Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
नरक
naraka
नरक
-
naraka
-
Masculine
-
hell
भो
-
bho
-
Masculine
-
hello
पाताल
-
pAtAla
-
Neuter
-
hells
दुर्गति
-
durgati
-
Feminine
-
hell
रसा
-
rasA
-
Feminine
-
hell
भूर्
-
bhUr
-
ind.
-
hell
निरय
-
niraya
-
Masculine
-
hell
अधोनिलय
-
adhonilaya
-
Masculine
-
hell
अन्धकाल
-
andhakAla
-
Masculine
-
hell
कटाह
-
kaTAha
-
Masculine
-
hell
तप्तसुराकुण्ड
-
taptasurAkuNDa
-
Masculine
-
hell
बिलस्वर्ग
-
bilasvarga
-
Masculine
-
hell
प्रमथालय
-
pramathAlaya
-
Masculine
-
hell
भूमिज
-
bhUmija
-
Masculine
-
hell
अर्गल
-
argala
-
Masculine
Neuter
-
hell
सूचीमुख
-
sUcImukha
-
Neuter
-
hell
तमिस्र
-
tamisra
-
Neuter
-
hell
वैशस
-
vaizasa
-
Neuter
-
hell
है
-
hai
-
indecl.
-
hello
[
voc.
particle
]
अरे
-
are
-
indecl.
-
hello
नरकः
[
narakḥ
]
कम्
[
kam
],
कम्
1
Hell,
infernal
regions
(
corresponding
to
the
realm
of
Pluto
there
are
said
to
be
21
different
parts
of
these
regions
where
different
kinds
of
tortures
are
inflicted
upon
sinners
तामिस्र,
अन्धतामिस्र,
महारौरव,
रौरव,
नरक,
कालसूत्र,
महानरक,
संजीवन,
माहवीचि,
तपन,
संप्रतापन,
संहात,
काकोल,
कुड्मल,
प्रतिमूर्तिक,
लोहशङ्कु,
ऋजीष,
पन्था,
शाल्मली,
असितपत्रवन,
लोहदारक
are
the
21
Narakas
Compare.
Manusmṛiti.
4.
88-9
).
A
liquor-vessel
नरकं
मद्यभाजने
Nm.
-कः
Name.
of
a
demon,
king
of
Prāgjyotiṣa.
[
According
to
one
account
he
carried
off
Aditi's
ear-rings
and
Kṛiṣna
at
the
request
of
the
gods
killed
him
in
a
single
combat
and
recovered
the
jewels.
According
to
another
account,
Naraka
assumed
the
form
of
an
elephant
and
carried
off
the
daughter
of
Viśvakarman
and
outraged
her.
He
also
seized
the
daughters
of
Gandharvas,
gods,
men
and
the
nymphs
themselves,
and
collected
more
than
16
damsels
in
his
harem.
These,
it
is
related,
were
transferred
by
Kṛiṣṇa
to
his
own
harem
after
he
had
slain
Naraka.
The
demon
was
born
of
earth,
and
hence
called
'Bhauma'
]
Compound.
-अन्तकः,
-अरिः,
-जित्,
-रिपुः
Masculine.
epithets
of
Kṛiṣṇa
नरकरिपुणा
सार्धं
तेषां
सभीमकिरीटिनाम्
Veṇîsamhâra.
3.24.
आमयः
the
soul
after
death.
a
ghost,
spirit.
-आवासः
an
inhabitant
of
hell.
-कुण्डम्
a
pit
in
hell
where
the
wicked
are
tormented
(
86
such
places
are
enumerated
).
-देवता
'the
deity
of
hell',
Nirṛiti
(
निर्ऋति
).
-रूपिन्
Adjective.
hellish.-वासः
the
abode
in
hell.
-स्या
the
Vaitariṇī
river.
न॑रक
mn.
(
nirukta, by yāska
नर॑क,
taittirīya-āraṇyaka
)
hell,
place
of
torment,
manu-smṛti
mahābhārata
et cetera.
(
distinguished
from
पाताल,
q.v.
personified
as
a
son
of
Anṛta
and
Nirṛti
or
Nirkṛti,
mārkaṇḍeya-purāṇa
there
are
many
different
hells,
generally
21
manu-smṛti
iv,
88-90
yājñavalkya
purāṇa
et cetera.
)
न॑रक
masculine gender.
nalopākhyāna
of
a
demon
(
son
of
Viṣṇu
and
Bhūmi
or
the
Earth,
and
therefore
called
Bhauma,
haunting
Prāg-jyotiṣa
and
slain
by
Kṛṣṇa
),
mahābhārata
purāṇa
rājataraṃgiṇī
et cetera.
नरक
nara-ka,
Masculine.
(
Neuter.
rare
)
infernal
regions,
hell
N.
of
a
demon
slain
by
Kṛṣṇa:
-pāta,
Masculine.
going
to
hell.
नरक,
Masculine.
1.
Hell,
the
infernal
regions,
Man.
2,
116.
2.
The
name
of
a
demon,
MBh.
1,
2537.
3.
The
name
of
a
country,
MBh.
2,
578.
--
Compound
महा-,
Masculine.
the
name
of
a
hell,
Man.
4.
83.
नरक
नरकः
पुंलिङ्गम्
-
नृणाति
क्लेशं
प्रापयति-
नृ
+
वुन्
"दोज़ख,
घृण्य
प्रदेश"
नरकम्
नपुंलिङ्गम्
-
नृणाति
क्लेशं
प्रापयति-
नृ
+
वुन्
"दोज़ख,
घृण्य
प्रदेश"
नरक
वि*
-
-
"एक
राक्षस
का
नाम,
प्राग्ज्योतिष
का
राजा"
नरक
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಜೀವಾತ್ಮನು
ತಾನು
ಮಾಡಿದ
ಪಾಪಕಾರ್ಯಗಌಅ
ಫಲವನ್ನು
ಯಮಲೋಕದಲ್ಲಿ
ಅನುಭವಿಸುವ
ಸ್ಥಳ
निष्पत्तिः
नॄ
(
नये
)
-
"वुन्"
(
उ.
५-३५
)
व्युत्पत्तिः
नरति
नयति
पापलोकम्
नरक
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ನರಕಾಸುರ
Naraka^1,
an
Asura,
son
of
Bhūmi
(
the
Earth
)
and
slain
by
Kṛshṇa
(
Vishṇu
).
§
93
(
Aṃśāvat.
):
I,
65,
2537
(
among
the
sons
of
Danu(
!
)
).--§
268
(
Varuṇasabhāv.
):
]
II,
9,
364
(
pṛthiviñjayaḥ,
in
the
palace
of
Varuṇa
).--§
273
(
Rājasūyārambhap.
):
II,
14,
578
(
?
Muruñ
ca
Narakañ
caiva
śāsti
yo
Yavanādhipaḥ
(
i.e.
Bhagadatta
),
name
of
a
country?
).-§
317b
(
Kṛshṇa
Vāsudeva
):
III,
12,
477
(
Bhaumaṃ,
Kṛshṇa
slew
N.
and
recovered
the
ear-rings
[
of
Aditi
]
),
488
(
NisundaNºau
hatau,
destroying
the
bonds
of
Muru,
Kṛshṇa
slew
Nisunda
and
N.
and
made
safe
the
way
to
Prāgjyotisha
cf.
Harivaṃśa,
v.
6791
foll.
).--§
422
(
Gandhamādanapr.
):
III,
142,
10914
(
asthīni
Daityasya
Nºsya,
in
the
north
).-§
422b
(
do.
):
Lomaśa
told:
N.
aspired
to
the
position
of
Indra
(
Aindraṃ…sthānaṃ
)
by
practising
austerities
during
10,
000
years
and
by
learning.
Indra
became
afraid
and
thought
of
Vishṇu,
who
then
slew
N.
with
his
hand:
III,
142,
10923
(
Daityendrāt
).--§
443
(
Nivātakavacayuddhap.
):
III,
168,
12073
(
Prahlāda-Nºau,
have
been
defeated
by
Indra
).--§
513
(
Ghoshayātrāp.
):
III,
252,
15174
(
hatasya
Nºsyātmā
Karṇamūrtim
upāśṛtya,
possessed
Karṇa
),
15189
(
Karṇo
'py
āvishṭacittātmā
Nºsyāntarātmanā,
do.
).--§
561c
(
Kṛshṇa
Vāsudeva
):
V,
48,
†1887
(
Bhaumaḥ,
robbed
the
ear-rings
of
Aditi,
cf.
