भुज (bhuja)

भुज

mf.

(

-जः-जा

)

1.

The

arm.

2.

The

hand

3.

The

trunk

of

an

ele-

phant.

4.

The

arm

or

leg

of

a

geometrical

figure,

as

a

square

or

triangle.

5.

A

bending,

a

curve.

Etymology

भुज्

to

bend,

Affix.

क

।

भुज

masculine

arm,

branch,

trunk

of

an

elephant

feminine

आ

the

coil

of

a

snake,

arm.

भुज

(

जः-जा

)

1.

Masculine.

Feminine.

The

arm

the

hand

a

curve

leg

of

a

triangle.

भुज

-

bhuja

-

Masculine

-

hand

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

hand

वारङ्ग

-

vAraGga

-

Masculine

-

handle

ज्ञापक

-

jJApaka

-

Neuter

-

handle

[

computer

]

मुष्टिका

-

muSTikA

-

Feminine

-

handful

स्यूत

-

syUta

-

Masculine

-

handbag

सुन्दर

-

sundara

-

Adjective

-

handsome

हस्तकन्दुक

-

hastakanduka

-

Masculine

-

handball

पत्रक

-

patraka

-

Neuter

-

handbill

अभिवादन

-

abhivAdana

-

Neuter

-

handshaking

[

computer

]

हस्तदोलन

-

hastadolana

-

Neuter

-

handshaking

[

computer

]

प्रोञ्छ

-

proJcha

-

Masculine

-

handkerchief

करोक्ष

-

karokSa

-

Neuter

-

handkerchief

हस्तग्राह

-

hastagrAha

-

Masculine

-

takenbyhand

मुष्टि

-

muSTi

-

Masculine

-

clenchedhand

घटनापरामर्शी

-

ghaTanAparAmarzI

-

Masculine

-

eventhandler

[

computer

]

घटनापरामर्शक

-

ghaTanAparAmarzaka

-

Neuter

-

eventhandler

[

computer

]

दोषपरामर्श

-

doSaparAmarza

-

Masculine

-

errorhandling

[

computer

]

दक्षिणहस्तेन

-

dakSiNahastena

-

adverb

-

withrighthand

हस्तलिखितग्रन्थ

-

hastalikhitagrantha

-

Neuter

-

handwrittenbook

भुज

bhuja

Masculine

crank

कूर्पर

kUrpara

Masculine

crank

[

Mach.

(

a

bent

portion

of

an

axle

an

arm

an

elbow-shaped

brace,

etc

)

]

अन्तरा-कूर्पर

antarA-kUrpara

Masculine

crank

web

[

the

portion

of

a

crank

between

the

crankpin

and

the

shaft

]

कूर्पर-वृअन्त

kUrpara-vRanta

Neuter

crank

pin

[

Mach.

(

the

cylindrical

piece

which

forms

the

handle,

or

to

which

the

connecting

rod

is

attached

]

कूर्पर-धान

kUrpara-dhAna

Neuter

crank

case

कूर्परेषा

kUrpareSA

Feminine

crank-shaft

भुज

r.

7th

cl.

(

भुनक्ति

भुंक्ते

)

1

To

save,

to

cherish

or

protect.

2

To

eat.

3

To

enjoy.

4

To

suffer

or

endure.

(

ओ,

ञौ

)

ओभुजौ

r.

6th

cl.

(

भुजति

)

To

bend,

to

make

crooked.

भुज

mf.

(

-जः-जा

)

1

The

arm.

2

The

hand.

3

The

arm

or

leg

of

a

geometrical

figure,

as

a

square

or

triangle.

4

A

bending,

a

curve.

Etymology

भुज

to

bend,

Affix.

क.

भुजः

[

bhujḥ

],

[

भुज्यते$नेन,

भुज्-घञर्थे

करणे

क

]

The

arm

ज्ञास्यसि

कियद्

भुजो

मे

रक्षति

मौर्वीकिणाङ्क

इति

Sakuntalâ (Bombay).

1.13

Raghuvamsa (Bombay).

1.34

2.7

3.55.

The

hand

यावन्तो

रजनीचराः

प्रहरणोद्भूर्णद्भुजाकेतवः

Mahâvîracharita (Borooah's Edition),

6.59.

The

trunk

of

an

elephant.

A

bend,

curve.

The

side

of

a

mathematical

figure

as

in

त्रिभुजः

'a

triangle'

तथायते

तद्भुजकोटिघातः

Līlā.

The

base

of

a

triangle.

A

branch

(

of

a

tree.

).

(

In

Astronomy.

)

The

base

of

a

shadow.

Compound.

-अङ्कः

an

embrace.

अग्रम्

the

hand.

the

shoulder.

-अन्तरम्,

-अन्तरालम्

the

bosom,

breast

दिलीपसूनोः

स

बृहद्भुजान्तरम्

Raghuvamsa (Bombay).

3.54

19.32

Mâlavikâgnimitra (Bombay).

5.1.

