पदं (padaM)

पदं

[

पद्-अच्

]

1

A

foot

(

said

to

be

m.

also

in

this

sense

)

पदेन

on

foot

शिखरिषु

पदं

न्यस्य

Me.

13

अपथे

पदमर्पयंति

हि

R.

9.

74

‘set

foot

on

(

follow

)

a

wrong

road’

3.

50

12.

52

पदं

हि

सर्वत्र

गुणौर्निधीयते

3.

62

‘good

qualities

set

foot

everywhere’

i.

e.

command

notice

or

make

themselves

felt

जनपेद

न

गदः

पदमादधौ

9.

4

‘no

disease

stepped

into

the

country’

यदवधि

न

पदं

दधाति

चित्ते

Bv.

2.

14

पदं

कृ

(

a

)

to

set

foot

in,

on

or

over

(

lit.

)

शांते

करिष्यसि

पदं

पुनराश्रमेऽस्मिन्

Ś.

4.

19

(

b

)

to

enter

upon

or

into,

take

possession

of,

occupy

(

fig.

)

कृतं

वपुषि

नवयौवनेन

पदं

K.

137

कृतं

हि

मे

कुतूहलेन

प्रश्नाशया

हृदि

पदं

133

so

Ku.

5.

21,

Pt.

1.

240

कृत्वा

पद

नो

गले

Mu.

3.

26

‘in

defiance

of

us,

’

(

lit.

planting

his

foot

on

our

neck

)

मूर्ध्नि

पदं

कृ

‘to

mount

on

the

head

of’,

‘to

humble’

Pt.

1.

327

आकृतिविशेषेष्वादरः

पदं

करोति

M.

1

‘good

forms

attract

attention

(

command

respect

)’,

जने

सखी

पदं

कारिता

Ś.

4

‘made

to

have

dealings

with

(

to

confide

in

)

धर्मेण

शर्वे

पार्वतीं

प्रति

पदं

कारिते

Ku.

6.

14.

2

A

step,

pace,

stride

तन्वी

स्थिता

कतिचिदेव

पदानि

गत्वा

Ś.

2.

12

पदे

पदे

‘at

every

step’

अक्षमालामदत्वा

पदात्पदमपि

न

गतव्यं

or

चलितव्यं

‘do

not

move

even

a

step’

&c.

पितुः

पदं

मध्यममुत्पतंती

V.

1.

19

‘the

middle

pace

or

stride

of

Viṣṇu’

i.

e.

the

sky

(

for

mythologically

speaking,

the

earth,

sky,

and

lower

world

are

considered

as

the

three

paces

of

Viṣṇu

in

his

fifth

or

dwarf

incarnation

)

so

अथात्मनः

शब्दगुणं

गुणज्ञः

पदं

विमानेन

विगाहमानः

R.

13.

1.

3

A

foot-step,

foot-print,

footmark

पदपंक्तिः

Ś.

3.

8

or

पदावली

foot-prints

पदमनुविधेयं

च

महतां

Bh.

2.

28.

‘the

foot-steps

of

the

great

must

be

followed’

पदैर्गृह्यते

चौरः

Y.

2.

286.

4

A

trace,

mark,

impression,

vestige

रतिवलयपदांके

चापमासज्य

कंठे

Ku.

2.

64

Me.

35,

96

M.

3.

5

A

place,

position,

station

अधोधः

पदं

Bh.

2.

10

आत्मा

परिश्रमस्य

पदमुपनीतः

Ś.

1

‘brought

to

the

point

of

or

exposed

to

trouble’,

तदलब्धपदं

हृदि

शोकघने

R.

8.

91

‘found

no

place

in

(

left

no

impression

on

)

the

heart’

अपदे

शंकितोस्मि

M.

1,

‘my

doubts

were

out

of

place’,

i.

e.

groundless

कृशकुटुंबेषु

लोभः

पदमधत्त

Dk.

162

Ku.

6.

72,

3.

4

R.

2.

50

9.

82

कृतपदं

स्तनयुगलं

U.

6.

35

‘brought

into

relief

or

bursting

forth’.

6

Dignity,

rank,

office,

station

or

position

भगवत्या

प्राश्निकपदमध्यासितव्यं

M.

1

यांत्येवं

गृहिणीपदं

युवतयः

Ś.

4.

17

‘attain

to

the

rank

or

position’

&c.

स्थिता

गृहिणीपदे

4.

18

so

सचिव°,

राज°

&c.

7

Cause,

subject,

occasion,

thing,

matter,

business,

affair

व्यवहारपदं

हि

तत्

Y.

2.

5

‘occasion

or

matter

of

dispute,

title

of

law,

judicial

proceeding’

Ms.

8.

7

सतां

हि

संदेहपदेषु

वस्तुषु

Ś.

1.

22

वांछितफलप्राप्तेः

पदं

Ratn.