§
317b
),
†1892
(
Bhaumaṃ,
slain
by
Kṛshṇa,
do.
).--§
561
(
Yānasandhip.
):
V,
68,
2526
(
had
been
defeated
by
Kṛshṇa
).--§
567
(
Bhagavadyānap.
):
V,
130,
4407
(
ºaḥ
saha
Dānavaiḥ,
cf.
§
317b
).--§
570f
(
Śārṅga
):
V,
168,
5357
(
nirjitya
Nºṃ
Bhaumam
āhṛtya
maṇikuṇḍale,
cf.
§
317b
).--§
589
(
Droṇābhishekap.
):
VII,
11,
386
(
had
been
slain
by
Kṛshṇa
).--§
592c
(
Vaishṇa-vāstra
):
VII,
29,
1283,
1286,
1288
(
Bhūmi
(
the
Earth
),
the
mother
of
N.
asked
the
Vaishṇava
weapon
for
her
son,
from
him
it
passed
over
to
Bhagadatta
).--§
592
(
Saṃśaptakavadhap.
):
VII,
29,
1291
(
had
been
slain
by
Kṛshṇa
).-§
604
(
Karṇap.
):
VIII,
5,
144
(
yathā
Kṛshṇena
Nºo
Muraś
ca
nihataḥ,
cf.
§
317b
).--§
637
(
Rājadh.
):
XII,
47,
1682
(
ºsantrāsarakshamaṇdalakāriṇe
Vishṇave,
i.e.
Kṛshṇa
).--§
666
(
Mokshadh.
):
XII,
209,
7610
(
Dānavamukhyāḥ…Nºādyā
mahāsurāḥ
).--§
673b
(
Bali-Vāsavas.
):
XII,
227,
8261
(
among
the
ancient
rulers
of
the
earth
).--§
717b
(
Nārāyaṇīya
):
XII,
340,
12956
(
Bhaumaṃ,
will
be
slain
by
Nārāyaṇa,
incarnate
as
Kṛshṇa
).
Cf.
Bhauma,
Daitya,
Daityendra,
Dānava.
Naraka^2,
tīrtha.
§
368
(
Tīrthayātrāp.
):
III,
83,
7039
(
only
C.,
B.
has
Anarakaṃ
).
*naraka
(
“hell”
):
I,
636,
1841,
3026
(
Punnāmno
nºāt
),
3092
(
trāyante
nºāj
jātāḥ
putrā
dharmaplavāḥ
pitṝn
),
†3603
(
imaṃ
bhaumaṃ
nºṃ
),
†3605
(
bhaumaṃ
),
†3606
(
imaṃ
bhaumaṃ
nºaṃ
),
†3651
(
do.
),
3673,
4706,
6125,
8344
(
Punnāmno
nºāt
)
II,
†2195,
2262,
2518
III,
1144,
1178,
1385,
2251,
10501,
10504
(
ºāgninā
),
10506,
11493,
†12728
(
tīvrāndhakāre
),
††13348,
13874,
13938,
13939,
14046,
17388,
17389,
17390,
17391
V,
†853
(
figur.
),
1036,
1589
(
figur.
),
1723
(
ºpratishṭhāḥ
),
2613,
2614,
3988,
4471,
4478
VI,
872,
875,
1418,
1423,
4839
VII,
2166,
2458,
3766,
5427,
5658,
6319,
6736,
9080
VIII,
†3388
(
figur.
),
†3400
(
do.
),
3455,
†3519,
3557,
3717
(
figur.
),
4756
IX,
1393,
2094,
3320,
3339
(
ºsaṃjñaṃ
(
C.
ºñā
)
vai
duḥkhaṃ
)
X,
189
XII,
91,
92,
521,
886,
1170,
1193,
2555,
2574,
2586,
2696,
2921,
3217,
3365,
3478,
3652,
3666,
3668
(
pl.
),
3669,
5608,
5667
(
pāralokye
),
6061,
6084,
6086,
6451,
6518
(
dhūrtā
nºrūpiṇaḥ
),
6970,
6981,
7806,
10006,
10008,
10010,
†10062,
10548,
10906,
11108,
11851,
13432
XIII,
1131,
1804,
2121,
2929,
†2956,
3176,
3272
(
ºādīn
saṃkleśān
),
3316,
3353,
3361,
3483,
3664,
4818,
4819,
4827,
4975,
5398,
5412,
5560,
5640
(
ºbhūk
),
5995,
6036,
6074,
6139,
7560,
7633
XIV,
2377,
2736
(
pl.
),
2789
XVIII,
72,
92,
94
(
ºbhāk
),
96,
97,
116
(
ºārhāḥ
),
117
(
pl.
),
118
(
ºārhāḥ
),
119
(
do.
).
नरक
१
/
NARAKA
I.
(
NARAKĀSURA
).
A
valiant
asura.1
)
Birth.
Once
the
asura
hiraṇyākṣa
was
amusing
himself
by
wading
through
the
ocean
and
beating
at
the
waves
with
his
club.
varuṇa,
the
god
of
water,
was
alarmed
at
this
and
ran
to
Mahāviṣṇu
and
told
him
every
thing.
Hearing
this
Mahāviṣṇu
got
up
to
kill
hiraṇyākṣa.
hiraṇyākṣa
who
had
assumed
the
form
of
a
Boar
carried
the
earth
on
his
tusks
and
ran
to
pātāla.
As
the
goddess
earth
had
come
into
contact
with
the
tusks
of
hiraṇyākṣa
she
became
pregnant
and
gave
birth
to
an
asura
infant
of
immense
might
and
power.
That
infant
was
Narakāsura.
Taking
the
infant
born
from
impurity
the
sad
goddess
Earth
went
to
Mahāviṣṇu
and
requested
him
to
save
the
child
somehow.
Mahāviṣṇu
pitied
him
and
gave
him
Nārāyaṇāstra
(
Nārāyaṇa's
weapon
)
and
said:
“Naraka!
So
long
as
this
weapon
is
with
you,
nobody
but
me
could
kill
you.”
Saying
this
he
disappeared.
(
bhāgavata,
skandha
10
).2
)
Administration.
Narakāsura
made
prāgjyotiṣa
his
capital
and
ruled
over
the
asuras
as
their
emperor
for
a
long
time,
all
the
while
terrifying
the
devas.
Once
this
asura
raped
Kaśerū
the
daughter
of
tvaṣṭā.
He
brought
sixteen
thousand
and
one
hundred
maidens
from
the
women
of
the
earth
and
the
world
of
gods.
He
made
them
captives
at
audaka
on
the
top
of
the
mountain
maṇiparvata.
He
appointed
four
mighty
and
fearful
asuras:
hayagrīva,
nisunda,
pañcanada
and
mura
as
gate-keepers
of
prāgjyotiṣa.
As
they
stood
blocking
the
way
up
to
Devayāna,
nobody
dared
to
enter
prāgjyotiṣa.
The
ten
sons
of
Narakāsura
guarded
the
harem.
At
the
boundary
of
the
country
Murāsura
had
tied
six
thousand
ropes
with
a
sword
at
the
end
of
each.
So
enemies
dared
not
come
near
the
boundary.
When
sugrīva
gave
instructions
to
the
monkeys
who
were
sent
in
search
of
sītā,
about
the
route
they
were
to
follow,
he
had
mentioned
about
the
city
of
prāgjyotiṣa.
Mention
is
made
in
vālmīki
rāmāyaṇa,
kiṣkindhā
Kāṇḍa,
sarga
42
that
sugrīva
had
given
them
special
instructions
to
search
for
sītā
in
prāgjyotiṣa.
(
M.B.
viṣṇu
Parva,
Chapter
63
).3
)
Previous
birth
of
naraka.
Long
ago
a
king
who
was
the
father
of
Sixteen
thousand
daughters,
ruled
over
a
country.
While
the
father
and
daughters
were
sitting
in
the
palace
Mahāviṣṇu
came
there
as
a
hermit.
The
sixteen
thousand
damsels
gathered
round
the
hermit.
Their
father
got
angry
and
cursed
them.
The
daughters
shed
tears
and
entreated
their
father
for
liberation
from
the
curse.
He
gave
them
remission
and
said
that
in
the
next
birth
they
would
become
wives
of
Mahāviṣṇu.
