
):
III,
92,
8441
(
rājarshibhiḥ…Mºādibhiḥ,
had
made
a
tīrthayātrā
).--§
552
(
Goharaṇap.
):
IV,
56,
1769
(
came
to
see
the
encounter
).--§
553b
(
Yudhishṭhira
):
IV,
70,
2274
(
yathā
).--§
559
(
Prajāgarap.
):
V,
40,
1543
(
ºr
abravīt,
quotation
).--§
565
(
Gālavacarita
):
V,
117,
3973
(
reme…
Sarasvatyāṃ
yathā
Mºḥ
).--§
574f
(
Bindusaras
):
VI,
6,
241
(
performs
sacrifices
at
Bindusaras
).--§
615u
(
Skanda
):
IX,
45,
2512
(
came
to
the
investiture
of
Skanda
).--§
640
(
Rājadh.
):
XII,
55,
1983
(
ºr
abravīt,
quotation
)
56,
2009
(
ºnā…gītau
ślokau
mahātmanā
dharmeshu
sveshu,
sc.
v.
2010--11
).--§
641
(
do.
):
XII,
67,
2516,
(
2517
)
(
appointed
as
the
lord
of
men
)
78,
2947
(
ºr
abravīt,
quotation
)
88,
3317
(
iti
vyavasthā
bhūtānāṃ
purastād
Mºnā
kṛtā,
quotation
)
112,
4190
(
ºr
abravīt,
quotation
),
4192
(
do.,
do.
)
121,
4418
(
ºunā
proktaṃ,
sc.
v.
4419,
quotation
),
4420
(
yathoktaṃ
Mºnā
=
do.
),
4430
(
Rudratanayo
jyeshṭho
Mºḥ,
identified
with
Chastisement
(
daṇḍa
)
).--§
647
(
Āpaddh.
):
XII,
139,
5236
(
ºr
āha
Prajāpatiḥ,
quotation
).--§
652b
(
Indrota-Pārīkshitīya
):
XII,
152,
5648
(
ºr
abravīt,
quotation
),
5665
(
do.,
do.
)--§
663
(
Mokshadh.
):
XII,
201,
7366
(
ºoḥ
Prajāpateḥ
saṃvādaṃ
maharsheś
ca
Bṛhaspateḥ
),
(
†7375
),
(
†7379
)
202,
(
7394
)
203,
(
†7417
)
204,
(
7440
)
205,
(
7460
)
206,
(
7486
)
(
discourse
between
M.
and
Bṛhaspati
).--§
665
(
do.
):
XII,
208,
7587
(
Prajāpatiḥ,
father
of
the
Vasus?
).--§
681
(
do.
):
XII,
266,
9471
(
ºr
abravīt,
quotation
).--§
717b
(
Nārāyaṇīya
):
XII,
335,
12685
(
among
the
twenty-one
Prajāpatis
)
343,
XI
),
††13219
(
married
ten
daughters
of
Daksha
)
350,
13692
(
Śanaiścaraḥ
Sūryaputro
bhavishyati
Mºuḥ
(
C.
ºoḥ
)
),
13693
(
ºādigaṇapūrvakaḥ,
sc.
Vyāsa
).--§
730
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
14,
1003
(
Śiva
identified
with
M.
)
16,
1045
(
ºoḥ…gatiṃ,
i.e.
Śiva
),
1059
(
Śiva
identified
with
M.
).
--§
744
(
do.
):
XIII,
44,
2421
(
taṃ
dharmaṃ
Mºr
abravīt,
quotation
),
2426
(
ºr
evaṃ
praśaṃsati,
quotation
)
46,
2491
(
striyaḥ
puṃsāṃ
paridade
Mºr
jigamishur
divaṃ
)
47,
2534
(
ºunābhihitaṃ
śāstraṃ
).--§
746
(
do.
):
XIII,
61,
3099
(
ºoḥ
śrutvānuśāsanaṃ,
quotation
)
65,
3291
(
ºr
abravīt,
quotation
)
67,
3394
(
ity
abravīd
Mºḥ,
quotation
)
68,
3426
(
dharmaṃ
taṃ
Mºḥ
prāha
dharmavit,
quotation
).--§
749
(
do.
):
XIII,
88,
4243
(
ºr
abravīt,
quotation
).--§
761
(
do.
):
XIII,
115,
5646
(
do.
).--§
768b
(
Kṛshṇa
Vāsudeva
):
XII,
147,
6828
(
ºor
vaṃśe,
father
of
Aṅga
).--§
775
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
166,
7683
(
Prajāpatiḥ
).
Cf.
Manu^2,
7
and
Prajāpati,
Prajeśvara.
Manu^2,
Cākshusha.
§
730
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
18,
1315
(
Varishṭho
nāma
Cākshushasya
Mºoḥ
sutaḥ
).
Manu^3,
Prācetasa.
§
640
(
Rājadh.
):
XII,
57,
2089
(
Prācetasena
Mºnā
ślokau
cemau
udāhṛtau
rājadharmeshu,
sc.
vv.
2090--2091
)
58,
2093
(
Prācetasaḥ
).
Manu^4,
Sāvarṇa.
§
730
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
18,
1339
(
Sāvarṇasya
Mºoḥ
sarge
saptarshiś
ca
bhavishyasi,
sc.
Parāśara
).
Manu^5,
Svārocisha.
§
717b
(
Nārāyaṇīya
):
XII,
349,
IV
),
13582
(
Svārocishaṃ,
learnt
the
religion
of
Nārāyaṇa
from
Brahmán,
and
imparted
the
knowledge
of
it
to
his
son
Śaṅkhapada
).
Manu^6,
Svāyambhuva.
§
135
(
Śakuntalop.
):
I,
73,
2963
(
teshāṃ--sc.
vivāhānāṃ--dharmāny
athā
Mºḥ
Svāyambhuvo
'bravīt,
quotation
).
§
185
(
Pāṇḍu
):
I,
120,
4675
(
Mºḥ
Svāyambhuvo
'bravīt,
quotation
(
b
)
).--§
450
(
Ājagarap.
):
III,
180,
12485
(
Mºḥ
Svāyambhuvo
'bravīt,
quotation
).--§
559
(
Prajāgarap.
):
V,
37,
1334
(
Mºḥ
Svāyambhuvo
'bravīt,
quotation
).
--§
595
(
Shoḍaśarāj.,
v.
Pṛthu
Vainya
):
VII,
69,
2414
(
Svāyambhuvaḥ,
C.
has
muniḥ
instead
of
Manuḥ
acted
as
the
calf
when
the
men
milked
the
earth
).--§
626
(
Rājadh.
):
XII,
21,
626
(
Mºḥ
Svāyambhuvo
'bravīt,
quotation
).--§
635
(
do.
):
XII,
36,
1293
(
Siddhānāñ
caiva
saṃvādaṃ
Mºoś
caiva
Prajāpateḥ
),
1296
(
Svāyambhuvaḥ,
discourse
between
M.
and
the
Siddhas
).--§
683
(
Mokshadh.
):
XII,
268,
9595
(
Mºḥ
Svāyambhuvo
'bravīt,
quotation
).--§
717c
(
Uparicara
):
XII,
336,
12740
(
Mºḥ
Svāyambhuvaḥ,
will
declare
law
according
to
the
śāstra
of
the
seven
rshis
).--§
717b
(
Nārāyaṇīya
):
XII,
341,
13040
(
Mºḥ
Svāyambhuvaḥ,
among
the
eight
prakṛtis
)
350,
13678
(
Mºoḥ
Svāyambhuve
'ntare
).-§
754
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
98,
4678
(
ºoḥ
Prajāpater
vādaṃ
Suvarṇasya
ca
),
4681,
4684
(
Svāyambhuvaṃ
),
(
4686
),
4741
(
discourse
between
M.
and
Suvarṇa
).--§
761
(
do.
):
XIII,
115,
5605
(
Mºḥ
Svāyambhuvo
'bravīt,
quotation
).
Cf.
Svāyambhuva.
Manu^7,
Vaivasvata.