-अर्पणम्

the

paying

for

subsistence

वाचा

दण्डो

ब्राह्मणानां

क्षत्रियाणां

भुजार्पणम्

Mahâbhârata (Bombay).

*

12.

15.9

(

com.

वेतनप्रदानम्

).

-आकम्बुः

a

conch,

a

bracelet

त्रुटद्भुजाकम्बुमृणालहारिणी

Naishadhacharita.

12.35.

-आपीढः

clasping

or

folding

in

the

arms.

-कोटरः

the

arm-pit.

-छाया

secure

shelter.

-ज्या

the

base

sine.

-दण्डः

a

staff-like

arm.

-दलः,

-लम्

the

head.

-प्रतिभुजम्

the

opposite

sides

in

a

plane

figure.

-फलम्

the

result

from

the

base

sine.

-बन्धनम्

clasping,

an

embrace

(

in

the

arms

)

घटय

भुजबन्धनम्

Gîtagovinda.

1

Kumârasambhava (Bombay).

3.39.

-बलम्,

-वीर्यम्

strength

of

arm,

muscular

strength.

-मध्यम्

the

breast

क्लिश्यन्निवास्य

भुजमध्यमुरःस्थलेन

Raghuvamsa (Bombay).

13.73.

-मूलम्

the

shoulder.

-लता

a

long

slender

arm.

-विनिष्पेषः

slapping

the

upper

arms

(

Marâṭhî.

दंड

थोपटणें

)

तथोर्भुजविनिष्पेषादुभयो-

र्बलिनोस्तदा

Mahâbhârata (Bombay).

*

3.11.58.

-वीर्य

Adjective.

strong

in

the

arm.

-शालिन्

Adjective.

possessing

strong

arms.

-शिखरम्,

-शिरस्n.

the

shoulder.

-सूत्रम्

the

base-sine.

-स्तम्भः

paralysis

of

the

arms.

भुजः

[

भुज्यतेऽनेन,

भुज्-घञर्थे

करणे

क

]

1

The

arm

ज्ञास्यसि

कियद्भुजो

मे

रक्षति

मौर्वीकिणांक

इति

Ś.

1.

13

R.

1.

34,

2.

7,

3.

55.

2

The

hand.

3

The

trunk

of

an

elephant.

4

A

bend,

curve.

5

The

side

of

a

mathematical

figure

as

in

त्रिभुजः

‘a

triangle.’

6

The

base

of

a

triangle.

7

A

branch

(

of

a

tree

).

8

(

In

astr.

)

The

base

of

a

shadow.

Comp.

अग्रं

{1}

the

hand.

{2}

the

shoulder.

अंतरं,

अंतरालं

the

bosom,

breast

R.

3.

54,

19.

32

M.

5.

10.

आपीडः

clasping

or

folding

in

the

arms.

कोटरः

the

arm-pit.

ज्या

the

base

sine.

दंडः

a

staff-like

arm.

दलः

लं

the

hand.

प्रतिभुजं

the

opposite

sides

in

a

plane

figure.

बंधनं

clasping,

an

embrace

(

in

the

arms

)

घटय

भुजबंधनं

Gīt.

10

Ku.

3.

39.

बलं

वीर्यं

strength

of

arm,

muscular

strength.

मध्यं

the

breast

R.

13.

73.

मूलं

the

shoulder.

शालिन्

a.

possessing

strong

arms.

शिखरं,

शिरस्

n.

the

shoulder.

सूत्रं

the

base-sine.

भुज

masculine gender.

(

ifc.

f(

आ

).

)

the

arm,

mahābhārata

kāvya literature

et cetera.

(

भुजयोर्

अन्तरम्,

the

breast,

bhartṛhari

confer, compare.

भुजान्तर

)

the

hand,

pāṇini

vii,

3,

61

the

trunk

of

an

elephant,

mahābhārata

iii,

15736

a

branch,

bough,

bhāgavata-purāṇa

a

bending,

curve,

coil

(

of

a

serpent

See

comp.

below

)

the

side

of

any

geometrical

figure,

kātyāyana-śrauta-sūtra

,

Sch.

the

base

of

a

triangle,

sūryasiddhānta

the

base

of

a

shadow,

ib.

the

supplement

of

2

or

4

right

angles

or

the

complement

of

3

right

angles,

Monier-Williams' Sanskrit-English Dictionary, 1st edition with marginal notes

भुज,

अस्,

आ,

m.

f.

the

arm,

=

1.

बाहु

(

often

at

the

end

of

an

adj.

comp.,

cf.

चतुर्-भ्°,

दश-भ्°,

भद्र-भ्°

)

=

पाणि,

कर,

the

hand

(

अस्

),

m.

a

bending,

bend,

curve

an

arm

or

branch

the

trunk

(

of

an

elephant

)

a

side

(

of

a

triangle

or

of

any

mathematical

figure

प्रति-भुज,

the

opposite

side

)

the

base

of

a

triangle

(

in

astronomy

)

the

base

of

a

shadow

the

supplement

of

two

or

four

right

angles

or

the

complement

of

three

right

angles

(

आ

),

f.

a

winding

=

1.

