निधि (nidhi)

निधि

Masculine.

(

-धिः

)

1.

One

of

KUVERA'S

Nidhis

or

divine

treasures,

nine

of

which

are

enumerated:

viz.

The

Padma,

Mahāpadma,

Sankha,

Makara,

Kachchapa,

Mukunda,

Kunda,

Nila,

and

Kharba:

their

nature

is

not

exactly

defined,

though

some

of

them

appears

to

be

precious

gems

according

to

the

Tāntrika

system,

they

are

per-

sonified

and

worshipped

as

demi-gods,

attendant

either

upon

KUVERA

or

upon

LAKSHMĪ,

the

goddess

of

prosperity.

2.

A

recep-

tacle,

a

place

of

asylum

or

accumulation,

as

a

treasury,

a

granary,

a

nest,

&c.

also

figuratively,

as

गुणनिधिः

a

man

who

contains

or

is

endowed

with

all

good

qualities.

3.

A

treasure,

any

sum

or

quan-

tity

of

wealth

or

valuables.

4.

A

medicinal

plant

and

perfume,

commonly

Jivaka.

5.

The

ocean.

6.

An

epithet

of

Vishṇu

Etymology

नि

in,

धा

to

have,

affix.

आधारे

कि

।

निधि॑

masculine

setting

down

or

serving

up

(

of

food

etc.

)

receptacle,

vessel,

(

hidden

)

treasure.

नि-धि

(

धिः

)

2.

Masculine.

A

treasury,

parti-

cularly

Pluto's

a

depository

wealth

the

ocean

medical

plant.