Another
version
of
this
story
says
that
the
damsels
had
requested
brahmā
for
liberation
from
the
curse
according
to
the
advice
of
the
hermit
nārada,
and
that
brahmā
had
given
them
liberation
from
the
curse.
In
some
versions
it
is
stated
that
nārada
himself
gave
them
liberation
from
the
curse.
It
was
this
King,
who
was
the
father
of
the
sixteen
thousand
damsels,
who
took
birth
again
as
Narakāsura.
Those
sixteen
thousand
damels
who
had
been
born
as
princesses
in
different
places
were
taken
captives
by
Narakāsura
and
were
kept
in
audaka.
(
bhāgavata,
skandha
10
).4
)
death.
Narakāsura
who
had
been
causing
devastation
and
terror
in
the
three
worlds
entered
the
world
of
the
gods
once.
The
gods
were
not
able
to
withstand
the
fury
of
naraka,
who
carried
away
the
ear-rings
of
aditi,
the
mother
of
indra,
and
the
large
white
royal
umbrella
of
indra
to
prāgjyotiṣa.
indra
went
to
dvārakā
and
told
śrī
kṛṣṇa
of
the
molestations
he
had
received
at
the
hands
of
Narakāsura.
śrī
kṛṣṇa
rode
on
his
garuḍa
with
his
wife
satyabhāmā
to
prāgjyotiṣa.
They
flew
over
the
city
round
and
understood
the
lay-out
of
the
city,
and
the
precautions
taken
by
Narakāsura.
The
battle
began
after
this
reconnaissance.
śrī
kṛṣṇa,
satyabhāmā
and
garuḍa
fought
with
the
asuras.
The
might
asuras
such
as
mura,
tāmra,
antarīkṣa,
śravaṇa,
vasu,
vibhāvasu,
nabhasvān,
aruṇa
and
others
were
killed.
At
last
Narakāsura
himself
entered
the
battlefield.
A
fierce
battle
ensued
in
which
naraka
was
killed.
The
divine
weapon
Nārāyaṇāstra
of
naraka
was
given
to
his
son
bhagadatta.
After
the
battle
śrī
kṛṣṇa
and
satyabhāmā
went
to
the
world
of
the
gods
and
returned
the
ear-rings
to
aditi
and
the
umbrella
to
indra.
(
bhāgavata,
skandha
10
).
नरक
२
/
NARAKA
II.
Mention
is
made
about
another
Narakāsura
who
was
born
to
prajāpati
kaśyapa
by
his
wife
danu,
in
mahābhārata,
Ādi
Parva,
Chapter
65,
Stanza
28.
Once
indra
defeated
this
Narakāsura.
It
is
seen
in
mahābhārata,
Sabhā
Parva,
Chapter
9
that
this
asura
after
his
death,
stayed
in
the
palace
of
varuṇa
worshipping
him.
नरक
३
/
NARAKA
III.
bhagadatta
the
son
of
Narakāsura
ruled
over
the
part
of
pātāla
called
naraka,
and
being
the
ruler
of
naraka,
bhagadatta
seems
to
have
been
known
by
the
name
of
naraka
also.
नरक
/
NARAKA.
IV.
See
under
kāla
I.
नरक
पुं।
नरकः
समानार्थकाः
नारक,
नरक,
निरय,
दुर्गति
1।9।1।1।2
स्यान्नारकस्तु
नरको
निरयो
दुर्गतिः
स्त्रियाम्.
तद्भेदास्तपनावीचिमहारौरवरौरवाः॥
अवयव
==>
नरकस्थप्राणी,
नरकस्थ_नदी,
नारकीया_अश्रीकरम्
==>
नरकभेदः
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
पृथ्वी,
अचलनिर्जीवः,
स्थानम्,
अलौकिकस्थानम्
नरकः,
पुंलिङ्गम्
(
नृणाति
क्लेशं
प्रापयतीति
।
नॄ
+“कृञादिभ्यः
संज्ञायां
वुन्
।”
उणां
।
५
।
३५
।इति
वुन्
।
)
देवरात्रिप्रभेदः
।
इत्युणादिकोषः
॥
(
नरस्य
मनुष्यस्य
कं
शिरो
यत्र
।
)
दैत्यविशेषः
।स
पृथिव्या
गर्भे
वराहदेवाज्जातः
।
यथा,
--“रजस्वलाया
गोत्राया
गर्भे
वीर्य्येण
पोत्रिणः
।यतो
जातस्ततो
भूतो
देव्पुत्त्रोऽपि
सोऽसुरः
॥
”तस्य
नामकारणं
यथा,
--“मानुषस्य
शिरस्तत्र
मृतस्य
प्राप्य
बालकः
।स्वशिरस्तत्र
विन्यस्य
रुदंस्तस्थौ
क्षणं
तदा
॥
नरस्य
शीर्षे
स्वशिरो
निधाय
स्थितवान्
यतः
।तस्मात्तस्य
मुनिश्रेष्ठो
नरकं
नाम
वै
व्यधात्
॥
”तस्य
राज्यं
यथा,
--श्रीभगवानुवाच
।“करतोया
सत्यगङ्गा
पूर्व्वभागावधिश्रिता
।यावल्ललितकान्तास्ति
तावद्देशं
पुरं
तदा
॥
अत्र
देवी
महामाया
योगनिद्रा
जगत्प्रसूः
।कामाख्यारूपमादाय
सदा
तिष्ठति
शोभना
॥
अत्रास्ति
नदराजोऽयं
लौहित्यो
ब्रह्मणः
सुतः
।अत्रैव
दशदिक्पालाः
स्वे
स्वे
पीठे
व्यवस्थिताः
॥
अत्र
स्वयं
महादेवो
ब्रह्मा
चाहञ्च
सर्व्वदा
।चन्द्रः
सूर्य्यश्च
सततं
वसतेऽत्रैव
पुत्त्रक
!
॥
सर्व्वे
क्रीडार्थमायाता
रहस्यं
देशमुत्तमम्
।अत्र
श्रीः
सर्व्वतोभद्रा
भोग्यमत्र
सदा
बहु
॥
अत्रैव
हि
स्थितो
ब्रह्मा
प्राङ्नक्षत्रं
ससर्ज्ज
ह
।ततः
प्राग्ज्योतिषाख्येयं
पुरी
शक्रपुरीसमा
॥
अत्र
त्वं
वस
भद्रन्ते
ह्यभिषिक्तो
मया
स्वयम्
।कृतदारः
सहामात्यै
राजा
भूत्वा
महाबल
!
॥
”तस्य
महिषी
माया
यथा,
--“ततो
विदर्भराजस्य
पुत्त्रीं
मायाह्वयां
हरिः
।पुत्त्रार्थे
वरयामास
नरकस्य
समां
गुणैः
॥
तामुद्बाह्य
हृषीकेशस्तस्मिन्
पुरवरे
स्वयम्
।तया
समं
स्वतनयं
राजत्वेनाभ्यषेचयत्
॥
”तस्य
पुत्त्रा
यथा,
--“ऋतुमत्याञ्च
जायायां
कालेन
नरकः
क्रमात्
।भगदत्तं
महाशीर्षं
मदवन्तं
सुमालिनम्
॥
चतुरो
जनयामास
पुत्त्रांस्तांश्च
क्षितेः
सुतः
।महासत्त्वान्
महावीर्य्यान्
देवैरन्यैर्दुरासदान्
॥
”इति
कालीपुराणे
३९
अध्यायः
॥
पापिनां
यातनास्थानम्
।
तत्सङ्ख्या
यथा,
--“पातालानाञ्च
सप्तानां
लोकानाञ्च
यदन्तरम्
।सुचिरं
तानि
कथ्यन्ते
भुवनानि
चतुर्द्दश
॥
अष्टाविंशति
विख्यातास्ततो
नरककोटयः
।नरकाणामधस्तात्तु
धूमः
कालाग्निसम्भवः
॥
तस्याधस्तादनन्ताख्यो
रुद्रः
सर्व्वमयो
महान्
।तदधो
धर्म्मचक्रन्तु
येनेदं
धार्य्यते
जगत्
॥
”इति
वह्निपुराणे
गणभेदनामाध्यायः
॥
तत्पर्य्यायः
।
नारकः
२
निरयः
३
दुर्गतिः
४
।इत्यमरः
।
१
।
९
।
१
॥
*
॥
नरकसंख्या
यथा,
--“उष्मोर्द्ध्व
नरकाः
शक्र
!