भोग,

the

coil

of

a

snake

[

cf.

perhaps

Lat.

pug-nus

for

fug-nus,

‘a

fist.’

]

—भुज-कोटर,

अस्,

m.

the

armpit.

—भुज-ग,

अस्,

m.

‘going

crookedly

or

in

a

curve,

’

=

भुजङ्ग,

a

snake

(

ई

),

f.

a

female

snake

a

species

of

shrub,

=

सर्पिणी

[

cf.

भुजङ्गी।

]

—भुजग-दारण,

अस्,

m.

‘snake-destroyer,

’

an

epithet

of

Garuḍa

(

this

and

similar

compounds

may

be

applied

to

any

of

the

natural

enemies

of

the

serpent

race,

as

the

Ardea,

peacock,

ichneumon,

&c.

)

—भुजग-पति,

इस्,

m.

the

king

of

snakes.

—भुजग-पुषप,

अस्,

m.

=

भुजङ्ग-पुष्प,

q.

v.

—भुजग-भोजिन्,

ई,

m.

‘snake-eater,

’

a

peacock

Garuḍa.

—भुजग-

राज,

अस्,

m.

‘snake-king,

’

an

epithet

of

Śeṣa.

—भुजगराजय,

Nom.

A.

भुजगराजयते,

&c.,

to

become

or

act

like

the

king

of

snakes.

—भुजग-वलय,

अस्,

अम्,

m.

n.

a

bracelet

con-

sisting

of

a

serpent.

—भुजग-शिशु-सृत,

अस्,

आ,

अम्,

going

or

moving

like

a

young

snake

(

आ

),

f.,

N.

of

a

metre,

four

times

˘˘˘˘˘˘¯,

˘˘.

—भु-

जगान्तक

(

°ग-अन्°

),

अस्,

m.

‘snake-destroyer,

’

an

epithet

of

Garuḍa

[

cf.

भुजग-दारण।

]

—भु-

जगाभोजिन्

(

°ग-आभ्°

),

ई,

m.

‘feeding

on

snakes,

’

an

epithet

of

Garuḍa.

—भुजगाशन

(

°ग-अश्°

),

अस्,

m.

‘snake-eater,

’

Garuḍa.

—भुजगेन्द्र

(

°ग-

इन्°

),

अस्,

m.

‘snake-king,

’

any

large

snake.

—भुज-

गेश्वर

(

°ग-ईश्°

),

अस्,

m.

‘snake-lord,

’

an

epithet

of

Śeṣa.

—भुजङ्-ग,

अस्,

m.

=

भुज-ग,

a

snake,

serpent,

(

भुजङ्-ग

is

said

by

some

to

be

formed

fr.

भुजम्

as

an

indec.

part.

of

rt.

1.

भुज्

)

a

term

for

the

number

eight

the

paramour

of

a

prostitute

the

dissolute

friend

of

a

king

a

catamite,

lecher

a

species

of

Daṇḍaka

metre

N.

of

a

man

(

ई

),

f.

a

female

snake,

a

young

female

snake

a

species

of

shrub,

=

सर्पिणी

[

cf.

भुजगी

]

(

अम्

),

n.,

N.

of

a

particular

metal,

(

perhaps

lead

cf.

भुजङ्-गम।

)

—भुजङ्ग-कन्या,

f.

a

young

female

snake.

—भुजङ्ग-घात्नी,

f.

‘killing

snakes,

’

a

species

of

plant,

(

commonly

called

Kankālika,

considered

as

an

antidote

and

said

to

be

a

sort

of

mustard

=

सूक्रि,

सर्पाक्षी,

क्षुत्-करी,

स्पृहा।

)

—भुजङ्ग-

जिह्वा,

f.

‘snake's

tongue,

’

a

species

of

plant

(

=

महा-समङ्गा

).

—भुजङ्ग-दमनी,

f.

a

species

of

plant

(

=

नकुलेष्टा

).

—भुजङ्ग-पर्णिनी,

f.

a

species

of

plant

(

=

नाग-दमनी

).

—भुजङ्ग-

पिहित,

अस्,

आ,

अम्,

covered

with

serpents.

—भु-

जङ्ग-पुष्प,

a

species

of

plant,

=

नाग-पुष्प

[

cf.

भुजग-पुष्प।

]

—भुजङ्ग-प्रयात,

अम्,

n.

‘snake-like

course,

’

N.

of

a

metre,

four

times

˘¯¯˘¯¯˘¯¯˘¯¯.

—भुजङ्गप्रयात-स्तोत्र,

अम्,

n.,

N.

of

a

hymn

addressed

to

Śiva,

composed

in

the

Bhujaṅga-prayāta

metre,

and

said

to

be

by

Śaṅkarācārya.

—भुजङ्गप्रयाताष्टक

(

°त-

अष्°

),

अम्,

n.,

N.

of

a

piece

of

poetry

in

praise

of

Kṛṣṇa.

—भुजङ्ग-भ,

अम्,

n.

‘snake-asterism,

’

N.

of

the

Nakṣatra

Āśleṣā.