§
136
(
Yayātyup.
):
I,
75,
3126
(
Mºor
Vaivasvatasya,
sc.
vaṃśaṃ
).--§
139
(
cf.
Sambhavap.
):
Kaśyapa,
the
son
of
Marīci
(
Māricaḥ
),
begat
upon
[
Aditi
]
the
daughter
of
Daksha
(
Dākshāyaṇī
)
the
Ādityas
(
among
whom
Indra
was
the
first
)
and
Vivasvat
(
also
called
Mārttāṇḍa
).
Vivasvat
begat
Manu
[
Vaivasvata
]
and
Yama
Vaivasvata.
Manu
begat
sixty
sons
the
names
of
ten
were
the
following:
Vena,
Dhṛshṇu,
Narishya(
n
)t(
a
),
Nābhāga,
Ikshvāku,
Kārusha,
Śaryāti,
Ilā,
Pṛshadhra,
Nābhāgārishṭa
the
rest
perished
quarrelling
with
each
other:
I,
75,
3137,
3138,
3142.--§
155
(
Pūruvaṃś.
):
I,
94,
3753
(
ºor
anvāye
).-§
156
(
do.
):
I,
95,
3756
(
Prajāpatito
Mºoḥ
),
††3760
(
son
of
Vivasvat
and
father
of
Ilā
).--§
457
(
Vaivasvatop.
):
III,
187,
12746
(
Vaivasvatasya
),
12748,
12755
(
Vaivasvataḥ
),
12756
(
do.
),
12757,
12759--61,
12763,
12766,
12767,
12769--71,
12781,
12783,
12784,
12786,
12791,
12798,
12800
(
Vaivasvataḥ
),
12802,
12803
(
the
story
of
M.
and
the
fish
).--§
574
(
Jambūkh.
):
VI,
9,
313
(
Vaivasvatasya
).--§
576
(
Bhagavadgītāp.
):
VI,
28,
994
(
Vivasvat
declared
the
system
of
yoga
to
M.,
who
again
declared
it
to
Ikshvāku
).--§
641
(
Rājadh.
):
XII,
122,
4507
(
Ādityatanayaḥ…Śrāddhadevaḥ
),
4510
(
Sūryaputraḥ
).--§
656f
(
Khaḍgotpattik.
):
When
the
Lokapālas
gave
the
sword
to
M.
the
son
of
Sūrya,
they
said:
“Thou
art
the
Lord
of
all
men
protect
all
creatures
with
this
sword
containing
religion
within
its
womb
(
dharmagarbhena
)
…they
should
be
punished
essentially
with
wordy
rebukes,
and
with
fines
and
forfeitures
(
durvācā
nigraho
daṇḍo
hiraṇyabahulas
tathā
)
loss
of
limbs
(
vyaṅgatā
tu
śarīrasya
)
or
death
should
only
be
inflicted
for
grave
reasons
(
analpakāraṇāt
).”
M.
gave
the
sword
to
his
son
Kshupa
for
the
protection
of
the
creatures:
XII,
166,
6187
(
Sūryaputrāya
),
6192.--§
717b
(
Nārāyaṇīya
):
XII,
349,
VII
),
13597,
13598
(
learnt
the
religion
of
Nārāyaṇa
from
Vivasvat,
and
imparted
the
knowledge
of
it
to
Ikshvāku
).
--§
720b
(
Sudarśanop.
):
XIII,
2,
88
(
Prajāpateḥ,
father
of
Ikshvāku
).--§
730
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
17,
1290
(
Vaivasvatāya,
learnt
the
1,
000
names
of
Śiva
from
Gautama,
and
taught
them
to
Nārāyaṇa
).--§
736b
(
Vītahavyop.
):
XIII,
30,
1945
(
father
of
Śaryāti
).--§
767
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
137,
6263
(
father
of
Sudyumna
).--§
768b
(
Kṛshṇa
Vāsudeva
):
XIII,
147,
6831
(
father
of
Ilā
=
Sudyumna
).
--§
778b
(
Saṃvartta-Maruttīya
):
XIV,
4,
65
(
daṇḍadharaḥ,
father
of
Prasandhi
and
grandfather
of
Kshupa,
whose
son
was
Ikshvāku
).
Cf.
Ādityatanaya,
Sūryaputra,
Vaivasvata.
Manu^8
=
Vishṇu
(
1000
names
).
Manu^9,
name
of
a
fire.
§
493
(
Āṅgirasa
):
III,
221,
14180
(
one
of
the
five
ūrjaskara
fires,
son
of
the
fire
Tapas
),
14183
(
=
Bhānu
),
14191
(
only
B.,
C.
has
Bhānoḥ,
husband
of
Niśā
and
father
of
one
daughter,
Agnī-Shomau,
and
five
fires
),
14193
(
Viśvapatir
nāma
dvitīyo
vai
Mºoḥ
sutaḥ
).
Manu^10,
a
daughter
of
Prādhā
and
Kaśyapa.
§
102
(
Aṃśāvat.
):
I,
65,
2553.
manu
(
“mantra,
”
Nīl.
):
I,
52(
?
)
XIII,
362
(
Manuṃ,
read
maraṃ,
cf.
2939
).
Manu,
pl.
(
ºavaḥ
).
§
310b
(
Sūrya
):
III,
3,
186
(
ºūnāṃ
…īśvaraḥ,
sc.
Sūrya
).--§
576
(
Bhagavadgītāp.
):
VI,
34,
1210
(
catvāraḥ
).--§
730g
(
Upamanyu
):
XIII,
14,
873
(
Svāyambhuvādyāḥ
).--§
730
(
Ānuśāsanik.
):
XIII,
14,
991
(
sapta
).
मनु
१
/
MANU
I.
See
under
manvantara.
मनु
२
/
MANU
II.
Son
of
the
agni
pāñcajanya.
pāñcajanya
had
three
wives
suprajā,
bṛhadbhāsā
and
niśā.
He
got
of
his
first
two
wives
six
sons
and
of
his
third
wife
niśā,
a
daughter
and
seven
sons.
(
Chapter
223,
Vana
Parva
).
मनु
३
/
MANU
III.
A
celestial
maiden
born
to
kaśyapa
of
Pradhā.
(
Chapter
59,
Verse
44,
Ādi
Parva
).
Manu
in
the
Rigveda^1
and
later^2
has
no
claim
to
historical
reality.
He
is
simply
the
first
man,
father
of
the
race,
and
its
guide
in
all
matters,
sacrificial
and
other.
Hence
the
views
of
the
texts
on
inheritance
are
foisted
on
Manu
and
his
youngest
son,
Nābhānediṣṭha.^3
He
also
plays
the
part
of
the
hero
in
the
Vedic
legend
of
the
flood.^4
Manu
is
called
Vivasvan^5
or
Vaivasvata,
^6
‘son
of
Vivasvant’
(
the
god
)
Sāvarṇi,
^6
‘descendant
of
Savarṇā’
(
the
substitute
of
Saraṇyū
in
the
legend
of
her
wedding
)
and
Sāṃvaraṇi,
^7
‘descendant
of
Saṃvaraṇa.’
The
first
name
is,
of
course,
mythical.
The
other
two
have
been
regarded
as
historical,
Sāvarṇi
being
taken
by
Ludwig^8
as
a
king
of
the
Turvaśas,
but
this
is
very
doubtful.
1
)
i.
80,
16
ii.
33.
13
viii.
63.
1
x.
100,
5,
etc.
See
Macdonell,
Velk
Mythology,
50.
2
)
Av.
xiv.
2,
41
Taittirīya
Saṃhitā,
i.
5,
1,
3
vii.
5.
15,
3
ii.
5,
9,
1
6,
7,
1
iii.
3,
2,
1
v.
4,
10,
5
vi.
6.
6,
1
Kāṭhaka
Saṃhitā.
viii.
15
Śata-
patha
Brāhmaṇa,
i.
1,
4.
14,
etc.
Jainiminīya
Upaniṣad
Brāhmaṇa,
iii.
15,
2,
etc.