कोट्यः
पञ्चाशमानतः
।चत्वारिंशन्मितं
तेषां
प्रधानं
तन्निबोधत
॥
”उष्मोर्द्धे
पाताले
कालाग्निरुद्रस्य
पुरोर्द्ध्व
।“अवीचिः
कृमिभक्ष्यश्च
तथा
वैतरणी
महान्
।कूटशाल्मलिरुच्छ्वासयुग्मपर्व्वतरौरवम्
॥
निरुच्छ्वासः
पूतिमांसस्तप्तलाक्षास्थितं
जलम्
।क्रकच्छेदस्तथा
पङ्कं
कण्ठायसमुतापिबम्
॥
पूतिपूर्णस्तथा
मेदस्तम्भश्च
रुधिरं
वसा
।तामिस्रस्त्वपतुण्डश्च
तीक्ष्णासिश्च
नपुंसकः
।लौहतप्तस्त्रियो
भीमा
अङ्गारराशिकोपरि
।कुम्भीपाकः
क्षुरस्येव्यः
सञ्जीवनसुतापनम्
॥
कालसूत्रं
महापङ्कं
शीतोष्णं
क्षुरमेव
च
।अम्बरीषं
तथा
घोरं
महारौरवसंज्ञकः
॥
सूचीमुखेक्षुयन्त्रश्च
तैलं
तप्तत्रपुस्तथा
।असिपत्रं
तथा
शास्त्रं
भूमिर्वागपहारिका
॥
”इति
देवीपुराणम्
॥
नरकागामिनो
यथा,
--यम
उवाच
।“न
गच्छन्ति
नरा
घोरान्
बहवोऽधर्म्मनिर्म्मि-तान्
।वधांश्च
सुबहूंस्तत्र
प्राप्नुवन्ति
तपोधन
!
॥
विस्तरेण
तु
तत्
सर्व्वं
ब्रवीमि
मुनिसत्तम
!
।श्रूयतां
तन्महाभाग
!
श्रुत्वा
चैवोपधारय
॥
नाग्निचिन्नरकं
याति
न
सत्पुत्त्री
न
भूमिदः
।शूरश्च
शतवर्षी
च
वेदानाञ्चैव
पारगः
॥
पतिव्रता
न
गच्छन्ति
सत्यवाक्याश्च
ये
नराः
।अजिताश्चाशठाश्चैव
स्वामिभक्ताश्च
ये
नराः
॥
तिलं
गाश्च
हिरण्यञ्च
पृथिवीञ्चापि
शाश्वतीम्
।ब्राह्मणेभ्यः
प्रयच्छन्ति
न
गच्छन्ति
न
संशयः
॥
स्वदारनिरता
दान्ताः
परदारविवर्ज्जकाः
।सर्व्वभूतात्मभूताश्च
सर्व्वभूतानुकम्पकः
॥
न
गच्छन्ति
तु
तं
देशं
पापिष्ठं
तमसावृतम्
।यातनास्थानसंपूर्णं
हाहाप्रतिभयस्वनम्
॥
ज्ञानवन्तो
द्विजा
ये
च
ये
च
विद्यापरं
गताः
।उदासीना
न
गच्छन्ति
स्वाम्यर्थे
च
हता
नराः
॥
न
गच्छन्त्यत्र
दातारः
सर्व्वभूतहिते
रताः
।शुश्रूषका
मातृपित्रोर्न
गच्छन्ति
न
संशयः
॥
अहिंसका
न
गच्छन्ति
ब्रह्मचर्य्यव्यवस्थिताः
।पतिव्रता
दानवन्तो
द्विजभक्ताश्च
ये
नराः
॥
यथोक्तं
यजमानाश्च
सत्रयाजिन
एव
च
।चातुर्म्मास्यकरा
ये
च
ये
द्विजा
आहिताग्नयगुरुचित्तानुपालाश्च
कृतिनो
मौनयन्त्रिताः
।नित्यस्वाध्यायिनो
दान्ताः
सदा
सभ्याश्च
ये
नराःमानवान्
पूजयन्तो
वै
आत्मभावेन
भाविताः
।अपर्व्वमैथुना
ये
च
न
गच्छन्ति
द्बिजोत्तमाः
॥
ब्राह्मणा
अमरत्वञ्च
प्राप्नुवन्ति
न
संशयः
॥
निराशाः
सर्व्वकामेभ्यो
निराशाः
सुजितेन्द्रियाः
।न
गच्छन्ति
हि
तं
घोरं
यत्र
ते
पापकर्म्मिणः
॥
”इति
वराहपुराणम्
॥
*
॥
नरकगामिनो
यथा,
--नारद
उवाच
।“दुष्कर्म्माण्यपि
वक्ष्यामि
नरकंयैः
प्रयान्ति
हि
।सर्व्वेष्वेव
तु
कार्य्येषु
देवपूर्व्वेषु
भूमिप
!
॥
हन्ति
पुत्त्रान्
पशून्
कृत्स्नान्
ब्राह्मणातिक्रमःकृतः
।गुर्व्वर्थं
वा
भयार्त्तं
वा
वर्ज्जयित्वा
महीपते
!
।येऽनृतं
कथयन्ति
स्म
ते
वै
निरयगामिनः
॥
प्रपाणाञ्च
सभानाञ्च
संक्रमाणाञ्च
मारिष
।आगाराणाञ्च
भेत्तारो
नरा
निरयगामिनः
॥
ये
परस्वापहर्त्तारः
परस्वानाञ्च
नाशकाः
।सूचकाश्च
परेषां
हि
ते
नरा
नरकानुगाः
॥
सूचकाः
सन्धिभेत्तारः
परवृत्त्युपजीविनः
।अकृतज्ञाश्च
मित्राणां
ते
वै
निरयगामिनः
॥
पाषण्डा
दूषकाश्चैव
समयानाञ्च
दूषकाः
।ये
प्रत्यवस्थिताश्चैव
ते
वै
निरयगामिनः
॥
वृत्तिच्छेदं
गृहच्छेदं
दानच्छेदञ्च
पार्थिव
!
।मित्रच्छदं
तथाशायाः
कृत्वा
नरकगामिनः
॥
विषमव्यवहाराश्च
विषमाश्चैव
बुद्धिषु
।लाभेषु
विषमाश्चैव
नरा
निरयगामिनः
॥
कृताशं
कृतनिर्व्वेशं
कृतभक्तं
कृतश्रमम्
।भेदैर्ये
व्यवकर्षन्ति
ते
वै
निरयगामिनः
॥
द्यूतसंव्यवहाराश्च
निष्परीक्षाश्च
मानवाः
।प्राणिहिंसाप्रवृत्ताश्च
ते
वै
निरयगामिनः
॥
वेदविक्रयिणश्चैव
वेदानाञ्चैव
दूषकाः
।वेदानां
लेखकाश्चैव
ते
वै
निरयगामिनः
॥
केशविक्रायका
राजन्
!
विषविक्रायकाश्च
ये
।क्षीरविक्रायकाश्चैव
ते
वै
निरयगामिनः
॥
चातुराश्रम्यवाह्याश्च
श्रुतिवाह्याश्च
ये
नराः
।विकर्म्मभिश्च
जीवन्ति
ते
वै
निरयगामिनः
॥
ब्राह्मणानां
गवाञ्चैव
कन्यानाञ्च
महामते
!
।येऽन्तरं
यान्ति
कार्य्येषु
ते
वै
निरयगामिनः
॥
शास्त्रविक्रायकाश्चैव
कर्त्तारश्च
महीपते
!
।शल्यानां
धनुषाञ्चैव
ते
वै
निरयगामिनः
॥
शिलाभिः
शङ्कुभिर्व्वापि
श्वभ्रैर्व्वा
मनुजर्षभ
!
।ये
मार्गमनुरुन्धन्ति
ते
वै
निरयगामिनः
॥
अगोप्तारश्च
राजानो
बलिषड्भागतस्कराः
।समर्थाश्चाप्यदातारस्ते
वै
निरयगामिनः
॥
शान्तान्
दान्तानथ
प्रज्ञान्
दीर्घकालसहोषि-तान्
।त्यजन्ति
कृतकृत्या
ये
ते
वै
निरयगामिनः
॥
बालानामथ
वृद्धानां
दासानाञ्चैव
ये
नराः
।अदत्त्वा
भक्षयन्त्यग्रे
ते
वै
निरयगामिनः
॥
इत्येतत्
कथितं
राजन्
!