निधि

-

nidhi

-

Masculine

-

treasure

श्री

-

zrI

-

Feminine

-

treasure

कोश

-

koza

-

Masculine

-

treasure

अर्थौघ

-

arthaugha

-

Masculine

-

treasure

धनाधिकृत

-

dhanAdhikRta

-

Masculine

-

treasure

निकर

-

nikara

-

Masculine

-

treasure

रयि

-

rayi

-

Masculine

-

treasure

वाज

-

vAja

-

Masculine

-

treasure

शेव

-

zeva

-

Masculine

-

treasure

शेवधि

-

zevadhi

-

Masculine

-

treasure

वार

-

vAra

-

Masculine

-

treasure

कोशजात

-

kozajAta

-

Neuter

-

treasure

धन

-

dhana

-

Neuter

-

treasure

धन्य

-

dhanya

-

Neuter

-

treasure

निधान

-

nidhAna

-

Neuter

-

treasure

भाण्ड

-

bhANDa

-

Neuter

-

treasure

रत्न

-

ratna

-

Neuter

-

treasure

वरिवस्

-

varivas

-

Neuter

-

treasure

वार्य

-

vArya

-

Neuter

-

treasure

वृत

-

vRta

-

Neuter

-

treasure

निधि

-

nidhi

-

Masculine

-

reservoir

बृहती

-

bRhatI

-

Feminine

-

reservoir

आधार

-

AdhAra

-

Masculine

-

reservoir

सञ्चय

-

saJcaya

-

Masculine

-

reservoir

उदकाधार

-

udakAdhAra

-

Masculine

-

reservoir

जलाशय

-

jalAzaya

-

Masculine

-

reservoir

पयश्चय

-

payazcaya

-

Masculine

-

reservoir

परिवाप

-

parivApa

-

Masculine

-

reservoir

भाजन

-

bhAjana

-

Neuter

-

reservoir

सामग्र्य

{

सामग्री

}

-

sAmagrya

{

sAmagrI

}

-

Neuter

-

reservoir

जलस्थान

-

jalasthAna

-

Neuter

-

reservoir

बिल्ल

-

billa

-

Neuter

-

reservoir

वरासन

-

varAsana

-

Neuter

-

reservoir

पयोधि

-

payodhi

-

Masculine

-

water

reservoir

उदकार्णव

-

udakArNava

-

Masculine

-

water-reservoir

तोयाधार

-

toyAdhAra

-

Masculine

-

water

reservoir

वारासन

-

vArAsana

-

Neuter

-

water-reservoir

वार्ययन

-

vAryayana

-

Neuter

-

reservoir

of

water

उदधान

-

udadhAna

-

Neuter

-

reservoir

for

water

उदपुर

-

udapura

-

Neuter

-

reservoir

for

water

वापी

-

vApI

-

Feminine

-

oblong

reservoir

of

water

देवखात

-

devakhAta

-

Neuter

-

natural

pond

or

reservoir

जलयन्त्र

-

jalayantra

-

Neuter

-

artificial

water-reservoir

उदधानायतन

-

udadhAnAyatana

-

Neuter

-

place

for

a

water-reservoir

वारिधानी

-

vAridhAnI

-

Feminine

-

water-receptacle

or

reservoir

आसेचन

-

Asecana

-

Neuter

-

reservoir

or

vessel

for

fluids

उन्दनी

-

undanI

-

Feminine

-

reservoir

of

water

for

irrigation

चुण्टा

-

cuNTA

-

Feminine

-

small

well

or

reservoir

near

a

well

पक्षिपानीयशालिका

-

pakSipAnIyazAlikA

-

Feminine

-

trough

or

reservoir

for

watering

bird

प्रवह

-

pravaha

-

Masculine

-

reservoir

into

which

water

is

carried

वर्षाम्बुप्रवह

-

varSAmbupravaha

-

Masculine

-

receptacle

or

reservoir

of

rain-water

प्रपा

-

prapA

-

Feminine

-

place

for

watering

cattle

or

a

shed

on

the

road-side

containing

a

reservoir

of

water

for

travellers

निधि

-

nidhi

-

Masculine

-

hoard

निर्हार

-

nirhAra

-

Masculine

-

hoard

सञ्चय

-

saJcaya

-

Masculine

-

hoard

निधान

-

nidhAna

-

Neuter

-

hoard

उपचिनोति

{

उप-

चि

}

-

upacinoti

{

upa-

ci

}

-

verb

5

-

hoard

up

सेव्य

-

sevya

-

Adjective

-

to

be

kept

or

hoarded

बलति

{

बल्

}

-

balati

{

bal

}

-

verb

-

hoard

grain

or

to

prevent

wealth

निधि

-

nidhi

-

Masculine

-

fund

भविष्यनिधि

-

bhaviSyanidhi

-

Masculine

-

providentfund

भविवयनिधि

-

bhavivayanidhi

-

Masculine

-

providentfund

भविष्यनिधि

-

bhaviSyanidhi

-

Masculine

-

providencefund

वैद्युतकधनसञ्चार

-

vaidyutakadhanasaJcAra

-

Masculine

-

electronicfundstransfer

[

computer

]

प्रन्यास-प्रणीवि

-

pranyAsa-praNIvi

-

Feminine

-

trust

fund

प्रधान

-

pradhAna

-

Adjective

-

fundamental

सार

-

sAra

-

Adjective

-

fundamental

मौलिक

-

maulika

-

Adjective

-

fundamental

मूलभूत

-

mUlabhUta

-

Adjective

-

fundamental

योनिशस्

-

yonizas

-

Indeclinable

-

fundamentally

उपकार-प्रणीवि

-

upakAra-praNIvi

-

Feminine

-

benevolent

fund

प्रकृति

-

prakRti

-

Feminine

-

fundamental

form

महाव्रत

-

mahAvrata

-

Neuter

-

fundamental

duty

मूलवचन

-

mUlavacana

-

Neuter

-

fundamental

text

निदानवत्

-

nidAnavat

-

Adjective

-

funded

on

a

cause

अवमूल्यन

प्रणीवि

-

avamUlyana

praNIvi

-

Feminine

-

depreciation

fund

[

Accounting

]

कर्मि-

अधिलाभांश-प्रणीवि

-

karmi-

adhilAbhAMza-praNIvi

-

Feminine

-

worker's

bonus

fund

यशोधन

-

yazodhana

-

Neuter

-

fund

or

stock

of

fame

ऋणपत्र-

निष्क्रयण-

प्रणीवि

-

RNapatra-

niSkrayaNa-

praNIvi

-

Feminine

-

debenture

redemption

fund

प्रत्यय

-

pratyaya

-

Masculine

-

fundamental

notion

or

idea

सामान्य

-

sAmAnya

-

Neuter

-

general

or

fundamental

notion

भाव

-

bhAva

-

Masculine

-

fundamental

notion

of

the

verb

परिकर्माष्टक

-

parikarmASTaka

-

Neuter

-

8

fundamental

rules

of

arithmetic

यज्ञसंस्था

-

yajJasaMsthA

-

Feminine

-

basis

or

fundamental

form

of

a

sacrifice

मूलमन्त्र

-

mUlamantra

-

Masculine

-

principal

or

primary

or

fundamental

text

महाव्रतिन्

-

mahAvratin

-

Adjective

-

practising

the

five

fundamental

duties

of

jainas

प्रकृतित्व

-

prakRtitva

-

Neuter

-

state

or

condition

of

being

the

original

or

natural

or

fundamental

form

of

anything

निधि

nidhi

Masculine

reservoir

निधि

nidhi

Masculine

treasure

निधि

nidhi

Masculine

fund

निधि

nidhi

Masculine

bottom

of

the

ukhA

निधि

nidhi

Masculine

science

of

chronology

निधि

nidhi

Masculine

hoard

निधि

nidhi

Masculine

sea

निधि

nidhi

Masculine

kind

of

perfume

निधि

nidhi

Masculine

setting

down

or

serving

up

निधि

nidhi

Masculine

place

for

deposits

or

storing

up

निधि

nidhi

Masculine

store

निधि

nidhi

Masculine

receptacle

केन्द्रीय

निधि

kendrIya

nidhi

Masculine

central

exchequer

निधि

अन्वेषणम्

nidhi

anveSaNam

treasure

hunt

निधि

nidhi

Masculine

bottom

of

the

ukhA

संवत्सरभृतोक्क

saMvatsarabhRtokka

Masculine

one

who

has

borne

the

ukhA

for

a

year

इण्ड्व

iNDva

Neuter

two

coverings

for

the

hands

to

protect

them

in

removing

the

ukhA

निधि

Masculine.

(

-धिः

)

1

One

of

KUVERA'S

Nidhis

or

divine

treasures,

nine

of

which

are

enumerated:

viz.