3
)
Taittirīya
Saṃhitā,
iii.
1,
9,
4
Aitareya
Brāhmaṇa,
v.
14,
1.
2.
4
)
Śatapatha
Brāhmaṇa,
i.
8,
1,
1
et
seq.,
Kāṭhaka
Saṃhitā,
xi.
2.
5
)
Rv.
viii.
52,
1.
6
)
Av.
viii.
10,
24
Śatapatha
Brāh-
maṇa,
xiii.
4,
3,
3
Āśvalāyana
Śrauta
Sūtra,
x.
7
Nirukta,
xii.
10.
6
)
Av.
viii.
10,
24
Śatapatha
Brāh-
maṇa,
xiii.
4,
3,
3
Āśvalāyana
Śrauta
Sūtra,
x.
7
Nirukta,
xii.
10.
7
)
Rv.
viii.
51,
1
Bloomfield,
Journal
of
the
American
Oriental
Society,
15,
180,
n.,
conjectures
Sāvarṇi
instead.
Cf.
Schef-
telowitz,
Die
Apokryphen
des
Ṛgveda,
38.
8
)
Translation
of
the
Rigveda,
3,
166.
Cf.
Weber,
Indische
Studien,
1,
195
Hopkins,
Journal
of
the
American
Oriental
Society,
11,
240
Lévi,
La
Doctrine
du
Sacrifice,
114
et
seq.
St.
Petersburg
Dictionary,
s.v.
Muir,
Sanskrit
texts,
1^2,
161
et
seq.
Bühler,
Sacred
Books
of
the
East,
25,
lvii
et
seq.
Lanman,
Sanskrit
Reader,
340
et
seq.
मनुः,
स्त्रीलिङ्गम्
(
मन्
+
“शॄस्वृस्निहीति
।”
उणा०१
।
११
।
इति
उः
।
)
पृक्का
।
इति
राज-निर्घण्टः
॥
(
मनोः
पत्नीति
।
मनु
+
“मनोरौवा
।”
४
।
१
।
३८
।
इत्यत्र
“वा
ग्रहणेन
द्बावपिविकल्प्येते
।
तेन
त्रैरूप्यं
भवति
।
मनोः
स्त्रीमनायी
मनावी
मनुः
।”
इति
काशिकोक्तेः
पक्षेङीबभावः
।
)
मनुपत्नी
।
इति
लिङ्गादिसंग्रहेअमरः
॥
मनुः,
पुंलिङ्गम्
(
मन्यते
इति
।
मन
+
“शॄस्वृस्निहीति
।”उणा०
१
।
११
।
इति
उः
।
)
ब्रह्मणः
पुत्त्रः
।स
च
प्रजापतिर्धर्म्मशास्त्रवक्ता
च
।
इतिलिङ्गादिसंग्रहे
अमरः
॥
मनुष्यः
।
इति
शब्द-रत्नावली
॥
(
यथा,
ऋग्वेदे
।
८
।
४७
।
४
।“मनोर्विश्वस्य
घेदिम
आदित्याराय
ईशते-ऽनेहसो
वऊतयः
सुऊतयो
वऊतयः
॥
”“मनोः
मनुष्यस्य
।”
इति
तद्भाष्ये
सायनः
॥
)जिनभेदः
।
इति
त्रिकाण्डशेषः
॥
मन्त्रः
।
इतिजटाधरः
॥
(
यथा,
गौतमीयतन्त्रे
।
७
।
५
।“गोहिरण्यकवस्त्राद्यैस्तोषयेद्
गुरुमात्मनः
।यथा
ददाति
सन्तुष्टः
प्रसन्नवदनो
मनुम्
॥
”
*
॥
)प्रतिकल्पे
चतुर्द्दश
मनवो
भवन्ति
तेषांनामानि
यथा
।
स्वायम्भुवः
१
स्वारोचिषः
२उत्तमः
३
तामसः
४
रैवतः
५
चाक्षुषः
६एते
गताः
।
वैवस्वतः
७
।
वर्त्तमानोऽयम्
।सावर्णिः
८
दक्षसावर्णिः
९
ब्रह्मसावर्णिः
१०धर्म्मसावर्णिः
११
रुद्रसावर्णिः
१२
देव-सावर्णिः
१३
इन्द्रसावर्णिः
१४
एते
भविष्यन्ति
।इति
श्रीभागवते
८
स्कन्धे
१
अध्यायः
॥
*
॥
एतेषामुत्पत्तिर्यथा,
--“आद्यो
मनुर्ब्रह्मपुत्त्रः
शतरूपापतिर्ब्रती
।धर्म्मिष्ठानां
वरिष्ठश्च
गरिष्ठो
मनुषु
प्रभुः
॥
स्वायम्भुवः
शम्भुशिष्यो
विष्णुव्रतपरायणः
।जीवन्मुक्तो
महाज्ञानी
भवतः
प्रपितामहः
॥
संप्राप
कृष्णदास्यञ्च
गोलोकञ्च
जगाम
सः
।दृष्ट्वा
मुक्तं
स्वपुत्त्रञ्च
प्रहृष्टश्च
प्रजापतिः
॥
तुष्टाव
शङ्करं
तुष्टः
ससृजे
मनुमन्यकम्
।स
च
स्वयम्भूपुत्त्रश्च
पुरः
स्वायम्भुवो
मनुः
॥
स्वारोचिषो
मनुश्चैव
द्वितीयो
वह्रिनन्दनः
।राजा
वदान्यो
धर्म्मिष्ठः
स्वायम्भुवसमो
महान्
॥
प्रियव्रतसुतावन्यौ
द्वौ
मनू
धर्म्मिणां
वरौ
।तौ
तृतीयचतुर्थौ
च
वैष्णवौ
तामसोत्तमौ
॥
तौ
च
शङ्करशिष्यौ
च
कृष्णभक्तिपरायणौ
।धर्म्मिष्ठानां
वरिष्ठश्च
रैवतः
पञ्चमो
मनुः
॥
षष्ठश्च
चाक्षुषो
ज्ञेयो
विष्णुभक्तिपरायणः
।श्राद्धदेवः
सूर्य्यसुतो
वैष्णवः
सप्तमो
मनुः
॥
सावर्णिः
सूर्य्यतनयो
वैष्णवो
मनुरष्टमः
।नवमो
दक्षसावर्णिर्विष्णुव्रतपरायणः
॥
दशमो
ब्रह्मसावर्ण्णिर्ब्रह्मज्ञानविशारदः
।ततश्च
धर्म्मसावर्णिर्मनुरेकादशः
स्मृतः
॥
धर्म्मिष्ठश्च
वरिष्ठश्च
वैष्णवानां
सदा
व्रती
।ज्ञानी
च
रुद्रसावर्णिर्मनुश्च
द्वादशः
स्मृतः
॥
धर्म्मात्मा
देवसावर्णिर्मनुरव
त्रयोदशः
।त्रतुर्द्दशो
महाज्ञानी
चेन्द्रसावर्णिरेव
च
॥
”इति
ब्रह्मवैवर्त्ते
प्रकृतिखण्डे
५१
अध्यायः
॥
अपि
च
।
स्वायम्भुवः
१
।
स
च
गायत्त्र्यांब्रह्मणो
जातः
।
अस्य
पुत्त्राः
दश
।
अग्निध्रः
।अग्निबाहुः
।
रिफ्फः
।
सबलः
।
ज्योतिष्मान्
।द्युतिमान्
।
हव्यः
।
मेधाः
।
मेधातिथिः
।
वसुश्च
।स्वारोचिषः
२
।
अस्य
पुत्त्राश्चत्वारः
।
नभः
।नभस्यः
।
प्रसृतिः
।
भावनश्च
।
औत्तमिः
३
।अस्य
पुत्त्राः
दश
।
ईषः
।
ऊर्ज्जः
।
भूर्ज्जः
।शुचिः
।
शुक्रः
।
मधुः
।
माधवः
।
नभस्यः
।नभः
।