धर्म्माधर्म्मविनिर्णयम्
।विमृष्य
पुरुषः
कर्म्म
धर्म्ममेव
समाचरेत्
॥
”इति
पाद्मे
स्वर्गखण्डे
३४
अध्यायः
॥
नरकविशेषगामिपापिनो
यथा,
--“कूटसाक्षी
तथा
सम्यक्
पक्षपातेन
यो
वदेत्
।यश्चान्यदनृतं
वक्ति
स
नरो
याति
रौरवम्
॥
भ्रूणहा
पुरहर्त्ता
च
गोघ्नश्च
मुनिसत्तम
!
।यान्ति
ते
नरके
रोधे
यश्चोच्छ्वासनिरोधकः
॥
सुरापो
ब्रह्महा
हर्त्ता
सुवर्णस्य
च
शूकरे
।प्रयाति
नरके
यश्च
तैः
संसर्गमुपैति
वै
॥
राजन्यवैश्यहा
ताले
तथैव
गुरुतल्पगः
।तप्तकुम्भे
स्वसृगामी
हन्ति
राजभटांश्च
यः
॥
साध्वीविक्रयकृद्बध्यपालः
केशरिविक्रयी
।तप्तलौहे
तु
पच्यन्ते
यश्च
भक्तं
परित्यजेत्
॥
‘केशरी
अश्वः
।’स्नुषां
सुताञ्चापि
गत्वा
महाज्वाले
निपात्यते
।अवमन्ता
गुरूणां
यो
यश्चाक्रोष्टा
नराधमः
॥
वेददूषयिता
यश्च
वेदविक्रायकश्च
यः
।अगभ्यागामी
यश्च
स्यात्ते
यान्ति
लवणं
द्बिज
!
॥
चौरो
विमोहे
पतति
मर्य्यादादूषकस्तथा
।देवद्बिजपितॄन्
द्बेष्टा
रत्नदूषयिता
च
यः
॥
स
याति
कृमिभक्षे
वै
कृमीशे
च
दुरिष्टकृत्
॥
पितृदेवातिथीन्
यस्तु
पर्य्यश्नाति
नराधमः
।लालाभक्षे
स
यात्युग्रे
शरकर्त्ता
च
रोधके
॥
”‘पर्य्यश्नाति
परित्यज्य
आदौ
भुङ्क्ते
।’करोति
कर्णिनो
यस्तु
यस्तु
खड्गादिकृन्नरः
॥
प्रयान्ति
ते
विशसने
नरके
भृशदारुणे
।असत्प्रतिग्रहीतारो
नरके
यान्त्यधोमुखे
॥
अयाज्ययाजकस्तत्र
तथा
नक्षत्रसूचकः
।वेगी
पूयवहञ्चैको
याति
मिष्टान्नभुङ्नरः
॥
‘वेगी
साहसकारी
।
पुत्त्रादीन्
वर्ज्जयित्वा
एकएव
मिष्टान्नभुक्
।’लाक्षामांसरसानाञ्च
तिलानां
लवणस्य
च
।विक्रेता
ब्राह्मणो
याति
तमेव
नरकं
द्विज
!
॥
मार्ज्जारकुक्कुटच्छागान्
श्ववराहविहङ्गमान्
।पालयन्नरकं
याति
तमेव
द्विजसत्तम
!
॥
रङ्गोपजीवी
कैवर्त्तः
कुण्डाशी
गरदस्तथा
।सूची
माहिषकश्चैव
पर्व्वकारी
च
यो
द्बिजः
॥
‘पत्यौ
जीवति
जाराज्जातः
कुण्डः
तदन्नभोजीमाहिषो
महिषोपजीवी
।
यद्बा,
--महिषीत्युच्यते
भार्य्या
भगेनोपार्ज्जितं
धनम्
।उपजीवति
यस्तस्याः
स
वै
माहिषकः
स्मृतः
॥
इति
स्मृतिः
॥
पर्व्वकारी
धनादिलोभेनापर्व्वसु
अमावास्या-दिक्रियाप्रवर्त्तकः
।’अगारदाही
मित्रघ्नः
शाकुनिर्ग्रामयाजकः
।रुधिरान्धे
पतन्त्येते
सोमं
विक्रीणते
च
ये
॥
मधुहा
ग्रामहन्ता
च
याति
वैतरणीं
नरः
।रेतःपानादिकर्त्तारो
मर्य्यादाभेदिनश्च
ये
॥
ते
कृष्ण
यान्त्यशौचाश्च
कुहकाजाविनश्च
ये
।असिपत्रवनं
याति
वनच्छेदी
वृथैव
यः
॥
औरभ्रिको
मृगव्याधो
वह्निज्वाले
पतन्ति
वै
।यान्त्येते
द्बिज
!
तत्रैव
यश्चापाकेषु
वह्निदः
॥
व्रतेषु
लोपको
यश्च
स्वाश्रमाद्बिच्यतश्च
यः
।सन्दंशयातनामध्ये
पततस्तावुभावपि
॥
दिवास्वप्नेषु
स्कंन्दन्ति
ये
नरा
ब्रह्मचारिणः
।पुत्त्रैरध्यापिता
ये
च
ते
पतन्ति
श्वभोजने
॥
एते
चान्ये
च
नरकाः
शतशोऽथ
सहस्रशः
।येषु
दुष्फृतकर्म्माणः
पच्यन्ते
यातनागताः
॥
तथैव
पापान्येतानि
तथान्यानि
सहस्रशः
।भुज्यन्ते
यानि
पुरुषैर्नरकान्तरगोचरैः
॥
वर्णाश्रमविरुद्धञ्च
कर्म्म
कुर्व्वन्ति
ये
नराः
।कर्म्मणा
मनसा
वाचा
निरयेषु
पतन्ति
वै
॥
अधःशिरोभिर्दृश्यन्ते
नारकैर्द्दिवि
देवताः
।देवाश्चाधोमुखान्
सर्व्वानधःपश्यन्ति
नारकान्
॥
स्थावराः
कृमयोऽब्जाश्च
पक्षिणः
पशवो
नराः
।धार्म्मिकास्त्रिदशास्तद्वन्मोक्षिणश्च
यथाक्रमम्
॥
सहस्रभागाः
प्रथमा
द्वितीयानुक्रमास्तथा
।सर्व्वे
ह्येते
महाभाग
!
यावन्मुक्तिसमाश्रयाः
॥
यावन्तो
जन्तवः
स्वर्गे
तावन्तो
नरकौकसः
।पापकृद्याति
नरकं
प्रायश्चित्तपराङ्मुखः
॥
”इति
विष्णुपुराणे
।
२
।
६
।
७
--
३२
॥
अपि
च
।“कथयामि
विचित्राणां
कर्म्मणां
विविधा
गतीः
।ताः
शृणुष्व
महाराज
!