—भुजङ्ग-भुज्,

क्,

m.

‘snake-eater,

’

a

peacock

an

epithet

of

Garuḍa.

—भुजङ्ग-भोजिन्,

ई,

m.

‘feeding

on

snakes,

’

a

particular

species

of

snake,

the

large

Indian

serpent

(

Boa

Constrictor

),

=

राज-सर्प

an

epithet

of

Ga-

ruḍa.

—भुजाङ्-गम,

अस्,

m.

=

भुजङ्-ग,

a

snake,

serpent

a

term

for

the

number

eight

an

epithet

of

Rāhu

N.

of

a

Nāga

(

आ

),

f.

a

female

snake,

a

female

snake-demon

(

अम्

),

n.

lead.

—भु-

जङ्ग-लता,

f.

betel-pepper

(

=

नाग-वल्ली

).

—भु-

जङ्ग-विजृम्भित,

अम्,

n.

a

species

of

the

Utkṛti

metre.

—भुजङ्ग-शिशु,

उस्,

m.

a

species

of

Vṛhatī

metre.

—भुजङ्ग-सङ्गता,

f.

a

species

of

metre,

four

times

˘˘¯˘¯˘¯˘¯.

—भुजङ्ग-हन्,

आ,

m.

‘snake-killer,

’

Garuḍa.

—भुजङ्गाक्षी

(

°ग-

अक्षि

),

f.

the

ichneumon

plant,

=

नकुलेष्टा

=

रास्ना.

—भुजङ्गाख्य

(

°ग-आख्°

),

अस्,

m.

the

plant

Mesua

Roxburghii

(

=

नाग-केशर

).

—भु-

जङ्गिका,

f.,

N.

of

a

village.

—भुजङ्गेद्र

(

°ग-

इन्°

),

अस्,

m.

the

king

of

snakes.

—भुजङ्गेरित

(

°ग-ईर्°

),

अम्,

n.

a

kind

of

metre.

—भुजङ्गेश

(

°ग-ईश

),

अस्,

m.

‘snake-lord,

’

an

epithet

of

Piṅga-

laka.

—भुज-ज्या,

f.

(

in

astronomy

)

the

base

sine.

—भुजज्या-फल,

अम्,

n.

the

result

from

the

base

sine.

—भुज-दण्ड,

अस्,

अम्,

m.

n.

‘arm-

staff,

’

an

arm

like

a

staff,

the

arm

[

cf.

बाहु-

दण्ड।

]

—भुज-दल,

अस्,

m.

‘arm-leaf,

’

the

hand

[

cf.

भुजा-दल।

]

—भुज-नगर,

अम्,

n.,

N.

of

a

town.

—भुज-प्रतिभुज,

अम्,

n.

opposite

sides

in

a

plane

figure.

—भुज-फल,

अम्,

n.

=

बाहु-फल,

the

result

from

the

base

sine.

—भुज-

बल,

अम्,

n.

strength

of

arm

(

अस्

),

m.,

N.

of

an

author,

(

also

called

भुज-बल-भीम।

)

—भुज-

मध्य,

अम्,

n.

‘the

part

between

the

arms,

’

the

breast.

—भुज-मूल,

अम्,

n.

‘the

root

of

the

arm,

’

the

shoulder.

—भुज-यष्टि,

इस्,

m.

f.

=

भुज-

दण्ड.

—भुज-वीर्य,

अम्,

n.

vigour

of

arm.

—भुज-शालिन्,

ई,

इनी,

इ,

possessing

strong

arms

[

cf.

बाहु-शालिन्।

]

—भुज-शिखर,

अम्,

n.

‘the

head

of

the

arm,

’

the

shoulder.

—भुज-शिरस्,

अस्,

n.

‘the

head

of

the

arm,

’

the

shoulder,

the

shoulder-

blade.

—भुज-संश्रय,

अस्,

m.

going

for

pro-

tection

to

the

arms,

taking

refuge

in

the

arms

(

of

another

).

—भुज-सूत्र,

अम्,

n.

the

base

sine.

—भुजा-कण्ट,

अस्,

m.

(

कण्ट

=

कण्टक

),

‘hand-

thorn,

’

a

finger-nail.

—भुजाग्र

(

°ज-अग्°

),

अस्,

m.

‘end

of

the

arm,

’

the

hand

the

shoulder.

—भुजा-

दल,

अस्,

m.

‘arm-leaf,

’

the

hand

(

=

भुज-दल

)।

—भुजान्तर

(

°ज-अन्°

),

अम्,

n.

‘the

interval

or

part

between

the

arms

or

between

the

shoulders,

’

the

breast,

chest

(

अम्

),

ind.

between

the

arms,

in

the

embrace.

—भुजान्तराल

(

°ज-अन्°

),

अम्,

n.

=

भु-

जान्तर.

—भुजापीड

(

°ज-आप्°

),

अस्,

m.

clasping

or

embracing

in

the

arms.

—भुजा-मध्य,

अम्,

n.

‘the

middle

of

the

arm,

’

the

elbow.