सहश्च
।
तामसः
४
।
अस्य
पुत्त्रादश
।
अकल्मषः
।
तपोधन्वी
।
तपोमूलः
।तपोधनः
।
तपोरतिः
।
तपस्यः
।
तपोद्युतिः
।परन्तपः
।
तपोभागी
।
तपोयोगी
च
।रैवतः
५
।
तस्य
पुत्त्राः
दश
।
अरुणः
।
तत्त्व-दर्शी
।
वित्तवान्
।
हव्यपः
।
कपिः
।
मुक्तः
।निरुत्सुकः
।
सत्तः
।
निर्म्मोहः
।
प्रकाशकश्च
।चाक्षुषः
६
।
स
च
ध्रुवपौत्त्रात्
रिपुञ्जयात्ब्रह्मदौहित्र्यां
वीरणकन्यायां
वैरिण्यां
जातः
।तस्य
भार्य्या
नड्डला
।
तस्य
पुत्त्राः
दश
।
उरुः
।पुरुः
।
शतद्युम्नः
।
तपस्वी
।
सत्यवाक्
।
कविः
।अग्निष्टुप्
।
अतिरात्रः
।
स्वच्छस्वः
।
अभि-मन्युश्च
।
वैवस्वतः
७
।
स
च
सूर्य्यात्
संज्ञायांजातः
।
तस्य
पुत्त्राः
दश
।
इलः
।
इक्ष्वाकुः
।कुशनाभः
।
अरिष्टः
।
रिष्ठः
।
नरिष्यन्तः
।कुरूषः
।
शर्य्यातिः
।
पृषध्रः
।
नाभागश्च
।सावर्णिः
८
।
स
च
सूर्य्यात्
छायायां
जातः
।तस्य
पुत्त्राः
दश
।
धृतिः
।
वरीयान्
।
यवसः
।सुवर्णः
।
वृष्टिः
।
चरिष्णुः
।
ईड्यः
।
सुमतिः
।वसुः
।
शुभ्र्यश्च
।
रौच्यः
९
।
असौ
रुचेःप्रजापतेः
पुत्त्रः
।
भौत्यः
१०
।
असौ
भूतिनामक-प्रजापतेः
पुत्त्रः
।
मेरुसावर्णिः
११
।
असौ
ब्रह्मणःपुत्त्रः
।
ऋतुः
१२
।
ऋतुधामा
१३
।
विव्वक्-सेनः
१४
।
इति
मात्स्ये
नवमाध्यायावधिएकविंशत्यध्यायपर्य्यन्तम्
॥
क्रमशस्तेषां
विव-रणानि
यथा,
१
स्वायम्भुवः
।
यथा,
मार्कण्डेये५३
अध्याये
॥
“मनोः
स्वायम्भुवस्यासन्
दश
पुत्त्रास्तु
तत्समाः
।यैरियं
पृथिवी
सर्व्वा
सप्तद्वीपा
सपर्व्वता
।ससमुद्रा
करवती
प्रतिवर्षं
निवेशिता
॥
”२
स्वारोचिषः
।
यथा,
तत्रैव
६७
अध्याये
।मार्कण्डेय
उवाच
।“ततः
स्वारोचिषं
नाम्ना
द्युतिमन्तं
प्रजापतिम्
।मनुञ्चकार
भगवांस्तस्य
मन्वन्तरं
शृणु
॥
तत्रान्तरे
तु
ये
देवा
मुनयस्तत्सुताश्च
ये
।भौपालाः
क्रौष्टुके
!
ये
तान्
गदतस्त्वं
निशामय
॥
देवाः
पारावतास्तत्र
तथैव
तुषिता
द्विज
!
।स्वारोचिषेऽन्तरे
चेन्द्रो
विपश्चिदिति
विश्रुतः
॥
ऊर्ज्जस्तम्बस्तथा
प्राणो
दत्तोलिरृषभस्तथा
।निश्चरश्चार्ववीरांश्च
तत्र
सप्तर्षयोऽभवन्
॥
चैत्र-किंपुरुषाद्याश्च
सुतास्तस्य
महात्मनः
।सप्तासन्
सुमहावीर्य्याः
पृथिवीपरिपालकाः
॥
तस्य
मन्वन्तरं
यावत्तावत्तद्वं
शविस्तरे
।भुक्तेयमवनिः
सर्व्वा
द्वितीयं
वै
तदन्तरम्
॥
स्वरोचिषस्तु
चरितं
जन्म
स्वारोचिषस्य
च
।निशम्य
मुच्यते
पापैः
श्रद्दधानो
हि
मानवः
॥
”अस्यान्यद्विवरणं
तत्रैव
६१
अध्यायमारभ्य६६
अध्यायपर्य्यन्तं
द्रष्टव्यम्
॥
३
औत्तमः
।यथा,
तत्रैव
७३
अध्याये
।मार्कण्डेय
उवाच
।“मन्वन्तरे
तृतीयेऽस्मिन्
औत्तमस्य
प्रजापतेः
।देवानिन्द्रमृषीन्
भूपान्
निबोध
गदतो
मम
॥
स्वधामानस्तथा
देवा
यथानामानुकारिणः
।सत्याख्यश्च
द्वितीयोऽन्यस्त्रिदशानां
तथा
गणः
॥
तृतीये
तु
गणे
देवाः
शिवाख्या
मुनिसत्तम
!
।शिवाः
स्वरूपतस्ते
तु
श्रुताः
पापप्रणाशनाः
॥
प्रतर्दनाख्यश्च
गणो
देवानां
मुनिसत्तम
!
।चतुर्थस्तत्र
कथित
औत्तमस्यान्तरे
मनोः
॥
वशवर्त्तिनः
पञ्चमेऽपि
देवास्तत्र
गणे
द्विज
!
।यथाख्यातस्वरूपास्तु
सर्व
एव
महामुने
!
॥
एते
देवगणाः
पञ्च
स्मृता
यज्ञभुजस्तथा
।मन्वन्तरे
मनुश्रेष्ठे
सर्वे
द्वादशका
गणाः
॥
तेषामिन्द्रो
महाभागस्तैलोक्ये
स
गुरुर्भवेत्
।शतं
क्रतूनामाहृत्य
सुशान्तिर्नाम
नामतः
॥
यस्योपसर्गनाशाय
नामाक्षरविभूषिता
।अद्यापि
मानवैर्गाथा
गीयते
तु
महीतले
॥
सुशान्तिर्देवराट्
कान्तः
सुशान्तिं
स
प्रयच्छति
।सहितः
शिवसत्याद्यैस्तथैव
वशवर्त्तिनः
॥
अजः
परशुचिर्दिव्यो
महाबलपराक्रमाः
।पुत्त्रास्तस्य
मनोरासन्
विख्यातास्त्रिदशो-पमाः
॥
तत्सूतिसम्भवैर्भूमिः
पालिताभून्नरेश्वरैः
।यावन्मन्वन्तरं
तस्य
मनोरुत्तमतेजसः
॥
चतुर्युगानां
संख्याता
साधिका
ह्येकसप्ततिः
।कृतत्रेतादिसंज्ञानां
यान्युक्तानि
युगे
मया
॥
स्वतेजसा
हि
तपसो
वशिष्ठस्य
महात्मनः
।तनयाश्चान्तरे
तस्मिन्
सप्त
सप्तर्षयोऽभवन्
॥
तृतीयमेतत्कथितं
तव
मन्वन्तरं
मया
॥
”अस्यान्यद्विवरणं
तत्रैव
६८
अध्यायमारभ्य
७२अध्यायपर्य्यन्तं
द्रष्टव्यम्
॥
४
तामसः
।
यथा,
तत्रैव
७४
अध्याये
।“तामसाख्यो
मनुरभूत्तस्य
मन्वन्तरं
शृणु
।ये
देवा
यत्पतिर्यश्च
देवेन्द्रो
ये
तथर्षयः
।ये
पुत्त्राश्च
मनोस्तस्य
पृथिवीपरिपालकाः
॥
सत्यास्तथान्ये
सुधियः
सुरूपा
हरयस्तथा
।एते
देवगणास्तत्र
सप्तविंशतिका
मुने
!