1.

6.

8

Abode,

object,

receptacle:

पदं

दृशः

स्याः

कथमीश

मादृशां

Śi.

1.

37,

15.

22

अगरीयान्न

पदं

नृपश्रियः

Ki.

2.

14

अविवेकः

परमापदां

पदं

2.

30

के

वा

न

स्युः

परिभवपदं

निष्फलारंभयत्नाः

Me.

54

H.

4.

69.

9

A

quarter

or

line

of

a

stanza,

verse

विराचेतपदं

(

गेयं

)

Me.

86

103

M.

5.

2

Ś.

3.

15.

10

A

complete

or

inflected

word

सुप्तिंङंतं

पदं

P.

I.

4.

14

वर्णाः

पदं

प्रयोगार्हानन्वितैकार्थबोधकाः

S.

D.

9

R.

8.

77

Ku.

4.

9.

11

A

name

for

the

base

of

nouns

before

all

consonantal

case-terminations

except

nom.

singular.

12

Detachment

of

the

Vedic

words

from

one

another,

separation

of

a

Vedic

text

into

its

several

constituent

words.

13

A

pretext

Śi.

7.

14.

14

A

square

root.

15

A

part,

portion

or

division

(

as

of

a

sentence

)

as

त्रिपदा

गायत्री.

16

A

measure

of

length.

17

Protection,

preservation.

18

A

square

or

house

on

a

chessboard

अष्टापदपदालेख्यैः

Rām.

19

A

quadrant.

20

The

last

of

a

series.

21

A

plot

of

ground.

22

(

In

Arith

).

Any

one

in

a

set

of

numbers

the

sum

of

which

is

required.

दः

A

ray

of

light.

Comp.

अंकः,

चिह्नं

a

foot-print.

अंगुष्ठः

the

great

toe

thumb

(

of

the

foot

).

अध्ययनं

study

of

the

Vedas

according

to

the

पदपाठ

q.

v.

अनुग

a.

{1}

following

closely,

being

at

the

heels

of

(

gen.

).

{2}

suitable,

agreeable

to.

(

गः

)

a

follower,

companion.

अनुरागः

{1}

a

servant.

{2}

an

army.

अनुशासनं

the

science

of

words,

grammar.

अनुषंगः

anything

added

to

a

pada.

अंतः

{1}

the

end

of

a

line

of

a

stanza.

{2}

the

end

of

a

word.

अंतरं

another

step,

the

interval

of

one

step

पदांतरे

स्थित्वा

Ś.

1

अ°

closely,

without

a

pause.

अंत्य

a.

final.

अब्जं,

अंभोजं,

अरविंदं,

कमलं,

पंकजं,

पद्मं

a

lotuslike

foot.

अर्थः

{1}

the

meaning

of

a

word.

{2}

a

thing

or

object.

{3}

a

head

or

topic

(

of

which

the

Naiyāyikas

enumerate

16

sub-heads

).

{4}

anything

which

can

be

named

(

अभिधेय

),

a

category

or

predicament

the

number

of

such

categories,

according

to

the

Vaiśeṣikas,

is

seven

according

to

the

Sāṃkhyas,

twentyfive

(

or

twenty-seven

according

to

the

followers

of

Patañjali

),

and

two

according

to

the

Vedāntins.

{5}

the

sense

of

another

word

which

is

not

expressed

but

has

to

be

supplied.

आघातः

‘a

stroke

with

the

foot’,

a

kick.

आजिः

a

foot-soldier.

आदिः

{1}

the

beginning

of

the

line

of

a

stanza.

{2}

the

beginning

or

first

letter

of

a

word.

विद्

m.

a

bad

student

(

knowing

only

the

beginnings

of

stanzas.

)

आयता

a

shoe.

आवली

a

series

of

words,

a

continued

arrangement

of

words

or

lines

(

काव्यस्य

)

शरीरं

तावदिष्टार्थव्यवच्छिन्ना

पदावली

Kāv.

1.

10

मधुरकोमलकांतपदावलीं

शृणु

तदा

जयदेवसरस्वतीं

Gīt.

1.

आसनं

a

foot-stool.

आहत

a.

kicked.

कारः,

कृत्

m.

the

author

of

the

Padapāṭha.

क्रमः

walking,

a

pace.

गः

a

foot-soldier.

गतिः

f.

gait,

manner

of

going.

छेदः,

विच्छेदः,

विग्रहः

separation

of

words,

resolution

of

a

sentence

into

its

constituent

parts.

च्युत

a.

dismissed

from

office,

deposed.

न्यासः

{1}

stepping,

tread,

step.

{2}

a

foot-mark.

{3}

position

of

the

feet

in

a

particular

attitude.

{4}

the

plant

गोक्षुर.

{5}

writing

down

verses

or

quarters

of

verses.