—भुजा-मूल,

अम्,

n.

=

भुज-मूल,

q.

v.

the

shoulder.

भुज

bhuj-a,

Masculine.

arm

trunk

(

of

an

elephant

)

🞄branch

curve,

coil

(

of

a

serpent

):

bhujayor

🞄antaram,

Neuter.

space

between

the

arms,

chest.

3.

ऽभुज्

2.

-भुज्,

latter

part

of

comp.

nouns.

1.

Eating,

e.

g.

शेष-,

Adjective.

Eat-

ing

the

rest,

Man.

3,

117.

2.

Enjoying,

governing

e.

g.

क्षिति-,

Masculine.

A

king,

Bhartṛ.

3,

78.

क्षिति-लव-,

Masculine.

A

small

prince,

Bhartṛ.

3,

100.

क्ष्मा-,

गो-,

जगती-,

Masculine.

A

king,

Rājat.

5,

50

6

2,

44.

देह-,

Masculine.

Epithet

of

Śiva,

MBh.

13,

1067.

धरा-,

पृथिवी-,

Masculine.

A

king,

Rājat.

2,

7.

बलि-,

Masculine.

A

crow.

भू-,

भूमी̆-,

मही-,

Masculine.

A

king,

Bhartṛ.

2,

47

Śriṅgārat.

5

Rājat.

5,

11.

भुज

1.

भुज्

+

अ,

Masculine.

,

and

Feminine.

जा।

1.

The

arm,

Pañc.

215,

7.

2.

The

hand,

Hiḍ.

1,

2.

3.

The

proboscis

of

an

elephant,

Draup.

8.

21.

4.

A

bending.

--

Compound

ऊर्मि-,

Masculine.

an

arm-like

wave,

i.

e.

a

wave

instead

of

an

arm,

Śiś.

9,

38.

चतुर्-,

I.

four

arms,

Bhāg.

P.

6,

1,

35.

II.

Adjective.

,

Feminine.

जा,

having

four

arms,

4,

12,

20.

III.

Masculine.

the

name

of

a

Dānava,

Hariv.

12934.

महा-,

Adjective.

having

great,

powerful

arms,

Rām.

3,

55,

4

Indr.

5,

55.

हाथ

या

कंधे

भुजः

पुंलिङ्गम्

-

भुज्+क

भुजा

भुजः

पुंलिङ्गम्

-

भुज्+क

हाथ

भुजः

पुंलिङ्गम्

-

भुज्+क

हाथ

का

सूँड

भुजः

पुंलिङ्गम्

-

भुज्+क

"झुकाव,

वक्र,

मोड़"

भुजः

पुंलिङ्गम्

-

भुज्+क

"गणितविषयक

आकृति

का

एक

पार्श्व,

यथा

त्रिभुज

त्रिकोण"

भुजः

पुंलिङ्गम्

-

भुज्+क

त्रिकोण

आधार

भुजः

पुंलिङ्गम्

-

भुज+क

"बाहु,

भुजा"

भुजः

पुंलिङ्गम्

-

भुज+क

"हाथ,

हाथी

की

सूँड"

भुजः

पुंलिङ्गम्

-

भुज+क

गणित

में

आकृति

का

एक

पार्श्व

जैसे

त्रिभुज

में

भुजः

पुंलिङ्गम्

-

भुज+क

त्रिकोण

का

आधार

भुजः

पुंलिङ्गम्

-

भुज+क

वृक्ष

की

शाखा

Buja

{%

m.

%}

1.

The

arm,

भुजे

भुजंगेंद्रसमानसारे

R.ii.74,

i.34,

ii.23,

iii.5

2.

the

hand

3.

the

trunk

of

an

elephant

4.

a

side

of

any

mathematical

figure

5.

the

base

of

a

triangle.

२,

अंस,

अक्षि,

अन्तक,

अम्बक,

अयन,

अश्वि,

अश्विनी,

ईक्षण,

ओष्ठ,

कर,

कर्ण,

कुच,

कुटुम्ब,

गरुत्,

गुल्फ,

चक्षु,

जङ्घा,

जानु,

दस्र,

दृश्

,

दृष्टि,

दोः,

द्वन्द्व,

द्वय,

द्वि,

ध्रुव,

नय,

नयन,

नासत्य,

नेत्र,

पक्ष,

पाणि,

बाहु,

भुज,

भुजा,

यम,

यमल,

युग,

युगल,

युग्म,

रविचन्द्रौ,

रविपुत्र,

लोचन,

श्रोत्र,

स्तन,

हस्त

भुज

m.

(

r.

1.

भुज्

s.

अ

)

1

)

brachium.

2

)

manus.

H.

1.

2.

3

)

elephanti

proboscis.

DR.

8.

21.

(

Fortasse

lat.

pug-

nus

pro

fug-nus

=

part.

pass.

भुग्न.

)

bhuja

(

normally

arm

said

to

mean

also

hand,

pāṇi,

kara,

Skt.