॥
महाबलो
महावीर्य्यः
शतयज्ञोपलक्षितः
।शिखिरिन्द्रस्तथा
तेषां
देवानामभवद्विभुः
॥
ज्योतिर्धामा
पुथुः
काव्यश्चैत्रोऽग्निर्बलकस्तथा
।पीवरश्च
तथा
ब्रह्मन्
!
सप्त
सप्तर्षयोऽभवन्
॥
नरः
क्षान्तिः
शान्तदान्तजानुजङ्घादयस्तथा
।पुत्त्रास्तु
तामसस्यासन्
राजानः
सुमहाबलाः
॥
”अस्यान्यद्विवरणं
तत्रैव
द्रष्टव्यम्
॥
५
रैवतः
।यथा,
तत्रैव
७५
अध्याये
।मार्कण्डेय
उवाच
।“तामादाय
ततो
भूपः
स्वमेव
नगरं
ययौ
।तस्मादजायत
सुतो
रेवत्यां
रैवतो
मनुः
॥
समेतः
सकलैर्धर्मैर्म्मानवैरपराजितः
।विज्ञाताखिलशास्त्रार्थो
वेदविद्यार्थशास्त्रवित्
॥
तस्य
मन्वन्तरे
देवान्
मुनिदेवेन्द्रपार्थिवान्
।कथ्यमानान्मया
ब्रह्मन्
!
निबोध
सुसमाहितः
॥
सुमेधसस्तत्र
देवास्तथा
भूपतयो
द्विज
!
।वैकुण्ठश्चामिताभश्च
चतुर्द्दश
चतुर्द्दश
॥
तेषां
देवगणानान्तु
चतुर्णांमपि
चेश्वर
!
।नाम्ना
विभुरभूदिन्द्रः
शतयज्ञोपलक्षकः
॥
हिरण्यलोमा
वेदश्रीरूर्द्धबाहुस्तथापरः
।वेदबाहुः
सुधामा
च
पर्जन्यश्च
महामुनिः
॥
वशिष्ठश्च
महाभागो
वेदवेदान्तपारगः
।एते
सप्तर्षयश्चासन्
रैवतस्यान्तरे
मनोः
॥
बलबन्धुर्महावीर्य्यः
सुयष्टव्यस्तथापरः
।सत्यकाद्यास्तथैवासन्
रैवतस्य
मनोः
सुताः
॥
रैवतान्तास्तु
मनवः
कथिता
ये
मया
तव
।स्वायम्भुवाश्रया
ह्येते
स्वारोचिषमृते
मनुम्
॥
”अस्यान्यद्विवरणं
तत्रैव
द्रष्टव्यम्
॥
६
चाक्षुषः
।यथा,
तत्रैव
७६
अध्याये
।“तस्य
मन्वन्तरेशस्य
येऽन्तरत्रिदशा
द्विज
!
।ये
चर्षयस्तथैवेन्द्रो
ये
सुताश्चास्य
तान्
शृणु
॥
आर्य्या
नाम
सुरास्तत्र
तेषामेकोऽष्टको
गणः
।प्रख्यातकर्म्मणां
विप्र
!
यज्ञे
हव्यभुजामयम्
॥
प्रख्यातबलवीर्य्याणां
प्रभामण्डलदुर्दृशाम्
।द्वितीयश्च
प्रसूताख्यो
देवानामष्टको
गणः
॥
तथैवाष्टक
एवान्यो
भव्याख्यो
देवतागणः
।चतुर्थश्च
गणस्तत्र
यूथगाख्यस्तथाष्टकः
॥
लेखसं
ज्ञास्तथैवान्ये
तत्र
मन्वन्तरे
द्बिज
!
।पञ्चमे
च
गणे
देवास्तत्संज्ञा
ह्यमृताशिनः
॥
शतं
क्रतूनामाहृत्य
यस्तेषामधिपोऽभवत्
।मनोजवस्तथैवेन्द्रः
संख्यातो
यज्ञभागभुक्
॥
सुमेधा
विरजाश्चैव
हविष्मानुन्नतो
मधुः
।अतिनामा
सहिष्णुश्च
सप्तासन्निति
चर्षयः
॥
उरूपुरुशतद्युम्नप्रमुखाः
सुमहाबलाः
।चाक्षुषस्य
मनोः
पुत्त्राः
पृथिवीपतयोऽभवन्
॥
”अस्यान्यद्विवरणं
तत्रैवाध्याये
द्रष्टव्यम्
॥
७
वैव-स्वतः
।
यथा,
तत्रैव
७९
अध्याये
।मार्कण्डेय
उवाच
।“आदित्या
वसवो
रुद्राः
साध्या
विश्वे
मरुद्गणाः
।भृगवोऽङ्गिरसश्चाष्टौ
यत्र
देवगणाः
स्मृताः
॥
आदित्या
वसवो
रुद्रा
विज्ञेया
कश्यपात्मजाः
।साध्याश्च
वसवो
विश्वे
धर्मपुत्त्रगणास्त्रयः
॥
भृगोस्तु
भृगवो
देवाः
पुत्त्रा
ह्यङ्गिरसः
सुताः
।एष
सर्गश्च
मारीचो
विज्ञेयः
साम्प्रताधिपः
॥
ऊर्ज्जस्वी
नाम
चैवेन्द्रो
महात्मा
यज्ञभागभुक्
।अतीतानागता
ये
च
वर्त्तन्ते
साम्प्रतञ्च
ये
॥
सर्वे
ते
त्रिदशेन्द्रास्तु
विज्ञेयास्तुल्यलक्षणाः
।सहस्राक्षाः
कुलिशिनः
सर्व
एव
पुरन्दराः
॥
मघवन्तो
वृषाः
सर्वे
शृङ्गिणो
गजगामिनः
।ते
शतक्रतवः
सर्वे
भूताभिभवतेजसः
॥
धर्माद्यैः
कारणैः
शुद्धैराधिपत्यगुणान्विताः
।भूतभव्यभवन्नाथाः
शृणु
चैतत्
त्रयं
द्विज
!
॥
भूर्लोकोऽयं
स्मृता
भूमिरन्तरीक्षं
दिवः
स्मृतम्
।दिव्याख्यश्च
तथा
स्वर्गस्त्रैलोक्यमिति
गद्यते
॥
अत्रिश्चैव
वशिष्ठश्च
काश्यपश्च
महानृषिः
।गौतमश्च
भरद्वाजो
विश्वामित्रोऽथ
कौशिकः
॥
तथैव
पुत्त्रो
भगवानृचीकस्य
महात्मनः
।जमदग्निस्तु
सप्तैते
मुनयोऽत्र
तथान्तरे
॥
ईक्ष्वाकुर्नाभगश्चैव
धृष्टशर्मातिरेव
च
।नरिष्यन्तश्च
विख्यातो
नाभगो
दिष्ट
एव
च
॥
कुरूषश्च
प्रुषध्रुश्च
वसुमान्
लोकविश्रुतः
।मनोर्वैवस्वतस्यैते
नव
पुत्त्राः
प्रकीर्त्तिताः
॥
वैवस्वतमिदं
ब्रह्मन्
!
कथितन्ते
मयान्तरम्
।अस्मिन्
श्रुते
नरः
सद्यः
पठिते
चैव
सत्तम
!