The

Padma,

Mahāpadma,

Śaṅkha,

Makara,

Kacchapa,

Mukunda,

Nanda,

Nīla,

and

Kharba:

their

nature

is

not

exactly

defined,

though

some

of

them

appear

to

be

precious

gems

according

to

the

Tāntrika

system,

they

are

personified

and

worshipped

as

demigods,

attendant

either

upon

KUVERA

or

upon

LAKṢMĪ,

the

goddess

of

prosperity.

2

A

receptacle,

a

place

of

asylum

or

accumulation,

as

a

treasury,

a

granary,

a

nest,

&c.

also

figuratively,

as

गुणनिधिः

a

man

who

contains

or

is

endowed

with

all

good

qualities.

2

A

treasure,

any

sum

or

quantity

of

wealth

or

valuables.

4

A

medicinal

plant

and

perfume,

commonly

Jivaka.

5

The

ocean.

Etymology

नि

in,

धा

to

have,

affix

कि.

निधिः

[

nidhiḥ

],

[

नि-धा-आधारे

कि

]

Abode,

receptacle,

reservoir

जल˚,

तोय˚,

तपोनिधि

Et cætera.

A

store-house,

treasury.

A

treasure,

store,

hoard

(

for

the

nine

treasures

of

Kubera,

see

नवनिधि

).

The

ocean.

An

epithet

of

Viṣṇu.

A

man

endowed

with

many

good

qualities.

the

science

of

chronology

Chhándogyopanishad

7.2.1.

Compound.

-ईशः,

नाथः

an

epithet

of

Kubera

Bhágavata (Bombay).

1.5.56.

-वादः

the

art

of

finding

treasure.

-वासः

the

town

of

Newāsā

on

the

Pravarā

river

in

the

Ahmednagar

District

Cf.

निधिवासकर-परमा-

नन्द-प्रकाशितायां...

संहितायां

......।

Colophon

of

Śiva.

B.2.

निधिः

[

नि-धा-आधारे

कि

]

1

Abode,

receptacle,

reservoir

जल°,

तोय°,

तपोनिधि

&c.

2

A

store-house,

treasury.

3

A

treasure,

store,

hoard,

(

for

the

nine

treasures

of

Kubera,

see

नवनिधि

).

4

The

ocean.

5

An

epithet

of

Viṣṇu.

6

A

man

endowed

with

many

good

qualities.

Comp.

ईशः,

नाथः

an

epithet

of

Kubera.

नि-°धि॑

a

masculine gender.

setting

down

or

serving

up

(

food,

et cetera.

),

ṛg-veda

i,

183,

4

et cetera.

the

bottom

of

the

Ukhā,

śatapatha-brāhmaṇa

a

place

for

deposits

or

storing

up,

a

receptacle

(

especially.

अपां

निधि,

r°

of

waters,

the

ocean,

sea,

also

nalopākhyāna

of

a

Sāman

कलानां

न्°,

the

full

moon

),

mahābhārata

kāvya literature

et cetera.

a

store,

hoard,

treasure,

ṛg-veda

et cetera.

et cetera.

(

in

later

language

especially.

the

divine

treasures

belonging

to

Kubera,

nine

of

which

are

enumerated,

viz.

Padma,

Mahāpadma,

Śaṅkha,

Makara,

Kacchapa,

Mukunda,

Nanda,

Nīla

and

Kharva,

they

are

also

personified

as

attendants

either

of

Kubera

or

of

Lakṣmī

confer, compare.

निधि-दत्त

and

-पालित

below

)

the

sea,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

(

with

दैव

)

the

science

of

chronology,

chāndogya-upaniṣad

vii,

1,

2

(

śaṃkarācārya

)

nalopākhyāna

of

a

partic.

medicine.

plant

(

equal, equivalent to, the same as, explained by.

जीविका

),

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

a

kind

of

perfume

(

equal, equivalent to, the same as, explained by.

नलिका

),

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

नि-धि॑

b

See

under

नि-धा.

नि-धि,

इस्,

m.

setting

down

or

serving

up

food

&c.

(

Ved.

)

the

lower

part

or

bottom

of

the

Ukhā

(

Ved.

)

a

place

where

anything

is

laid

or

deposited,

a

receptacle,

(

अपां

निधिः,

the

receptacle

of

waters,

the

ocean,

sea

also

N.

of

a

Sāman

sometimes

निधि

alone

stands

for

‘the

ocean’

)

a

place

for

storing

up,

a

storehouse,

treasury,

granary,

a

nest,

&c.

(

figuratively

)

a

treasure-house

of

good

qualities,

a

man

endowed

with

many

good

qualities

a

treasure,

store,

hoard,

any

collection

of

wealth

or

valuables

a

divine

treasure

belonging

to

Kuvera,

(

nine

of

which

are

enumerated,

viz.

the

Padma,

Mahā-padma,

Śaṅkha,

Makara,

Kacchapa,

Mukunda,

Nanda,

Nīla,

and

Kharba

their

nature

is

not

exactly

defined,

though

some

of

them

appear

to

be

precious

gems

according

to

the

Tāntrika

system

they

are

personified

and

worshipped

as

demi-gods,

attendant

either

upon

Kuvera

who

is

sometimes

called

निधीनम्

अधि-

पः,

‘lord

of

the

Nidhis,

’

or

upon

Lakṣmī,

the

goddess

of

prosperity

)

N.

of

a

particular

medicinal

plant,

commonly

Jīvikā

a

kind

of

perfume

(

=

नलिका

)

दैवो

निधिः,

‘the

divine

treasure,

’

N.

of

a

particular

philosophical

doctrine.