Gr.

and

Lex.,

see

BR

once,

at

least,

interpreted

thus

in

an

old

Pali

text,

see

PTSD

),

hand:

keśān

addaśi

lūna

dakṣiṇi

bhuje

LV

〔194.12〕

(

vs

),

she

saw

her

hair

cut

off

in

her

right

hand.

Tib.

is

strangely

different:

lag

pa

gyon

pas

skra

yaṅ

rab

tu

ḥbal

…

mthoṅ,

she

saw

her

hair

dishevelled

by

her

left

(

so!

)

hand.

धातुः →

भुज्

मूलधातुः →

भुज

धात्वर्थः →

पालन-अभ्यवहारयोः

गणः →

रुधादिः

कर्मकत्वं →

सकर्मकः

इट्त्वं →

अनिट्

उपग्रहः →

परस्मैपदी

रूपम् →

भुनक्ति

भुजँ

भुज

पालन,

अभ्यवहारयोः

-

भुनक्ति

पृथिवीम्

अन्नं

भुङ्क्ते

सुखमनुभुङ्क्ते

भोक्ता

भोक्ष्यति

भोक्ष्यते

भुनजानि

भुनजै

भुनजाव

भुनजावहै

भुनजाम

भुनजामहै

अभुनक्

अभुङ्क्त

अभौक्षीत्

अभुक्त

बुभुक्षति

बुभुक्षते

बोभुज्यते

भोज्यम्

भोग्या

लक्षमीः

भुक्त्वा

भुक्तम्

भोगः

17

भुज

2.

f.

आ

b

)

Arm

auch

H

42,

41.

भुज

स्त्री-पुं।

भुजः

समानार्थकाः

भुज,

बाहु,

प्रवेष्ट,

दोस्

2।6।80।1।1

भुजबाहू

प्रवेष्टो

दोः

स्यात्कफोणिस्तु

कूर्परः।

अस्योपरि

प्रगण्डः

स्यात्प्रकोष्ठस्तस्य

चाप्यधः॥

अवयव

==>

कूर्परः,

कूर्परोपरिभागः,

कूर्परयोरधः_मणिबन्धपर्यन्तभागः,

हस्तः,

तर्जनीसहिताङ्गुष्ठविस्तृतहस्तः,

मध्यमासहिताङ्गुष्ठविस्तृतहस्तः,

अनामिकासहिताङ्गुष्ठविस्तृतहस्तः,

कनिष्ठिकायुक्तबद्धमुष्टिहस्तः

पदार्थ-विभागः

अवयवः

भुज,

ओ

श

औ

वक्रणे

।

इति

कविकल्पद्रुमः

॥

(

तुदा०-पर०-सक०-अनिट्

।

)

वक्रणमितिवक्रं

करोतीति

ञौ

रूपम्

।

ओ,

भुग्नः

।

श,

भुजति

लतां

वायुः

।

औ,

भोक्ता

।

इति

दुर्गा-दासः

॥

भुज,

ध

औ

त्राणे

।

भक्षे

।

इति

कविकल्पद्रुमः

॥

(

रुधा०-पर०-सक०-अनिट्

।

)

ध,

भुनक्ति

।औ,

अभौक्षीत्

।

त्राणं

पालनम्

उपभोगश्चतस्मात्

पालने

परस्मैपदम्

।

इति

बोध्यम्

।भुनक्ति

पृव्यिवीं

राजा

पालयतीत्यर्थः

।

उप-भोगे

तु

वृद्धो

जनो

दुःखशतानि

भुङ्क्ते

इति

।दिवं

मरुत्वानिव

भोक्ष्यते

महीमिति

रघुः

।एवं

सुखमुपभुङ्क्ते

इत्यादि

च

बोध्यम्

।

भुजोऽ-शने

इत्यत्र

भक्षणमात्रस्य

ग्रहणेऽपि

उपभोगस्यभक्षणजन्यतृप्तिजनकत्वविवक्षया

सिद्धिरितिविद्यानिवासः

।

इति

दुर्गादासः

॥

भुजः,

पुं

स्त्रीलिङ्गम्

(

भुजति

वक्रो

भवतीति

।

भुज

+“इगुपघज्ञेति

।”

३

।

१

।

१३५

।

इति

कः

।यद्वा,

भुज्यतेऽनेनेति

।

भुज

+

“हलश्चेति

।”३

।

३

।

१२१

।

इति

घञ्

।

इत्यत्र

काशिकोक्तेःघञ्

।

“भुजन्युब्जौ

पाण्युपतापयोः

।”

७

।

३

।

६१

।इति

घञि

गुणाभावः

कुत्वाभावश्च

निपा-त्यते

।

)

तत्पर्य्यायः

।

बाहुः

२

प्रवेष्टः

३दोः

४

।

इत्यमरः

।

२

।

६

।

८०

॥

बाहः

५वाहा

६

भुजा

७

दोषः

८

दोषा

९

।

इत्यमर-टीकायां

भरतः

॥

करः

१०

।

इति

मेदिनी

।जे,

१३

॥

(

यथा,

रघुः

।

२

।

७४

।“भुजे

भुजङ्गेन्द्रसमानसारेभूयः

स

भूमेर्धुरमाससञ्ज

॥

”