।मुच्यते
पातकैः
सर्व्वैः
पुण्यञ्च
महदश्नुते
॥
”अस्यान्यद्विवरणं
७७-७८
अध्याययोर्द्रष्टव्यम्
॥
८
सावर्णिः
।
यथा,
तत्रैव
८०
अध्याये
।मार्कण्डेय
उवाच
।“कथितस्तव
सावर्णिश्छायासंज्ञासुतश्च
यः
।पूर्व्वजस्य
मनोस्तुल्यः
स
मनुर्भविताष्टमः
॥
रामो
व्यासो
गालवश्च
दीप्तिमान्
कृप
एव
च
।ऋष्यशृङ्गस्तथा
द्रोणिस्तत्र
सप्तर्षयोऽभवन्
॥
सुतपाश्चामिताभाश्च
मुख्याश्चैव
त्रिधा
सुराः
।विंशकः
कथिताश्चैषां
त्रयाणां
त्रिगुणो
गणः
॥
तपस्तपश्च
शक्रश्च
द्युतिर्ज्योतिः
प्रभाकरः
।प्रभासो
दयितो
धर्मस्तेजोरश्मिश्च
वक्रतुः
॥
इत्यादिकस्तु
सुतपा
देवानां
विंशको
गणः
।प्रभुर्विभुर्विभासाद्यस्तथान्यो
विंशको
गणः
॥
सुराणाममितानान्तु
तृतीयमपि
मे
शृणु
।दमो
दान्तो
ऋतः
सोमो
विन्ताद्याश्चैव
विंशतिः
॥
मुख्या
ह्येते
समाख्याता
देवा
मन्वन्तराधिपाः
॥
मारीचस्यैव
ते
पुत्त्राः
काश्यपस्य
प्रजापतेः
॥
भविष्याश्च
भविष्यन्ति
सावर्ण्णस्यान्तरे
मनोः
।तेषामिन्द्रो
भविष्यस्तु
बलिर्वैरोचनिर्मुने
!
।पाताल
आस्ते
योऽद्यापि
दैत्यः
समयबन्धनः
।विरजाश्चार्ववीरश्च
निर्मोहः
सत्यवाक्
कृतिः
॥
विष्ण्वाद्याश्चैव
तनयाः
सावर्णस्य
मनोर्नृपाः
॥
”अस्यान्यद्विवरणं
तत्रैव
८१-९३
अध्यायेषु
द्रष्ट-व्यम्
॥
९
दक्षसावर्णिः
।
यथा,
तत्रैव
९४अध्याये
।“दक्षपुत्त्रश्च
सावर्णो
भावी
यो
नवमो
मनुः
।कथयामि
मनोस्तस्य
ये
देवा
मुनयो
नृपाः
॥
पारामरीचिभर्गाश्च
सुधर्माणस्तथा
सुराः
।एते
त्रिधा
भविष्यन्ति
सर्व्वे
द्वादशका
गणाः
॥
तेषामिन्द्रो
भविष्यस्तु
सहस्राक्षो
महाबलः
।साम्प्रतं
कार्त्तिकेयो
यो
वह्रिपुत्त्रः
षडाननः
॥
अद्भुतो
नाम
शक्रोऽसौ
भावी
तस्यान्तरे
मनोः
।मेधातिथिर्वसुः
सत्यो
ज्योतिष्मान्
द्युतिमांस्तथा
॥
सप्तर्षयोऽन्यः
सबलस्तथान्यो
हव्यवाहनः
।धृष्टकेतुर्वर्हकेतुः
पञ्चहस्तो
निरामयः
।पृथुश्रवास्तथार्चिष्मान्
भूद्युरिम्नो
बृहद्भयः
॥
एते
नृपसुतास्तस्य
दक्षपुत्त्रस्य
वै
नृपाः
॥
”१०
ब्रह्मसावर्णिः
।
यथा,
तत्रैव
९४
अध्याये
॥
“मनोस्तु
दशमस्यान्यच्छृणु
मन्वन्तरं
द्विज
!
॥
मन्वन्तरे
च
दशमे
ब्रह्मपुत्त्रस्य
धीमतः
।सुखासीना
निरुद्धाश्च
त्रिःप्रकाराः
सुराःस्मृताः
।शतसंख्या
हि
ते
देवा
भविष्या
भाविनो
मनोः
।यत्
प्राणिनां
शतं
भावि
तद्देवानां
तदा
शतम्
॥
शान्तिरिन्द्रस्तथा
भावी
सर्व्वैरिन्द्रगुणैर्युतः
।सप्तर्षींस्तान्
निबोध
त्वं
ये
भविष्यन्ति
वै
तदा
॥
आपोमूर्त्तिर्हविष्मांश्च
सुकृती
सत्य
एव
च
।नाभागोऽप्रतिमश्चैव
वाशिष्ठश्चैव
सप्तमः
॥
सुक्षेत्रश्चोत्तमौजाश्च
भूमिसेनश्च
वीर्य्यवान्
।शतानीकोऽथ
वृषभो
ह्यनमित्रो
जयद्रथः
॥
भूरिद्युम्नः
सुपर्व्वा
च
तस्यैते
तनया
मनोः
॥
”११
धर्म्मसावर्णिः
।
यथा,
तत्रैव
।“भविष्या
धर्मपुत्त्रस्य
सावर्णस्यान्तरं
शृणु
॥
विहङ्गमाः
कामगाश्च
निर्माणरतयस्तथा
।त्रिःप्रकारा
भविष्यन्ति
एकैकस्त्रिंशतो
गणाः
॥
मासर्तुर्दिवसा
ये
तु
निर्माणपतयस्तु
ते
।विहङ्गमा
रात्रयोऽथ
मौहूर्त्ताः
कामगा
गणाः
॥
इन्द्रो
वृषाख्यो
भविता
तेषां
प्रख्यातविक्रमः
।हविष्मांश्च
वरिष्ठश्च
ऋष्टिरन्यस्तथारुणिः
॥
निश्चरश्चानघश्चैव
विष्टिश्चान्यो
महामुनिः
।सप्तर्षयोऽन्तरे
तस्मिन्नग्निदेवश्च
सप्तमः
॥
सर्व्वत्रगः
सुशर्म्मा
च
देवानीकः
पुरूद्बहः
।हेमधन्वा
दृढायुश्च
भाविनस्तत्सुता
नृपाः
॥
”१२
रुद्रसावर्णिः
।
यथा,
तत्रैव
।“द्वादशे
रुद्रपुत्त्रस्य
प्राप्ते
मन्वन्तरे
मनोः
।सावर्णाख्यस्य
ये
देवा
मुनयश्च
शृणुष्व
तान्
॥
सुधर्माणः
मुमनसो
हरिता
रोहितास्तथा
।सुवर्णाश्च
सुरास्तत्र
पञ्चैते
दशका
गणाः
॥
तेषामिन्द्रस्तु
विज्ञेय
ऋतधामा
महाबलः
।सर्वैरिन्द्रगुणैर्युक्तः
सप्तर्षीनपि
मे
शृणु
॥
द्युतिस्तपस्वी
सुतपास्तपोमूर्त्तिस्तपोनिधिः
।तपोरतिस्तथैवान्यः
सप्तमस्तु
तपोधृतिः
॥
देववानुपदेवश्च
देवश्रेष्ठो
विदूरथः
।मित्रवान्
मित्रविन्दश्च
भाविनस्तत्सुतानृपाः
॥
”१३
रौच्यः
।
यथा,
तत्रैव
।“त्रयोदशस्य
पर्य्याये
रौच्याख्यस्य
मनोः
सुतान्
।सप्तर्षींश्च
नृपांश्चैव
गदतो
मे
निशामय
॥
सुधर्माणः
सुरास्तत्र
सुकर्माणस्तथापरे
।सुशर्माणः
सुरा
ह्येते
समस्ता
मुनिसत्तम
!