—निधि-गोप,

अस्,

m.

guardian

of

treasure.

—निधि-नाथ,

अस्,

m.

or

निधि-प्रभु,

उस्,

m.

or

निधीश्वर

(

°धि-ईश्°

),

अस्,

m.

‘lord

of

treasures,

’

an

epithet

of

Kuvera.

—निधि-प,

अस्,

m.

guardian

of

treasure

[

cf.

निधि-पा।

]

—निधि-पति,

इस्,

m.

‘lord

of

treasures,

’

an

epithet

of

Kuvera

N.

of

a

rich

merchant.

—निधिपति-दत्त,

अस्,

m.,

N.

of

a

merchant.

—निधि-पा,

आस्,

Ved.,

or

निधि-पाल,

अस्,

m.

guardian

of

treasure.

—निधि-पालित,

अस्,

m.,

N.

of

a

merchant.

—निधि-मत्,

आन्,

अती,

अत्,

Ved.

pos-

sessing

treasure,

forming

a

store.

—निधीश

or

नि-

धीश्वर

(

°धि-ईश्°

),

अस्,

m.

‘lord

of

treasures,

’

an

epithet

of

Kuvera.

—निध्य्-अर्थिन्,

ई,

इनी,

इ,

treasure

seeking.

निधि

नि-धि।

See

above.

निधि

ni-dhí,

Masculine.

putting

down

food

set

🞄down

receptacle

fig.

embodiment

(

hidden

)

🞄treasure:

apām

—,

receptacle

of

waters,

ocean

🞄[

Page141-1

]

🞄kalānām

—,

full

moon

-guhyaka‿adhipa,

🞄m.

ep.

of

Kubera

-datta,

Masculine.

N.

of

a

merchant

🞄-pa,

Masculine.

guardian

of

treasure

-patidatta,

Masculine.

N.

-pā́,

-pāla,

Masculine.

guardian

of

a

🞄treasure

-pālita,

Masculine.

N.

-maya,

Adjective.

(

ī

)

consisting

🞄of

treasure

-vāda,

Masculine.

art

of

finding

🞄treasure.

निधि

निधि,

i.

e.

नि-धा

(

cf.

धि

and

पयोधि

),

Masculine.

1.

A

receptacle,

MBh.

1,

1124.

2.

A

treasure,

Man.

7,

82.

--

Compound

अम्बु-

and

अम्भस्-,

Masculine.

the

ocean,

Lass.

44,

11.

कला-,

Masculine.

the

moon,

Lass.

91,

15.

जल-,

Masculine.

the

ocean,

Bhartṛ.

2,

78.

तपस्-,

Masculine.

a

pious

person,

Ragh.

1,

56.

तेजस्-,

Masculine.

a

majestic

person,

Chr.

21,

2.

पयस्-,

Masculine.

the

ocean.

शिल

-ज्ञान-,

Masculine.

a

virtuous

and

learned

person.

जलाशय,

खजाना

निधिः

पुंलिङ्गम्

-

नि

+

धा

+

कि

"घर,

आधार,

आशय"

निधिः

पुंलिङ्गम्

-

नि

+

धा

+

कि

"भंडारगृह,

कोषागार"

निधिः

पुंलिङ्गम्

-

नि

+

धा

+

कि

"खज़ाना,

भंडार,

संचय"

निधिः

पुंलिङ्गम्

-

नि

+

धा

+

कि

समुद्र

निधिः

पुंलिङ्गम्

-

नि

+

धा

+

कि

विष्णु

का

विशेषण

निधिः

पुंलिङ्गम्

-

नि

+

धा

+

कि

सद्गुणसंपन्न

व्यक्ति

निधि

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಐಶ್ವರ್ಯ/ಸಂಪತ್ತು/ಬೊಕ್ಕಸ,

ಪುದಿವಟ್ಟು/ಅವಶ್ಯವಾದಾಗ

ಉಪಯೋಗಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು

ಅನುಕೂಲವಾದ

ಧನ

निष्पत्तिः

नि+डुधाञ्

(

धारणपोषणयोः

)

"किः"

(

३-३-९२

)

व्युत्पत्तिः

नितरां

दधाति

पोषयत्यनेन

निधि

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಒಂದು

ವಸ್ತುವಿನ

ಆಧಾರ/ಆಶ್ರಯ.