पंक्तिः

f.

{1}

a

line

of

foot-steps

Ś.

3.

8

V.

4.

6.

{2}

a

line

or

arrangement

of

words,

a

series

of

words

Ki.

10.

10.

{3}

an

ishtakā

or

sacred

brick.

पाठः

an

arrangement

of

the

Vedic

text

in

which

each

word

is

written

and

pronounced

in

its

original

form

and

independently

of

phonetic

changes

(

opp.

संहितापाठ

).

पातः,

विक्षेपः

a

step,

pace

(

of

a

horse

also

).

बंधः

a

foot-step,

step.

भंजनं

analysis

of

words,

etymology.

भंजिका

{1}

a

commentary

which

separates

the

words

and

analyses

the

compounds

of

a

passage.

{2}

a

register,

journal.

{3}

a

calendar.

भ्रंशः

dismissal

from

office.

माला

a

magical

formula.

योपनं

a

fetter

for

the

feet

(

Ved.

).

वायः

Ved.

a

leader.

विष्टंभः

a

step,

footstep.

वृत्तिः

f.

the

hiatus

between

two

words.

व्याख्यानं

interpretation

of

words.

संघातः

(

टः

)

{1}

connecting

the

words

which

are

separated

in

the

संहिता.

{2}

a

writer,

an

annotator.

स्थ

a.

{1}

going

on

foot.

{2}

being

in

a

position

of

authority

or

high

rank.

स्थानं

a

foot-print.

कदम

Synonyms

पदं,

क्रमः,

पदान्तरम्

(Noun)

अन्तरपरिमाणविशेषः-तद्

अन्तरं

यद्

मनुष्यैः

एकेन

पदेन

आक्रम्यते।

"इतः

मम

गृहं

अष्ट

नव

वा

पदानि

अस्ति।"

Synonyms

अवस्था,

परिस्थितिः,

पदवी,

दशा,

स्थानं,

संस्थानं,

भावः,

वृत्तिः,

पदं,

गति,

भूमिः

(Noun)

एका

विशेषस्थितिः।

"मम

परिस्थित्यां

भवान्

किं

कुर्यात्।"

पदं,

क्लीबम्

(

पद

+

‘नन्दिग्रहिपचादिभ्यो

ल्युणिन्यचः

।’३

।

१

।

१३४

।

इति

अच्

।

)

व्यवसायः

।त्राणम्

।

स्थानम्

।

(

यथा,

मनुः

।

१२

।

१२५

।“एवं

यः

सर्व्वभूतेषु

पश्यत्यात्मानमात्मना

।स

सर्व्वसमतामेत्य

ब्रह्माभ्येति

परं

पदम्

॥

”

)चिह्नम्

।

पादः

।

वस्तु

।

इत्यमरः

।

३

।

३

।

९३

॥

शब्दः

।

वाक्यम्

।

प्रदेशः

।

पादचिह्नम्

।

श्लोक-पादः

।

(

यथा,

हेः

रामायणे

।

१

।

२

।

१८

।“पादबद्धोऽक्षरसमस्तन्त्रीलयसमन्वितः

।शोकार्त्तस्य

प्रवृत्तो

मे

श्लोको

भवतु

नान्यथा

॥

”

)किरणे

पुं

।

इति

मेदिनी

॥

पदलक्षणं

यथा,

--“वर्णाः

पदं

प्रयोगार्हानन्वितैकार्थबोधकाः

।”इति

साहित्यदर्पणे

।

२

।

४

॥

श्रीकृष्णपदचिह्नं

यथा,

--“सौवर्णीं

राजतीं

वापि

पाषाणनिर्म्मितामपि

।पादयोश्चाङ्कितां

कृत्वा

पूजाञ्चैव

समाचरेत्

॥

दक्षिणस्य

पदाङ्गुष्ठमूले

चक्रं

विभर्त्त्यजः

।तत्र

नम्रजनस्योग्रसंसारच्छेदनाय

सः

॥

मध्यमाङ्गुलिमूले

तु

धत्ते

कमलमच्युतः

।धातुश्चित्तद्विरेफाणां

लोभमायाति

शोभनम्

॥

पद्मस्याधो

ध्वजं

धत्ते

सर्व्वानर्थजयध्वजम्

।कनिष्ठामूलतो

वज्रं

भक्तपापाद्रिभेदनम्

॥

पार्ष्णिमध्येऽङ्कुशं

भक्तचित्तेभवशकारणम्

।भोगसम्पन्मयं

धत्ते

यवमङ्गुष्ठपर्व्वणि

।तथा

वामाङ्गुष्ठमूले

पाञ्चजन्यस्य

लक्षणम्

।सर्व्वविद्याप्रकाशाय

धत्ते

च

भगवानजः

॥

”इति

पाद्मे

पातालखण्डे

१२

अध्यायः

॥