॥
महाबलो
महावीर्य्यस्तेषामिन्द्रो
दिवस्पतिः
।भविष्यानथ
सप्तर्षींन्
गदतो
मे
निशामय
॥
धृतिमानव्ययश्चैव
तत्त्वदर्शी
निरुत्सुकः
।निर्मोहः
सुतपाश्चान्यो
निष्प्रकम्पश्च
सप्तमः
॥
चित्रसेनो
विचित्रश्च
नयतिर्निर्भयो
दृढः
।सुनेत्रः
क्षत्त्रबुद्धिश्च
सुव्रतश्चैव
तत्सुताः
॥
”१४
भौत्यः
।
यथा,
तत्रैव
१००
अध्याये
।“भौत्यो
नाम
मनुस्तस्य
पुत्त्रो
भूतेरजायत
।तस्य
मन्वन्तरे
देवानृषीन्
भूपांश्च
मे
शृणु
॥
भविष्यस्य
भविष्यांस्तु
गदतो
मम
विस्तरात्
।देवेन्द्रो
यश्च
भविता
तस्य
विख्यातकर्मणः
॥
चाक्षुषाश्च
कनिष्ठाश्च
पवित्रा
भ्राजिरास्तथा
।धारावृकाश्च
इत्येते
पञ्च
देवगणाः
स्मृताः
॥
शचिरिन्द्रस्तदा
तेषां
त्रिदशानां
भविष्यति
।महाबलो
महावीर्य्यः
सर्व्वैरिन्द्रगुणैर्युतः
॥
अग्नीध्रश्चाग्निबाहुश्च
शुचिर्मुक्तोऽथ
माधवः
।शुक्रोऽजितश्च
सप्तैते
तदा
सप्तर्षयः
स्मृताः
॥
गुरुर्गभीरो
व्रध्नश्च
भरतोऽनुग्रहस्तथा
।स्त्रीमानी
च
प्रतीरश्च
विष्णुः
संक्रन्दनस्तथा
॥
तेजस्वी
सुबलश्चैव
भौत्यस्यैते
मनोः
सुताः
।चतुर्दश
मयैतत्ते
मन्वन्तरमुदाहृतम्
॥
”मन्वन्तरकथाश्रवणफलमाह
तत्रैव
१००
अध्याये
।“श्रुत्वा
मन्वन्तराणीत्थं
क्रमेण
मुनिसत्तम
!
।पुण्यमाप्नोति
मनुजस्तथाक्षीणाञ्च
सन्ततिम्
॥
श्रुत्वा
मन्वन्तरं
पूर्व्वं
धर्ममाप्नोति
मानवः
।स्वारोचिषस्य
श्रवणात्
सर्वकामानवाप्नुते
॥
औत्तमेर्धनमाप्नोति
ज्ञानञ्चाप्नोति
तामसे
।रैवते
च
श्रुते
बुद्धिं
सुरूपां
विन्दते
स्त्रियम्
॥
आरोग्यञ्चाक्षुषे
पुंसां
श्रुते
वैवस्वते
बलम्
।गुणवत्पुत्त्रपौत्त्रन्तु
सूर्य्यसावर्णिके
श्रुते
॥
माहात्म्यं
ब्रह्मसावर्णे
धर्मसावर्णिके
शुभम्
।मतिमाप्नोति
मनुजो
रुद्रसावर्णिके
जयम्
॥
ज्ञातिश्रेष्ठो
गुणैर्युक्तो
दक्षसावर्णिके
श्रुते
।निशातयत्यरिबलं
रौच्यं
श्रुत्वा
नरोत्तम
!
॥
देवप्रसादमाप्नोति
भौत्ये
मन्वन्तरे
श्रुते
।तथाग्निहोत्रं
पुत्त्रांश्च
गुणयुक्तानवाप्नुते
॥
सर्वाण्यनुक्रमाद्यश्च
शृणोति
मुनिसत्तम
!
।मन्वन्तराणि
तस्यापि
श्रूयतां
फलमुत्तमम्
॥
तत्र
देवानृषीनिन्द्रान्मनूं
स्तत्तनयान्नृपान्
।वंशांश्च
श्रुत्वा
सर्वेभ्यः
पापेभ्यो
विप्रमुच्यते
॥
देवर्षीन्द्रनृपाश्चान्ये
ये
तन्मन्वन्तराधिपाः
।ते
प्रीयन्ते
तथा
प्रीताः
प्रयच्छन्ति
शुभां
मतिम्
॥
ततः
शुभां
मतिं
प्राप्य
कृत्वा
कर्म
तथा
शुभम्
।शुभां
गतिमवाप्नोति
यावदिन्द्राश्चतुर्दश
॥
सर्वे
स्युरृतवः
क्षेम्याः
सर्वे
सौम्यास्तथा
ग्रहाः
।भवन्त्यसंशयं
श्रुत्वा
क्रमान्मन्वन्तरस्थितिम्
॥
”
*
॥
विष्णुः
।
यथा,
महाभारते
।
१३
।
१४९
।
१९
।“विश्वकर्म्मा
मनुस्त्वष्टा
स्थविष्ठो
स्थविरो
ध्रुवः
॥
”मननप्रधानो
विद्बान्
।
यथा,
वाजसनेयसंहि-तायाम्
।
१५
।
४९
।“तस्मिन्नहं
निदधे
नाकेऽग्निं
यमाहुर्मनवस्तीर्ण-बर्हिषम्
॥
”“मनवः
मननप्रधाना
विद्वांसः
॥
”
इति
तद्भाष्येमहीधरः
॥
*
॥
अन्तःकरणम्
।
यथा,
भागवते
।६
।
४
।
२५
।“देहोऽसवोऽक्षा
मनवो
भूतमात्रानात्मानमन्युञ्च
विदुः
परं
यत्
॥
”“मनवोऽन्तःकरणानि
।”
इति
तट्टीकायां
श्रीधरः
॥
कृशाश्वस्य
पुत्त्रभेदः
।
यथा,
भागवते
।
६
।
६
।
२०
।“कृशाश्वोऽर्च्चिषि
भार्य्यायां
धूमकेतुमजीजनत्
।विषण्णायां
वेदशिरः
देवलं
वयुनं
मनुम्
॥
”
)
मनुँ
मनु
अवबोधने
-उदात्तावनुदात्तेतौ
मनुते
मत्वा
मनित्वा
मतम्
अमत
अमनिष्ट,
अमथाः
अमनिष्ठाः
दिवादौ
मन
ज्ञाने
(
466
)-मन्यते
7
मनुँ
मनु
(
अर्थः
)
अवबोधे
(
मनुते
मेने
)
इत्यादि
वनुवत्
उदात्तावनुदात्तेतौ
9
1
{@“मनु
अवबोधने”@}
2
‘स्तम्भे
मानयते,
ज्ञाने
मन्यते
मनुते
पदम्।।’
3
इति
देवः।
‘--बोधने
इति
मैत्रेयः।’
इति
मा।
धा।
वृत्तिटीका।
मानकः-निका,
मानकः-निका,
4
मिमनिषकः-षिका,
मम्मनकः-मंमनकः-
निका
मनिता-त्री,
मानयिता-त्री,
मिमनिषिता-त्री,
मम्मनिता-मंमनिता-त्री
इत्यादीनि
सर्वाणि
रूपाणि
दैवादिकमन्यतिवत्
5
ज्ञेयानि।
क्विपि
6
हरिमत्-हरिमतौ-हरिमतः
7
मतः-तम्-तवान्,
8
मनितम्-तः-तवान्,
9
मनित्वा-मत्वा,
10
मेनका,
11
अभिमत्य,
12
मन्तिः,
13
मन्वानः
इतीमानि
रूपाणि
अस्य
धातोः
विशेषेण
संभवन्तीति
विशेषः।
14
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१२१९
)
02
→
(
८-तनादिः-१४७१।
सक।
सेट्।
आत्म।
)
03
→
(
श्लो।
१२५
)
04
→
[
[
१।
अस्य
धातोः
सेट्त्वात्
सनि
रूपमेवम्।
एवं
सन्नन्ते
सर्वत्र
बोध्यम्।
शुद्धात्
तृजादिषु
च
एवमेव
ऊह्यम्।
]
]
05
→
(
१२१७
)
06
→
[
[
२।
‘गमः
क्वौ’
(
६-४-४०
)
इत्यत्र
‘गमादीनामिति
वक्तव्यम्’
इति
वचनात्
क्विपि
अनुनासिकलोपे,
‘ह्रस्वस्य--’
(
६-१-७१
)
इति
तुकि
च
रूपमेवम्।
]
]
07
→
[
[
३।
निष्ठायाम्,
‘अनुदात्तोपदेशवनतितनोत्यादीनाम्--’
(
६-४-३७
)
इति
अनुनासिकलोपे
रूपमेवम्।
]
]
08
→
[
[
४।
निष्ठायाम्,
‘यस्य
विभाषा’
(
७-२-१५
)
इति
निषेधस्यानित्यत्वादिट्।
तदनित्यत्वे
च,
‘कृती
छेदने’
(
तु।
से।
पर।
)
इतीदित्करणं
लिङ्गम्।
अन्यथा,
‘सेऽसिचि--’
(
७-२-५७
)
इति
वेट्कत्वात्
सिद्धे
किं
तेन?’