प्रयोगाः

"सदोपयोगेऽपि

गुरुस्त्वमक्षयो

निधिः

श्रुतीनां

धनसम्पदामिव"

उल्लेखाः

माघ०

१-२८

निधि

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ವಿಷ್ಣು/ಪರಮಾತ್ಮ

व्युत्पत्तिः

आपद्धनवत्

निधीयते

इति

निधिः

प्रयोगाः

"सर्वः

शर्वः

शिवः

स्थाणूः

भूतादिर्निधिरव्ययः"

उल्लेखाः

वि०

स०

विस्तारः

"यः

सदापद्धनमिव

निधेयत्वान्निधिः

स्मृतः"

इति

निरुक्तिः

निधि

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಯಾರಿಗೂ

ತಿಳಿಯದೆ

ಭೂಮಿಯೊಳಗೆ

ಹೂತಿಟ್ಟಿರುವ

ಧನ

विस्तारः

ಇಂತಹ

ಧನವು

ರಾಜನಿಗೆ

ಲಬ್ಧವಾದರೆ

ಅದರ

ಅರ್ಧಭಾಗವನ್ನು

ಬ್ರಾಹ್ಮಣರಿಗೆ

ದಾನಮಾಡಿ

ಉಳಿದುದನ್ನು

ತನ್ನ

ಬೊಕ್ಕಸಕ್ಕೆ

ಸೇರಿಸಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು.

"राजा

लब्ध्वा

निधिं

दद्यात्

द्विजेभ्योऽर्धं

द्विजः

पुनः}

विद्वानशेषमादद्यादशेषेण

प्रभुर्यतः"

याज्ञ०

२.३४

निधि

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಕುಬೇರನ

ಒಂಬತ್ತು

ವಿಧ

ರತ್ನಗಳು

प्रयोगाः

"निधिगणमुखवान्तनिष्कराशिः

प्रचितगुणा

मणिभिः

स्यमन्तकाद्यैः"

उल्लेखाः

याद०

२४-५

विस्तारः

१

)

महापद्मः

२

)

पद्मः

३

)

शङ्खः

४

)

मकरः

५

)

कच्छपः

६

)

मुकुन्दः

७

)

कुन्दः

८

)

नीलः

९

)

खर्वः

-

ಇವು

ಕುಬೇರನ

ನವನಿಧಿಗಳು.

निधि

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಸಮುದ್ರ/ಕಡಲು

निधि

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ನಳಿಕೆಯೆಂಬ

ಒಂದು

ಸುಗಂಧದ್ರವ್ಯ

निधि

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ವೇದ

निधि

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಪೌರವ

ವಂಶದ

ಒಬ್ಬ

ದೊರೆ

प्रयोगाः

"बुभुजे

पृथिवीमेनां

दण्डपाणिर्महाबलः।

राजासने

ततः

सोऽपि

स्थापयित्वा

निधिं

सुतम्"

niDi

{%

m.

%}

1.

Abode,

receptacle,

निधिमिव

हर्षानिधानम्

Git.G.v.,

R.v.55

2.

a

store-house,

a

treasury

3.

a

treasure,

a

hoard

(

for

the

nine

treasures

of

Kubera,

See

नवनिधि

)

4.

the

ocean

5.

an

epithet

of

Vishṇu.

९,

अङ्क,

अन्तर,

अम्बुजासन,

उपेन्द्र,

ऋद्धि,

कपाट,

कवाट,

कवि,

कूप,

केशव,

क्षत,

खग,

खचर,

खेगामी,

खेचर,

गम्भीर,

गाम्भीर,

गो,

ग्रह,

छिद्र,

तामिस्र,

तार्क्ष्यध्वज,

दिविसद्,

दुर्गा,

द्वार,

नन्द,

नभोग,

नव,

निधान,

निधि,

पट,

पदार्थ,

बल,

बिल,

मिति,

यन्त्र,

रत्न,

रन्ध्र,

लब्ध,

लब्धि,

वट,

विल,

विवर,

शुषिर,

सुषिर,

हरि

निधि

m.

(

r.

धा

praef.

नि

s.

इ,

nisi

potius

sine

suffixo,

at-

tenuato

आ

in

इ

)

receptaculum,

thesaurus,

gaza.

A.

6.

6.

N.

24.

37.

nidhi

(

IE

7-1-2

),

‘nine’.

Cf.

nidhi-nikṣepa

(

IE

8-5

HRS

SITI

)

treasure

trove

a

treasure-hoard

hidden

treasure

under

the

ground

one

of

the

eight

kinds

of

enjoyments

allowed

to

the

donees

of

rent-free

land.

Cf.

nidhāna.

(

CITD

),

a

treasure

a

repository

store

a

place

where

anything

is

placed.

Cf.

nidhi-nikṣepa-jala-pāṣāṇ-ārām-ādi-catuṣ-prakāra-bīravaṇa-

pārikh-āya-sahita

(

Ind.

Ant.,

Vol.

XIX,

p.

247

text

lines

101-02

),

privilege

mentioned

along

with

aṣṭabhoga-tejassvāmya-daṇdaśulka-

yukta.

निधि

,

die

Bed.

verborgenes

Gut,

Schatz

ist

ausgefallen.

*nidhi,

pl.

(

ºayaḥ

)

(

“treasures”

):

VIII,

4413

(

personif.

)

XIV,

1924

(

Śaṅkhādīṃś

ca

nidhīn

).

Nidhi^1

=

Śiva

(

1000

names^2

).--Do.^2

=

Vishṇu

(

1000

names^1

).

Ni-dhi

means

primarily

‘(

place

of

)

deposit,

’

‘store,

’^1

and

then

‘treasure’

generally.^2

In

the

Chāndogya

Upaniṣad^3

Nidhi

denotes

some

sort

of

science.

1

)

Rv.

i.