याः
श्रुत्वा
मोक्षमाप्नु-यात्
॥
परवित्तं
परापत्यं
कलत्रं
पारकञ्च
यः
।हरते
बुद्धिमोहेन
सोऽन्ते
मृत्युवशं
गतः
॥
कालपाशेन
संबद्धो
यमदूतैर्म्महाबलैः
।तामिस्रे
पात्यते
तावत्
यावद्बर्षसहस्रकम्
॥
तत्र
ताडनमुद्धूताः
कुर्व्वन्ति
यमकिङ्कराः
।पापभोगेन
सम्मत्तस्ततो
योनिन्तु
शौकरीम्
॥
तत्र
भुक्त्वा
महादुःखं
मानुषत्वं
गमिष्यति
।रोगादिचिह्नितं
तत्र
दुर्यशोज्ञापकं
स्वकम्
॥
भूतद्रोहं
विधायैवं
केवलं
सकुटुम्बकम्
।पुष्णाति
षापनिरतः
सोऽन्धतामिस्रके
पतेत्
॥
ये
नरा
इह
जन्तूनां
वधं
कुर्व्वन्ति
वै
मृषा
।ते
रौरवे
निपात्यन्ते
खाद्यन्ते
रुरुभिर्यतः
॥
यः
स्वादरार्थं
भूतानां
वधमाचरति
स्फुटम्
।महारौरवसंज्ञे
तु
पात्यते
स
यमाज्ञया
॥
यो
वै
निजन्तु
जनकं
ब्राह्मणं
द्वेष्टि
पापकृत्
।कालसूत्रे
महादुष्टे
योजनायतविस्तृते
॥
यावन्ति
पशुरोमाणि
गवां
द्वेषं
करोति
यः
।तावद्बषसहस्राणि
पच्यते
यमकिङ्करैः
॥
यो
भूमौ
भूपतिर्भूत्वा
दण्डायोग्यन्तु
दण्डयेत्
।करोति
ब्राह्मणस्यापि
देहदण्डं
विलोलुपः
।स
शूकरमुखैर्द्दुष्टैः
पीड्यते
यमकिङ्करैः
॥
पश्चाद्दष्टासु
योनीषु
जायते
पापभुक्तये
।ब्राह्मणानां
गवां
ये
तु
द्रव्यं
वित्तं
तथाल्पकम्
॥
वृत्तिं
वा
गृह्णते
मोहाल्लम्पन्ति
स्वबलान्नराः
।ते
परत्रान्धकूपे
च
पात्यन्ते
च
महार्द्दिताः
॥
योऽर्थं
स्वयमुपाहृत्य
मधुरञ्चात्ति
लोलुपः
।न
देवाय
न
सुहृदे
ददाति
रसनातुरः
॥
स
पतत्येव
नरके
कृमिभोजनसंज्ञके
।अनापदि
नरो
यस्तु
हिरण्यादीनपाहरेत्
॥
ब्रह्मस्वं
वा
महादुष्टः
स
दंशे
नरके
पचेत्
।यः
स्वदेहं
प्रपुष्णाति
नान्यं
जानातिं
मूढधीः
॥
मनसा
कल्पितं
द्रव्यं
विदुषे
यो
ददाति
न
।स
पुमान्नरकं
याति
यावदिन्द्राश्चतुर्द्दश
॥
पश्चाद्दष्टासु
योनीषु
जायते
वर्णसङ्करः
।दानानि
वाडवे
दत्त्वा
पुनः
शुद्धो
भविष्यति
॥
वाचा
दत्तं
मनोदत्तमिति
साहं
वदेद्यदि
।कम्पन्ते
पितरस्तस्य
नरकाय
समुत्सुकाः
॥
वाचा
दत्तं
मनोदत्तं
दत्तं
पाणिकुशोदकम्
।एतद्दत्तमदत्तं
स्यात्
जिह्वामुत्पाटयेद्यमः
॥
स
यात्यते
तैलतप्ते
कुम्भीपाकेऽतिदारुणे
॥
यो
नगम्यां
स्त्रियं
मोहाद्योषिद्भावाच्च
काम-येत्
।तं
तया
किङ्कराः
शूर्म्या
परिबद्धञ्च
कुर्व्वते
॥
ये
बलाद्वेदमर्य्यादां
लुम्पन्ति
स्वबलोद्धताः
।ते
वैतरण्यां
पतिता
मांसशोणितभक्षकाः
॥
वृषलीं
यः
स्त्रियं
कृत्वा
तया
गार्हस्थ्यमाचरेत्
।पूयोदे
निपतत्येव
महादुःखसमन्वितः
॥
ये
दम्भानाश्रयन्ते
वै
धूर्त्ता
लोकस्य
वञ्चने
।वैशसे
नरके
मूढाः
पतन्ति
यमताडिताः
॥
ये
सवर्णां
स्त्रियं
मूढाः
पाययन्ति
स्वरेतसम्
।रेतःकुल्यासु
ते
पात्या
रेतःपानेषु
तत्पराः
॥
ये
चौरा
वह्निना
दुष्टा
गरदा
ग्रामलुण्ठकाः
।सारमेयादने
ते
वै
पात्यन्ते
पातकान्विताः
॥
कूटसाक्ष्यं
वदत्यद्धा
पुरुषः
पापसम्भृतः
।पारकीयन्तु
द्रव्यं
यो
रक्षति
प्रसभं
बली
॥
स
वीचिनरके
पापे
ह्यवाग्वक्त्रः
पतत्यधः
।तत्र
दुःखं
महद्भुक्त्वा
पापिष्ठां
योनिमाव्रजेत्
॥
यो
नरो
रसनास्वादात्
सुरां
पिबति
मूढधीः
।तम्पाययति
लोहस्य
रसं
धर्म्मस्य
किङ्कराः
॥
यो
गुरूनवमन्येत
स्वविद्याचारदर्पितः
।स
मृतः
पात्यते
क्षारसंज्ञकेऽधोमुखः
पुमान्
॥
विश्वासघातं
कुर्व्वन्ति
ये
नरा
धर्म्मनिष्कुताः
।शूलप्रोते
तु
नरके
पात्यन्ते
बहुयातनाः
॥
यैर्न
श्रुता
रामकथा
न
परोपकृतिः
कृता
।तेषां
सर्व्वाणि
दुःखानि
भवन्ति
नरकान्तरे
॥
अत्र
यस्य
सुखं
भूयस्तस्य
स्वर्ग
इतीर्य्यते
।ये
दुःखिनो
रोगयुता
नरकादागतास्तु
ते
॥
”इति
पाद्मे
पातालखण्डे
४८
अध्यायः
॥
(
अथ
महारौरवादिनरकाख्यानम्
।
यथा,
मार्क-ण्डेये
।
१२
।
३-३९
।पुत्त्र
उवाच
।“रौरवस्ते
समाख्यातः
प्रथमं
नरको
मया
।महारौरवसज्ञन्तु
शृणुष्व
नरकं
पितः
!
॥
योजनानां
सहस्राणि
सप्त
पञ्च
समन्ततः
।तत्र
ताम्रमयी
भूमिरधस्तस्य
हुताशनः
॥
तत्तापतप्ता
सर्व्वाशा
प्रोद्यदिन्दुसमप्रभा
।विभात्यति
महारौद्रा
दर्शनस्पर्शनादिषु
॥
तस्यां
बद्धः
कराभ्याञ्च
पद्भ्याञ्चैव
यमानुगैः
।मुच्यते
पापकृम्मध्ये
लुठमानः
स
गच्छति
॥
काकैर्व्वकैर्वृकोलूकैर्वृश्चिकैर्म्मशकैस्तथा
।भक्ष्यमाणस्तथा
गृध्रैर्द्रुतं
मार्गे
विकृष्यते
॥
दह्यमानः
पितर्मातर्भ्रातस्तातेति
चाकुलः
।वदत्यसकृदुद्बिग्नो
न
शान्तिमधिगच्छति
॥
एवं
तस्मान्नरैर्मोक्षो
ह्यतिक्रान्तैरवाप्यते
।वर्षायुतायुतैः
पापं
यैः
कृतं
दुष्टबुद्धिभिः
॥
तथान्यस्तु
तमो
नाम
सोऽतिशीतः
स्वभावतः
।महारौरववद्दीर्घस्तथा
स
तमसा
वृतः
॥
शीतार्त्तास्तत्र
धावन्तो
नरास्तमसि
दारुणे
।परस्परं
समासाद्य
परिरभ्याश्रयन्ति
च
॥
दन्तास्तेषाञ्च
भज्यन्ते
शीतार्त्तिपरिकम्पिताः
।क्षुत्तृष्णा
प्रबला
तत्र
तथैवान्येऽप्युपद्रवाः
॥
हिमखण्डवहो
वायुर्भिनत्त्यस्थीनि
दारुणः
।मज्जासृग्गलितन्तस्मादश्नुवन्ति
क्षुधान्विताः
॥
लेलिह्यमाना
भ्राम्यन्ते
परस्परसमागमे
।एवं
तत्रापि
सुमहान्
क्लेशस्तमसि
मानवैः
॥
प्राप्यते
ब्राह्मणश्रेष्ठ
!
यावद्दुष्कृतसंक्षयः
॥
निकृन्तन
इति
ख्यातस्ततोऽन्यो
नरकोत्तमः
।तस्मिन्
कुलालचक्राणि
भ्राम्यन्त्यविरतं
पितः
!
।तेष्वारोप्य
निकृत्यन्ते
कालसूत्रेण
मानवाः
॥
यमानुगाङ्गुलिस्थेन
आपादतलमस्तकम्
।नचैषां
जीवितभ्रंशो
जायते
द्बिजसत्तम
!