इति
अमख्याख्यायाम्
(
१-१०७
)
प्रतिपादितत्वात्
मनितम्
इत्यपि
साधुरिति
ज्ञेयम्।
तथा--
‘बुद्धं
बुधितं
मनितम्’
इत्यमरः।
‘एवमेव
स्वामी’
इति
प्र।
सर्वस्वे।
]
]
09
→
[
[
५।
‘उदितो
वा’
(
७-२-५६
)
इति
क्त्वायामिड्विकल्पः।
इट्पक्षे
मनित्वा।
इडभावपक्षे,
अनुनासिकलोपे
मत्वा
इति
रूपद्वयं
बोध्यम्।
]
]
10
→
[
[
६।
‘आशिषि
च’
(
३-१-१५०
)
इति
वुन्।
‘नशिमन्योरलिट्येत्वं
वक्तव्यम्’
(
वा।
६-४-१२०
)
इति
वचनात्
एत्वे
रूपमेवम्।
“--‘मेनका’
इत्यपि
भाषायां
न
प्राप्नोति।
यदि
तु
इष्यते
पृषोदरादित्वाद्भविष्यति।
…
‘आशिषि
चोपसंख्यानम्’
(
वा।
७-३-४५
)
इति
इत्वाभावः।”
इति
प्रकृतसूत्रभाष्ये
(
६-४-१२०
)
कैयटे
प्रतिपादितम्।
]
]
11
→
[
[
७।
ल्यपि,
‘वा
ल्यपि’
(
६-४-३८
)
इत्यस्य
व्यवस्थितविभाषाश्रयणाद्
अत्र
नान्तानिटां
नित्यम्
अनुनासिकलोपः।
तेन
अभिमत्य
इत्येकमेव
रूपम्।
]
]
12
→
[
[
८।
तनोत्यादित्वात्
क्तिचि
‘न
क्तिचि
दीर्घश्च’
(
६-४-३९
)
इति
दीर्घानुनासिकलोप-
निषेधे
रूपमेवम्।
]
]
13
→
[
[
आ।
‘कंसस्तृणीकृतरिपुः
घृणिमान्
वताप्तिं
मन्वान
एकमथ
मञ्चमलञ्चकार।।’
धा।
का।
३।
४।
]
]
14
→
[
पृष्ठम्१००३+
२८
]
mánu,
m.
[
von
man
],
1〉
Mensch,
im
sing,
auch
collectiv
Menschheit,
wie
jána,
neben
dem
es
(
{130,
5}
)
vorkommt
2〉
Manu,
der
Stammvater
der
Menschen
insbesondere
3〉
mánuṣ
pitā́
4〉
Manu
mit
dem
Geschlechtsnamen
sā́mvaraṇi
oder
5〉
vívasvat
oder
6〉
sāvarṇiá
(
vgl.
{888,
8}.
_{888,
9}.
_{888,
11}
).
—
7〉
pl.,
Männer,
von
den
Göttern.
-us
1〉
{399,
6}
{877,
5}.
—
2〉
{36,
19}
{139,
9}
(
neben
priyámedhas,
káṇvas,
átris
)
{879,
6}
{889,
7}
{895,
3}
(
neben
sumitrás
)
{322,
1}
ahám
(
índras
)
〰
abhavam
sū́rias
ca,
ahám
kakṣī́vān.
—
3〉
{80,
16}
{114,
2}
{224,
13}
{672,
1}
{926,
5}.
—
6〉
{888,
8}.
_{888,
11}
(
vgl.
V.
_{888,
9}
).
-um
1〉
{462,
11}
yé
〰
cakrús
úparam
dásāya
{804,
5}
(
Gegensatz
dásyave
).
—
2〉
śū́ram
{112,
18}.
-unā
1〉
{518,
3}
agním
〰
sámiddham.
-ave
1〉
{31,
4}
{36,
10}
{128,
2}
{130,
5}.
_{130,
8}
{140,
4}
{165,
8}
{166,
13}
{189,
7}
{210,
4}
{211,
7}
{268,
4}
{291,
4}
{322,
4}
{324,
1}
{356,
12}
(
barhíṣmate
)
{384,
7}
{385,
6}
{490,
13}
(
bādhitā́ya
)
=
{607,
1}
{630,
2}
{635,
5}
(
āyáve
〰
ca
)
{642,
6}
{643,
17}
{647,
4}.
_{647,
14}.
_{647,
21}
{837,
3}
{869,
4}.
_{869,
8}
(
havíṣmate
)
{872,
9}
{875,
9}
{899,
7}.
—
2〉
{808,
12}
{902,
3}
{112,
16}
(
neben
śayáve,
átraye
).
-os
[
G.
]
1〉
yájatrās
{551,
15}
{891,
14}
yajñíyās
{862,
10}
devās
yajñiyāsas
{650,
2}
rāyás
{667,
4}
vṛdhás
{707,
6}
(
Gegensatz
dásyos
).
—
2〉
ápatye
{68,
7}
nápātas
{294,
3}
(
ṛbhávas
).
-au
[
L.
]
4〉
{1020,
1}.
—
5〉
{1021,
1}.
-avas
1〉
{638,
22}
{892,
12}
{917,
9}.
—
7〉
{89,
7}
(
agnijihvā́s
).
-ūnām
1〉
prajā́s
{96,
2}.
मनु
मनु
masculine
(
मन्
)
homme,
en
gén.
Manu,
fils
de
Brahmā
et
père
du
genre
humain
un
Manu
ou
chef
d'un
मन्वन्तर
[
le
Manu
स्वयम्भुव
ou
1ᵉʳ
Manu
du
kalpa
actuel,
est
regardé
comme
auteur
du
मानवधर्म
ou
Lois
de
Manu
].
Ang.
man
lat.
hominis,
femina
etc.
मनुज
masculine
(
जन्
)
homme
[
né
de
Manu
].
मनुभू
masculine
mms.
मनुराज्
masculine
Kuvera.
मनुष
a.
[
feminine
ई
]
[
sfx.
स
]
humain.
--
S.
feminine
femme.
मनुष्य
masculine
(
sfx.
य
)
homme.
Germ.
mensch.
मनुष्यधर्म
masculine
la
condition
humaine,
Bd.
मनुष्ययज्ञ
masculine
hospitalité.
मनुष्यसभा
feminine
réunion
d'hommes,
assemblée,
foule.
Lieu
d'assemblée.
मनु-
Masculine.
Neuter.
d'un
être
divin,
prototype
et
précepteur
de
l'espèce
humaine,
ord.
au
nombre
de
7
ou
de
14,
l'un
(
le
premier,
Manu
Svāyaṃbhuva
)
passe
pour
l'auteur
des
Sūtra
et
du
Dharma-śāstra
qui
portent
son
nom
autres
personnages
-त्व-
nt.
dignité
d'un
Manu.
°ज-
Masculine.
homme,
humain
-आ-
-ई-
Feminine.
-ई-कृ-
changer
en
homme
°ज-नाथ-
°ज-पति-
Masculine.
roi,
prince
°ज-लोक-
terre
°ज-व्याघ्र-
homme
éminent
°जात्मजा-
Feminine.
femme
°जाधिप-
°जाधिपति-
°जेन्द्र-
Masculine.
roi.
°जात-
Masculine.
homme.
°संहिता-
°स्मृति-
Feminine.
traités
de
lois
attribués
à
Manu.
मन्व्-अन्तर-
nt.
période
de
Manu,
ère
du
monde
(
environ
de
4.000,
000
d'années
le
7{^me^}
est
en
cours
).
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.