183,

4

v.

43,

8

vii.

67,

7

69,

3,

etc.

2

)

Rv.

ii.

24,

6

viii.

29,

6

x.

68,

6

Av.

x.

7,

23,

etc.

3

)

vii.

1,

2.

4

2,

1

7,

1.

The

St.

Petersburg

Dictionary,

s.v.,

and

Böhṭlingk

in

his

edition,

take

daivo

nidhiḥ

as

one

expression.

See

Daiva.

Sāyaṇa

takes

each

as

a

separate

entity,

and

renders

Nidhi

as

mahākālādinidhi-

śāstram,

presumably

meaning

some

sort

of

chronology.

Cf.

for

Nidhi

as

‘treasure,

’

Jolly,

Recht

und

Sitte,

103,

104.

निधि

पुं।

सामान्यनिधिः

समानार्थकाः

निधि,

शेवधि,

शङ्ख

1।1।71।2।1

स्यात्किन्नरः

किम्पुरुषस्तुरङ्गवदनो

मयुः।

निधिर्ना

शेवधिर्भेदाः

पद्मशङ्खादयो

निधेः।

महापद्मश्च

पद्मश्च

शङ्खो

मकरकच्छपौ।

मुकुन्दकुन्दनीलाश्च

खर्वश्च

निधयो

नव॥

सम्बन्धि1

==>

कुबेरः

==>

विशेषनिधिः

पदार्थ-विभागः

धनम्

निधिः,

पुंलिङ्गम्

(

निधीयतेऽत्रेति

।

नि

+

धा

+

किः

।

)नलिकानामगन्धद्रव्यम्

।

समुद्रः

।

इति

राज-निर्घण्टः

॥

(

यथा,

देवीभागवते

।

३

।

२२

।

१०

।“कन्यां

सुकेशीं

निधिकन्यकासमांमेने

तदात्मानमनुत्तमञ्च

॥

”