॥
छिन्नानि
तेषां
शतशः
खण्डान्यैक्यं
व्रजन्ति
च
।एवं
वर्षसहस्राणि
छिद्यन्ते
पापकर्म्मिणः
॥
तावद्यावदशेषं
वै
तत्पापं
हि
क्षयं
गतम्
।अप्रतिष्ठञ्च
नरकं
शृणुष्व
गदतो
मम
॥
यत्रस्थैर्न्नारकैर्दुःखमसह्यमनुभूयते
।तान्येव
तत्र
चक्राणि
घटीयन्त्राणि
चान्यतः
॥
दुःखस्य
हेतुभूतानि
पापकर्म्मकृतां
नृणाम्
।चक्रेष्वारोपिताः
केचिद्भ्राम्यन्ते
तत्र
मानवाः
॥
यावद्वर्षसहस्राणि
न
तेषां
स्थितिरन्तरा
।घटीयन्त्रेषु
चैवान्यो
बद्धस्तोये
यथा
घटी
॥
भ्राम्यन्ते
मानवा
रक्तमुद्गिरन्तः
पुनः
पुनः
।अस्रैर्मुखविनिष्क्रान्तैर्नेत्रैरस्रुविलम्बिभिः
॥
दुःखानि
ते
प्राप्नुवन्ति
यान्यसह्यानि
जन्तुभिः
॥
असिपत्रवनं
नाम
नरकं
शृणु
चापरम्
।योजनानां
सहस्रं
यो
ज्वलदग्न्यास्तृतावनिः
॥
तप्ताः
सूर्य्यकरैश्चण्डैर्यत्रातीव
सुदारुणैः
।प्रपतन्ति
सदा
तत्र
प्राणिनो
नरकौकसः
॥
तन्मध्ये
च
वनं
रम्यं
स्निग्धपत्रं
विभाव्यते
।पत्राणि
तत्र
खड्गानां
फलानि
द्विजसत्तम
!
॥
श्वानश्च
तत्र
सबलाः
स्वनन्त्ययुतशोभिताः
।महावक्त्रा
महादंष्ट्रा
व्याघ्रा
इव
भयानकाः
॥
ततस्तद्बनमालोक्य
शिशिरच्छायमग्रतः
।प्रयान्ति
प्राणिनस्तत्र
तीव्रतृट्परिपीडिताः
॥
हा
मातर्हा
तात
!
इति
क्रन्दन्तोऽतीवदुःखिताः
।दह्यमानाङ्घ्रियुगला
धरणीस्थेन
वह्निना
॥
तेषां
गतानां
तत्रासिपत्रपातीसमीरणः
।प्रवाति
तेन
पात्यन्ते
तेषां
खड्गान्यथोपरि
॥
ततः
पतन्ति
ते
भूमौ
ज्वलत्पावकसञ्चये
।लेलिह्यमाने
चान्यत्र
व्याप्ताशेषमहीतले
॥
सारमेयास्ततः
शीघ्रं
घातयन्ति
शरीरतः
।तेषामङ्गानि
रुदतामनेकान्यतिभीषणाः
॥
असिपत्रवनं
तात
!
मयैतत्
कीर्त्तितं
तव
।अतः
परं
भीमतरं
तप्तकुम्भं
निबोध
मे
॥
समन्ततस्तप्तकुम्भा
वह्निज्वालासमावृताः
।ज्वलदग्निचयोद्वृत्ततैलायश्चूर्णपूरिताः
।तेषु
दुष्कृतकर्म्माणो
याम्यैः
क्षिप्ता
ह्यधोमुखाः
॥
क्वाथ्यन्ते
विस्फुटद्गात्रगलन्मज्जजलाविलाः
।स्फुटत्कपालनेत्रास्थिछिद्यमाना
विभीषणैः
॥
गृध्रैरुत्पाट्य
मुच्यन्ते
पुनस्तेष्वेव
वेगितैः
।पुनःसिमसिमायन्त्रे
तैलेनैक्यं
व्रजन्ति
च
॥
द्रवीभूतैः
शिरोगात्रस्नायुमांसत्वगस्थिभिः
।ततो
याम्यैर्नरैराशु
दर्व्व्या
घट्टनघट्टिताः
॥
कृतावर्त्ते
महातैले
मथ्यन्ते
पापकर्म्मिणः
।एष
ते
विस्तरेणोक्तस्तप्तकुम्भो
मया
पितः
!
॥
”
)
नरक
पुंलिङ्गम्
नरति
नयति
पापिलोकं
पापानुरूपभोगायात्रनॄ--नये
आधारे
बा०
वुन्
।
पापभोगस्थाने
तस्य
तथात्वञ्चविस्तरेण
विष्णुपु०
शिवधर्मोत्तरे
च
वर्णितं
तदेव
पुराणस०प्रदर्शितं
तच्च
कर्मविपाकशब्दे
१७४५
पृष्ठादौ
दर्शितम्
।पापभेदेन
नरकभेदप्राप्तिश्च
पाद्मे
उत्त०
ख०
४८
अ०
यथा“कूटसाक्षी
तथाऽसम्यक्
पक्षपातेन
यो
वदेत्
।
यश्चान्य-दनृतं
वक्ति
स
नरो
याति
रौरवम्
।
भ्रूणहा
पुर-हर्त्ता
च
गोघ्नश्च
मुनिसत्तमः!
।
यान्ति
ते
नरके
रोधेयश्चोच्छ्वासनिरोधकः
।
सुरापो
ब्रह्महा
हर्त्ता
सुवर्णस्य
चशूकरे
।
प्रयाति
नरके
यश्च
तैः
संसर्गमुपैति
वै
।
राजन्यवैश्यहा
।
तात!
तथैव
गुरुतल्पगः
।
तप्तकुम्भे
स्वसृगामीहन्ति
राजमटांश्च
यः
।
माध्वीविक्रयकृद्बध्यपालःकेशरिविक्रयी
।
तप्तलौहे
तु
पच्यन्ते
यश्च
भक्तं
परित्य-जेत्”
।
(
केशरी
अश्वः
)
“स्नुषां
सुताञ्चापि
गत्वा
महा-ज्वाले
निपात्यते
।
अवमन्ता
गुरूणां
यो
यश्चाक्रोष्टानराधमः
।
वेददूषयिता
यश्च
वेदविक्रायकश्च
यः
।
अग-म्यागामी
यश्च
स्यात्ते
यान्त्यसिवनं
द्विज
।
चौरो
वि-मोहे
पतति
मर्य्यादादूषकस्तथा
।
देवद्विजपितॄन्
द्वेष्टारत्नदूषयिता
च
यः
।
स
याति
कृमिमक्षे
वै
कृमीशेच
दुरिष्टकृत्
।
पितृदेवातिथीन्
यस्तु
पर्य्यश्नाति
न-राधमः
।
लालाभक्षे
स
यात्युग्रे
शरकर्त्ता
च
रोधके
।(
पर्य्यश्नाति
परित्यज्य
आदौ
भुङ्क्ते
)
“करोति
कर्णिनोयस्तु
यस्तु
खङ्गादिकृन्नरः
।
प्रयान्ति
ते
विशसने
नरकेभृशदारुणे
।
असत्प्रतिग्रहीतारो
नरके
यान्त्यधोमुखे
।अयाज्ययाजकस्तत्र
तथा
नक्षत्रसूचकः
।
वेगी
पूयवह-ञ्चैकोको
याति
मिष्टान्नभुङ्नरः
।
(
वेगी
साहसकारी
)(
पुत्रादीन्
वर्जयित्वा
एक
एव
मिष्टान्नभुक
)
“लाक्षामांसरसानाञ्च
तिलानां
लवणस्य
च
।
विक्रेता
व्राह्मणोयाति
तमेव
नरकं
द्विज!
।
मार्जारकुक्कुटच्छागान्
श्वव-राहविहङ्गमान्
।
पालयन्नरकं
याति
तमेव
द्विज-सत्तम!
।
रङ्गोएजीवो
कैवर्त्तः
कुण्डाशी
गरदस्तथा
।सूची
भाहिषिकश्चैव
पर्वकारी
च
यो
द्विजः”
।
(
पत्यौजीवति
जाराज्जातः
कुण्डः
तदन्नभोजी
कुण्डाशीमाहिषिको
महिषोपजीवी
“यद्वा
महिषीत्युच्यतेभार्य्या
भगेनीपार्जितं
धनम्
।
उपजीवति
यस्तस्याः
स
वैमाहिषिकः
स्मृतः”
इति
स्मृतिः
।
पर्वकारी
धनादिलोभेनपर्वसु
अमावस्यादिक्रियाप्रवर्त्तकः
)
“अगारदाही
मित्रघ्नःशाकुनिर्ग्रामयाजकः
।
रुधिरार्द्रे
पतत्येते
सोभं
विक्रीणतेच
ये
।
मधुहा
ग्रामहन्ता
च
याति
वैतरणीं
नरः
।रेतःपानादिकर्त्तारो
मर्य्यादाभेदिनश्च
ये
।
ते
कृष्णेयान्त्यशौचाश्च
कुहकाजीविनश्च
ये
।
असिपत्रवणंयाति
वनच्छेदी
वृथैव
यः
।
औरभ्रिको
मृगव्याधोवह्निज्वाले
पतन्ति
वै
।
यान्त्येते
द्विज!