)तस्य

शुभाशुभलक्षणम्

यथा,

--“कक्षा

चाश्वदला

श्रेष्ठा

सुगन्धिन्यूर्द्धरोमिका

।अन्यथा

अर्थहीनानामसौ

निःस्वस्य

रोमशौ

॥

निर्म्मांसौ

चैव

भुग्नाल्पौ

श्लिष्टौ

च

विपुलौ

भुजौ

।आजानुलम्बिनौ

बाहू

वृत्तौ

पीनौ

नृपेश्वरे

॥

निःस्वानां

रोमशौ

ह्रस्वौ

श्रेष्ठौ

करिकरप्रभौ

।”इति

गारुडे

६६

अध्यायः

॥

(

हस्तिशुण्डः

।

यथा,

महाभारते

।

३

।

२७०

।

२१

।“नकुलस्तस्य

नागस्य

समीपपरिवर्त्तिनः

।सविषाणं

भुजं

मूले

खड्गेन

निरकृन्तत

॥

”

)ग्रहस्पष्टीकरणार्थं

राशित्रयादूनकेन्द्रग्रहादिः

।राशित्रयादधिकनवपर्य्यन्तषडन्तरितावशेषः

।नवराशिभ्योऽधिकं

चेत्

तदा

द्वादशराशिभ्यःशोध्यश्च

भुजः

स्यात्

।

यथा,

--“दोस्त्रिभोनं

त्रिभोर्द्ध्वं

विशेष्यं

रसै-श्चक्रतोऽङ्काधिकं

स्याद्भुजोनं

त्रिभम्

।कोटिरेकैककं

त्रित्रिभैः

स्यात्

पदंसूर्य्यमन्दोच्चमष्टाद्रयोऽंशा

भवेत्

॥

”इति

ग्रहलाघवम्

॥

क्षेत्रस्य

परिमाणविशेषः

।

यथा,

--“कोटिश्चतुष्टयं

यत्र

दोस्त्रयं

तत्र

का

श्रुतिः

।कोटिं

दोः

कर्णतः

कोटिश्रुतिभ्याञ्च

भुजं

वद

॥

इष्टो

बाहुर्यः

स्यात्तत्स्पर्द्धिन्यां

दिशीतरो

बाहुः

।त्र्यस्रे

चतुरस्रे

वा

सा

कोटिः

कीर्त्तिता

तज्ज्ञैः

॥

तत्कृत्योर्योगपदं

कर्णः

दोः

कर्णवर्गयोर्विवरात्

।मूलं

कोटिः

तच्छ्रुतिकृत्योरन्तरात्

पदं

बाहुः

॥

”इति

लीलावत्यां

क्षेत्रव्यवहारः

॥

भुज

भोटने

तु०

प०

सकर्मकः

अनिट

।

भुजति

अभौक्षीत्

।

क्तओदित्

भुग्नः

।

भुज

भक्षणे

भोगे

च

आ०

पालने

परस्मैपदी

सकर्मकः

रुधा०

अनिट्

।भुङ्क्तेऽन्नम्

।

अभौक्षीत्

।

भूमिं

भुनक्ति

पालयति

।“दिर्व

सरुत्वानिव

भोक्ष्यते

महीम्”

रघुः

।

भुक्तः

।उपसर्गपूर्तस्तु

तत्तदुपसर्गद्योत्ययुक्तभोगादौ

।

भोगश्चसुखदुःखाद्यनुवः

सुखं

दुःखं

वा

भुङ्क्ते

सुखादिकमनु-भवतीत्यर्थः

।

भुज

त्रीषु लिङ्गेषु

भुज

+

क

।

१

भोगकर्त्तरि

२

कुटिलीभूते

च

।

भुज

पुंस्त्री०

भुज्यतेऽनेन

भुज--घञर्थे

करणे

क

।

१

बाहौ२

करे

मेदि०

।

लीलावत्यादौ

त्रिकोणचतुष्कोणादिक्षेत्र-प्रिद्धे

क्षेत्रांशभेदे

“तथायते

तद्भुजकोटिघातः”

इतिलीलावती

।

क्षेत्रशब्दे

दृश्यम्

।

भुजँ

भुज

पालना,

अभ्यवहारयोः

-

(

अर्थविवरणम्

)

अभ्यवहारो

भोजनम्

भुनक्त्ति

भुवम्

भुजोऽनवने

(

1366

)

तङ्-भुङ्क्तेऽन्नम्

भोक्त्ता

गतिबुद्धिप्रत्यवसानार्थ

(

1452

)

इति

कर्मसंज्ञा-भोजयति

चैत्रं

सक्तून्

भोज्यं

भक्ष्ये

(

7369

)

साधु,

भोग्यमन्यत्र

भोजोऽचि

(

द्र0

31134

)