)जीवकौषधिः

।

इति

शब्दचन्द्रिका

॥

आधारः

।यथा

।

गुणनिधिः

।

जलनिधिः

।

इत्यादयः

॥

चिरप्रनष्टस्वामिकभूजातधनविशेषः

।

इतिप्राञ्चः

॥

अज्ञातस्वामिकचिरनिखातस्वर्णादि

।यथा

।

अधुना

भूमौ

चिरनिखातस्य

सुवर्णा-देर्निधिशब्दवाच्यस्याधिगमे

विधिमाह

।“राजा

लब्ध्वा

निधिं

दद्यात्

द्बिजेभ्योऽर्द्धं

द्बिजःपुनः

।विद्वानशेषमादद्यात्

सर्व्वस्यासौ

प्रभुर्यतः

॥

इतरेण

निधौ

लब्धे

राजा

षष्टांशमाहरेत्

।अनिवेदितविज्ञातो

दाप्यस्तं

दण्डमेव

च

॥

”“उक्तलक्षणं

निधिं

राजा

लब्धार्द्धं

ब्राह्मणेभ्योदत्त्वा

शेषं

कोषे

निवेशयेत्

।

ब्राह्मणस्तु

विद्बान्श्रुताध्ययनसम्पन्नः

सदाचारो

यदि

निधिं

लभेततदा

सर्व्वमेव

गृह्णीयात्

।

यस्मादसौ

सर्व्वस्यजगतः

प्रभुः

।

इतरेण

तु

राजविद्बद्ब्राह्मण-व्यतिरिक्तेनाविद्वद्ब्राह्मणक्षत्त्रियादिना

निधौलब्धे

राजा

षष्ठांशमधिगन्त्रे

दत्त्वा

शेषं

निधिंस्वयमाहरेत्

।

यथाह

वशिष्ठः

।

अप्रज्ञायमानंवित्तं

योऽधिगच्छेत्

राजा

तद्धरेदधिगन्त्रे

षष्ठ-मांशं

प्रदद्यात्

इति

।

गौतमोऽपि

निध्यधिगमोराजधनं

न

ब्राह्मणस्याभिरुपस्याब्रह्मणोऽप्या-ख्याता

षष्ठं

अंशं

लभेतेत्येक

इति

।

अनिवेदितइति

कर्त्तरि

निष्ठा

।

अनिवेदितश्चासौ

विज्ञा-तश्च

राजा

इत्यनिवेदितविज्ञातः

।

यः

कश्चि-न्निधिं

लब्ध्वा

राज्ञे

न

निवेदितवान्

विज्ञातश्चराजा

स

सर्व्वं

निधिं

दाप्यो

रण्ड्यश्च

शक्त्यपेक्षया

।अथ

निधेरपि

स्वाम्यागत्यरूपसङ्ख्यादिभिः

स्वत्वंभावयति

तदा

तस्मै

राजा

निधिं

दत्त्वा

षष्ठंद्वादशं

वांशं

स्वयमाहरेत्

।

यथाह

मनुः

।“ममायमिति

यो

ब्रूयान्निधिं

सत्येन

मानवः

।तस्याददीत

षड्भागं

राजा

द्वादशमेव

वेति

॥

अंशविकल्पस्तु

वर्णकालाद्यपेक्षया

वेदितव्यः

।”इति

मिताक्षरायां

व्यवहाराध्यायः

॥

कुवेरस्य

नवधा

रत्नविशेषः

।

तत्पर्य्यायः

।शेवधिः

२

।

इत्यमरः

।

१

।

१

।

७४

॥

सेवधिः

३

।इति

भरतः

॥

तद्भेदा

यथा,

--“पद्मोऽस्त्रियां

महापद्मः

शङ्खो

मकरकच्छपौ

।मुकुन्दकुन्दनीलाश्च

वर्च्चोऽपि

निधयो

नव

॥

”इति

हारावली

॥

मार्कण्डेयपुराणे

तु

वर्च्च

इति

हित्वा

अष्टावेवउक्ताः

।

इति

भरतः

॥

*

॥

तल्लक्षणं

यथा,

--“पद्मिनी

नाम

या

विद्या

लक्ष्मीस्तस्याधिदेवता

।तदाधाराश्च

निधयस्तान्मे

निगदतः

शृणु

॥

तत्र

पद्ममहापद्मौ

तथा

मकरकच्छपौ

।मुकुन्दनीलौ

नन्दश्च

शङ्खश्चैवाष्टमो

निधिः

॥

सत्यामृद्ध्यां

भवन्त्येते

सद्भिः

सह

भवन्त्यमी

।एते

ह्यष्टौ

समाख्याता

निधयस्तव

क्रोष्टुके

!

॥

एभिरालोकितं

चित्तं

मनुष्यस्य

महामते

!

।यादृक्

स्वरूपं

भवति

तन्मे

निगदतः

शृणु

॥

पद्मो

नाम

निधिः

पूर्व्वः

स

यस्य

भवति

द्विज

!

।स

तस्य

तत्सुतानाञ्च

तत्प्रौत्त्राणाञ्च

नान्यगः

॥

दाक्षिण्यसारः

पुरुषस्तेन

चाधिष्ठितो

भवेत्

।सत्त्वाधारो

महाभागो

यतोऽसौ

सात्त्विकोनिधिः

॥

सुवर्णरौप्यताम्रादिधातूनाञ्च

परिग्रहम्

।करोत्यतितरां

सोऽथ

तेषाञ्च

क्रयविक्रयम्

॥

करोति

च

यथा

यज्ञान्

यज्विनाञ्च

प्रयच्छति

।सम्पादयति

कामांश्च

सर्व्वानेव

यथाक्रमम्

॥

सभादेवनिकेतांश्च

स

कारयति

तन्मनाः

।

*

।सत्त्वाधारो

निधिश्चान्यो

महापद्म

इति

श्रुतः

॥

सत्त्वप्रधानो

भवति

तेन

चाधिष्ठितो

नरः

।करोति

पद्मरागादिरत्नानाञ्च

परिग्रहम्

॥

समौक्तिकप्रबालानां

तेषाञ्च

क्रयविक्रयम्

।ददाति

योगशीलेभ्यस्तेषामावसथांस्तथा

॥

स

कारयति

तच्छीलः

स्वयमेव

च

जायते

।तत्प्रसूतास्तथाशीलाः

पुत्त्रपौत्त्रक्रमेण

च

॥

पूर्व्वर्द्धिमात्रः

सप्तासौ

पुरुषांश्च

न

मुञ्चति

।महापद्मस्तु

विप्राणां

यज्ञे

समुपजायते

॥

*

॥

तामसो

मकरो

नाम

निधिस्तेनावलोकितः

।पुरुषोऽथ

तमःप्रायः

सुशीलोऽपि

हि

जायते

॥

बाणखड्गर्ष्टिधनुषां

चर्म्मणाञ्च

परिग्रहम्

।दंशनानाञ्च

कुरुते

याति

मैत्रीञ्च

राजभिः

॥

ददाति

शौर्य्यवृत्तीनां

भूभुजां

ये

च

तत्प्रियाः

।क्रयविक्रयञ्च

शस्त्राणां

नान्यत्र

प्रीतिमेति

च

॥

एकस्यैव

भवत्येष

नरस्य

न

सुतानुगः

।द्रव्यार्थं

दस्युतो

नाशं

संग्रामे

वापि

संव्रजेत्

॥

*

॥

कच्छपाख्यो

निधिर्योऽन्यो

नरस्तेनाभिवीक्षितः

।तमःप्रधानो

भवति

यतोऽसौ

तामसो

निधिः

॥

व्यवहारा

न

शिष्टैश्च

पण्यजातं

करोति

च

।कर्म्मान्तानखिलांश्चैव

न

विश्वसिति

कस्यचित्

॥

समस्तानि

यथाङ्गानि

निगृह्यान्ते

हि

कच्छपः

।तथावष्टभ्य

रत्नानि

तिष्ठत्याकुलमानसः

॥

न

ददाति

न

वा

भुङ्क्ते

तद्विनाशभयाकुलः

।निधानमुर्व्यां

कुरुते

निधिः

सोऽप्येकपुरुषः

॥

*

॥

रजोगुणमयश्चान्यो

मुकुन्दो

नाम

यो

निधिः

।नरोऽवलोकितस्तेन

तद्गुणो

भवति

द्विज

!

॥

वीणावेणुमृदङ्गादिगीतवाद्यपरिग्रहम्

।करोति

वाद्यतां

वित्तं

नृत्यताञ्च

प्रयच्छति

॥

वन्दिमागधसूतानां

विटानां

लास्यपाठिनाम्

।ददात्यहर्निशं

भोगान्

भुङ्क्ते

तैस्तु

समं

द्बिज

!

॥

कुलटासु

रतिश्चास्य

भवत्यन्यैश्च

तद्बिधैः

।प्रयाति

सङ्गमेकञ्च

स

निधिर्भजते

नरम्

॥

*

॥

रजःसत्त्वमयश्चान्यो

नन्दो

नाम

महानिधिः

।उपैति

स्तम्भमधिकं

नरस्तेनावलोकितः

॥

समस्तधातुरत्नानां

पण्यवाद्यादिकस्य

च

।प्रतिग्रहं

करोत्येष

तथैव

क्रयविक्रयम्

॥

आधारः

स्वजनानाञ्च

आगताभ्यागतस्य

च

।सहते

नावमानोक्तिं

स्वल्पामपि

महामुने

!

॥

स्तूयमानश्च

महतीं

प्रीतिं

वध्नाति

यच्छति

।यं

यमिच्छति

वै

कामं

मृदुत्वमुपयाति

च

॥

बह्व्यो

भार्य्या

भवन्त्यस्य

सूतिमत्योऽतिशोभनाः

।सन्ततौ

सप्त

च

नरान्निधिर्नन्दोऽनुवर्त्तते

॥

प्रबर्द्धमानोऽनु

नरमष्टभागेन

सत्तम

!

।दीर्घायुष्यञ्च

सर्व्वेषां

पुरुषाणां

प्रयच्छति

॥

बन्धूनामेव

भ्रमणं

ये

च

दूरादुपागताः

।तेषां

करोति

वै

नन्दः

परलोके

न

चादृतः

॥

*

॥

भवत्यस्य

न

च

स्नेहः

सहवासिषु

जायते

।पूर्व्वमित्रेषु

शैथिल्यं

प्रीतिमन्यैः

करोति

च

॥

तथैव

सत्त्वरजसी

यो

बिभर्त्ति

महानिधिः

।स

नीलसंज्ञस्तत्सङ्गी

नरस्तच्छीलभाग्भवेत्

॥

वस्त्रकार्पासधान्यादिफलपुष्पपरिग्रहम्

।मुक्ताविद्रुमशङ्खानां

शुक्त्यादीनां

महामुने

!

॥

काष्ठादीनां

करोत्येष

यच्चान्यज्जलसम्भवम्

।क्रयविक्रयमप्येषां

नान्यत्र

रमते

मनः

॥

तडागान्

पुष्करिण्यश्च

तथारामान्

करोति

च

।बन्धञ्च

सरितां

वृक्षांस्तथा

रोपयते

नरः

॥

अनुलेपनपुष्पादिभोगभुक्

वापि

जायते

।त्रिपौरुषश्चापि

निधिर्नीलो

नामेति

विश्रुतः

॥

रजस्तमोमयश्चान्यः

शङ्खसंज्ञो

हि

यो

निधिः

।तेनापि

नीयते

विप्र

!

तद्गुणत्वं

निधीश्वरः

॥

एकस्यैव

भवत्येष

नरं

नान्यमुपैति

च

।यस्य

शङ्खो

निधिस्तस्य

स्वरूपं

क्रोष्टुके

!

शृणु

॥

एक

एवात्मना

सृष्टमन्नं

भुङ्क्ते

तथाम्बरम्

।कदन्नभुक्

परिजनो

न

च

शोभनवस्त्रभृत्

॥

न

ददाति

सुहृद्भार्य्यासुतपौत्त्रस्नुषादिषु

।स्वपोषणपरः

शङ्खी

नरो

भवति

सर्व्वदा

॥

इत्येते

निधयः

ख्याता

नराणामर्थदेवताः

॥

मिश्रावलोकिनो

मिश्रस्वभावफलदायिनः

।यथाख्यातः

स्वभावस्तु

भवत्येकविलोकनात्

।सर्व्वेषामाधिपत्ये

च

श्रीरेषां

द्विज

पद्मिनी

॥

”इति

मार्कण्डेयपुराणे

६८

अध्याये

निधिलक्षणम्

॥

(

पौरववंशीयनृपविशेषः

।

अयं

हि

दण्डपाणेःपुत्त्रः

।

मत्स्यपुराणादिमते

निरामित्रनाम्नाविख्यातः

।

५०

।

८७

॥

यथा,

राजावल्यां

प्रथम-परिच्छेदे

।“बुभुजे

पृथिवीमेनां

दण्डपाणिर्महाबलः

।राजासने

ततः

सोऽपि

स्थापयित्वा

निधिं

सुतम्

॥

स्मरन्नारायणं

देवं

तपसे

स

वनं

ययौ

।निघिस्तु

विधिवद्राज्यं

चकार

नीतिपण्डितः

॥

”विष्णुः

।

यथा,

महाभारते

।

१३

।

१४९

।

१७

।“सर्व्वः

शर्व्वः

शिवः

स्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः

॥

”“प्रलयकालेऽस्मिन्

सर्व्वं

निधीयते

इति

निधिः

।”इति

तद्भाष्ये

शङ्करः