भुजन्युब्जौ

पाण्युपतापयोः(

7361

),

अन्यत्र

भोगः

सुखम्

विश्वभोजः,

भुज्युर्गन्धर्वः

रुचिभुजिभ्यां

किष्यन्

(

उ0

4179

)-भुजिष्यो

दासः

तुदादौ

भुजो

कौटिल्ये

(

6122

)-निर्भुजति

17

भुजँ

भुज

(

अर्थः

)

पालना,

अभ्यवहारयोः

(

भुनक्ति

भुङ्क्त

भुञ्जन्ति

भुनक्षि

भुनज्मि

बुभो

ज

बुभुजतुः

बुभोजिथ

क्रादिनियमान्नित्यमिट्

(

भोक्ता

भोक्ष्यते

भुनक्तु

अभुनक्

भुञ्ज्यात्

)

आशिषि

(

भुज्यात्

अभौक्षीत्

अभौक्ताम्

बुभुक्षति

)

"हलन्ताच्च''

इति

सनः

कित्त्वम्

बोभुज्यते

बोभुजीति

बोभोक्ति

भोजयति

अवूभुजत्

भुङ्क्ते

भुञ्जाते

भुञ्जते

भङ्क्षे

बुभुजे

बुभुजिषे

भोक्ता

भोक्तासे

भोक्ष्यते

भुङ्क्ताम्

अभुङ्क्त

अभुञ्जाताम्

भुञ्जीत

भुञ्जीयाताम्

)

आशिषि

(

भुक्षीष्ट

अभुक्त

अभुक्षाताम्

)

"लिङ्सिचावात्मनेपदेषु''

इति

कित्त्वादगुणत्वम्

(

बुभुक्षते

)

"भुजोऽनवने''

इति

तङ्

भुजोऽदने

इति

वक्तव्ये

अनवनइतिवचनमभ्यवहारादन्यत्रापि

तङर्थम्,

तथा

चेदमपि

सिध्यति

"बुभुजे

पृथिवीपालः

पृथिचीमेव

केवलाम्'

अनुभव

इहार्थः

(

भोजयति

देवदत्तं

यज्ञदत्तः

)

"गतिबुद्धि''

इत्यादिना

प्रयोज्यं

कर्म

निगरणार्थत्वान्नित्यम्परस्मैपदम्

(

इदमेषां

भुक्तम्,

)

"क्तोऽधिकरणे

च''

इत्यधिकरणे

भावे

कर्मणि

वर्तमाने

क्तः

एवं

भावकर्मणोरुदाहार्यम्

भुक्ता

ब्राह्मणा

इति,

भुक्तमेषामस्तीत्यर्थ

आद्यजन्तः,

(

भौज्यम्

)

"भोज्यं

भक्ष्ये''

इति

ण्यति

अकुत्वं

निपात्यते

अभक्ष्ये

तु

(

भोग्या

)

लक्ष्मीः

(

भोगः

)

शरीरं

"हलश्च''

इति

संज्ञायां

घञ्

(

मातृभोगीणः

)

"आत्मन्विश्वजनभोगोत्तरपदात्''

इति

"तस्मै

हितम्''इति

विषये

खः

(

आचार्यभोगीनः

)

इत्यत्र

"आचायर्यादणत्वं

च''

इति

णत्वाभावः

(

राजभोगीनः

)

राजाचार्याभ्यान्तु

नित्यं

भोगोत्तरपदाभ्यामेवेति

भोगोत्तरपदाभ्यामेवाभ्यां

हितप्रत्ययनियमादाचार्याय

हितं

राज्ञे

हितमित्यत्र

वाक्यमेव

भवति

न

तु

सामान्यतश्छः

प्रत्ययः

मात्रे

हितमित्यादौ

तु

(

मात्रीयम्

)

इत्यादि

भवत्येव

(

भुजः

)

"हलश्च''

इति

करणे

घञ्,

"भुजन्युब्जौ

पाण्युपतापयोः''

इति

अगुणत्वमकुत्वं

च

निपातितम्

(

भुजा

)

अयमेव

टाबन्तः

(

भोजः

)

पचाद्यच्

भजतीति

शपि

भुजतीति

शेकौटिल्ये

शिषादयश्चत्वारोऽनुदात्ताः

उदात्तेतः

17

1

{@“भुज

पालनाभ्यवहारयोः”@}

2

अभ्यवहारः

=

भोजनम्।

‘भुजेद्

भुनक्ति

भुंक्ते

स्युः,

कौटिल्ये

पालनेऽदने।’

3

इति

देवः।

4

भोजकः-जिका,

भोजकः-जिका,

5

बुभुक्षकः-क्षिका,

बोभुजकः-जिका

भोक्ता-भोक्त्री,

भोजयिता-त्री,

बुभुक्षिता-त्री,

बोभुजिता-त्री

6

भुञ्जन्-ती,

देवदत्तं

यज्ञदत्तः-

7

भोजयन्-न्ती,

बुभुक्षन्-न्ती

--

भोक्ष्यन्-न्ती-ती,

भोजयिष्यन्-न्ती-ती,

बुभुक्षिष्यन्-न्ती-ती

--