तत्रैव
यश्चापा-केषु
वह्निदः
।
व्रतेषु
लोपको
यश्च
स्वाश्रमाद्विच्युतश्चथः
।
सन्दंशयातनामध्ये
पततस्तावुभावपि
।
दिवा-स्वप्नुषु
स्कन्दन्ति
ये
नरा
ब्रह्मचारिणः
।
पुत्रैरध्यापिताये
च
ते
प्रतन्ति
श्वभोजने
।
एते
चान्ये
च
नरकाःशतशोऽथ
सहस्रशः
।
येषु
दुष्कृतकर्माणः
पच्यन्तेयातनागताः
।
यथैव
पापान्येतानि
तथान्यानि
सह-स्रशः
।
मुज्यन्ते
यानि
पुरुषैर्नरकान्तरगोचरैः
।
वर्णा-श्रमविरुद्धञ्च
कर्म
कुर्वन्ति
ये
नराः
।
कर्मणा
मनसाबाचा
निरयेषु
पतन्ति
ते
।
अधःशिरोभिर्दृश्यन्ते
नार-कैर्दिवि
देवताः
।
देवाश्चाधोमुखान्
सर्वानधः
पश्यन्तिनारकान्
।
स्थावराः
कृमयोऽब्जाश्च
पक्षिणः
पशवो
नराः
।धार्मिकास्त्रिदशास्तद्वन्मोक्षिणश्च
यथाक्रमम्
।
सहस्र-भागप्रथमा
द्वितीयानुक्रमास्तथा
।
सर्वे
ह्येते
महाभाग!यावन्मुक्तिसमाश्रयाः
।
यावन्तो
जन्तवः
स्वर्गे
तावन्तोनरकौकसः
।
पापकृद्याति
नरकं
प्रायश्चित्तपराङ्-मुखः”
इति
विष्णु
पुंलिङ्गम्
द्वितीयांशे
६
अ०
।
तत्रैव
“कथ-यामि
विचित्राणां
कर्मणां
विविधा
गतीः
।
ताः
शृणुष्वमहाराज!
याः
श्रुत्वा
मोक्षमाप्नुयात्
।
परवित्तं
परा-पत्यं
कलत्रं
पारकञ्च
यः
।
हरते
बुद्धिमोहेन
सोऽन्तेमृत्युवशङ्गतः
।
कालपाशेन
सम्बद्धो
यसदूतैर्महाबलैः
।तामिस्रे
पात्यते
तावत्
यावत्
वर्षसहस्रकम्
।
तत्र
ता-डनमुद्वृत्ताः
कुर्वन्ति
यमकिङ्कराः
।
पापभोगेन
सम्मुक्त-स्ततो
योनिन्तु
शौकरीम्
।
तत्र
भुक्त्वा
महादुःखं
मानु-षत्वं
गमिष्यति
।
रोगादिचिह्नितं
तत्र
दुर्यशोज्ञापकंस्वकम्
।
भूतद्रोहं
विधायैवं
केवलं
स्वकुटुम्बकम्
।पुष्णाति
पापनिरतः
सोऽन्धतामिस्रके
पतेत्
।
ये
नराइह
जन्तूनां
बधं
कुर्वन्तिवै
मृषा
।
ते
रौरवे
निपात्यन्तेखाद्यन्ते
रुरुभिर्यतः
।
यः
स्वोदरार्थं
भूतानां
बधमा-चरति
स्फुटम्
।
महारौरवसंज्ञे
तु
पात्यते
स
यमा-ज्ञया
।
यो
वै
निजन्तु
जनकं
ब्राह्मणं
द्वेष्टि
पापकृत्
।कालसूत्रे
महादुष्टे
योजबायतविस्तृते
।
यावन्तिपशुरोमाणि
गवां
द्वेषं
करोति
यः
।
तावद्वर्षसह-स्राणि
पच्यते
यमकिङ्करैः
।
यो
भूमौ
भूपतिर्भूत्वा
द-ण्डायोग्यन्तु
दण्डयेत्
।
करोति
ब्राह्मणस्यापि
देहदण्डंविलोलुपः
।
स
शूकरमुखैर्दुष्टैः
पीड्यते
यमकिङ्करैः
।पश्चाद्दुष्टासु
योनीषु
जायते
पापभुक्तये
।
व्राह्मणानांगवां
ये
तु
द्रव्यं
वित्तं
तथाल्पकम्
।
वृत्तिं
वा
गृह्लतेमोहाल्लुम्पन्ति
स्ववलान्नराः
।
ते
परत्रान्धकूपे
च
पा-त्यन्ते
च
महार्द्दिताः
।
योऽर्थं
स्वयमुपाहृत्य
मधुकञ्चात्तिकीलुपः
।
न
देवाय
न
सुहृदे
ददाति
रसनातुरः
।स
पतत्येव
नरके
कृमिभोजनसंज्ञके
।
अनापदि
नरोयस्तु
हिरण्यादीनपाहरेत्
।
ब्रह्मस्वं
बा
महादुष्टः
स-न्दंशे
नरके
पचेत्
।
यः
स्वदेहं
प्रपुष्णाति
नान्यं
जानातिमूढधीः
।
मनसा
कल्पितं
द्रव्यं
विदुषे
यो
ददाति
न
।स
पुमान्नरकं
याति
यावदिन्द्राश्चतुर्दश
।
पश्चाद्दुष्टासुयोनीषु
जायते
बर्णसङ्करः
।
दानानि
बाडवे
दत्त्वा
पुनःशुद्धो
भविष्यति
।
वचोदत्तं
मनोदत्तमिति
साहं
वदेत्यदि
।
कल्पन्ते
पितरस्तस्य
नरकाय
समुत्सुकाः
।वचोदत्तं
मनोदत्तं
दत्तं
पाणिकुशोदकम्
।
एतद्दत्त-मदत्तं
चेत्
जिह्वामुत्पाटयेद्
यमः
।
स
यात्यते
तैल-तप्ते
कुम्भीपाकेऽतिदारुणे
।
ये
नगम्यां
स्त्रियं
मोहाद्-योषिद्भावाच्च
कामयेत्
।
तं
तया
किङ्कराः
शूर्म्याः
परि-बद्धञ्च
कुर्वते
।
ये
बलाद्वेदमर्य्यादां
लुम्पन्ति
स्वबलोद्धताः
।ते
वैतरण्यां
पतिता
मांसशोणितभक्षकाः
।
वृषलींयः
स्त्रियं
कृत्वा
तया
गार्हस्थ्यमाचरेत्
।
पूयोदे
निप-तत्येव
महादुःखसमन्वितः
।
ये
दम्भानाश्रयन्ते
वैधूर्त्ता
लोकस्य
वञ्चने
।
वैशसे
नरके
मूढाः
पतन्ति
यम-ताडिताः
।
ये
सवर्णां
स्त्रियं
मूढाः
पाययन्ति
स्वरे-तसम्
।
रेतःकुल्यासु
ते
यात्या
रेतःपानेषु
तत्पराः
।ये
चौरा
वह्निदा
दुष्टा
गरदा
ग्रामलुण्ठकाः
।
सारमे-यादने
ते
वै
यात्यन्ते
पातकान्विताः
।
कूटसाक्ष्यं
वद-त्यद्धा
पुरुषः
पापसम्भृतः
।
परकीयन्तु
द्रव्यं
योहरति
प्रसभं
बली
।
सोऽवीचिनरके
पापे
ह्यवाग्वक्त्रःपतत्यधः
।
तत्र
दुःखं
महद्भुक्त्वा
पापिष्ठां
योनिमाव्र-जेत्
।
यो
नरो
रसनास्वादात्
सुरां
पिबति
मूढधीः
।तम्पाययन्ति
लोहस्य
रसं
धर्मस्य
किङ्कराः
।
यो
गुरू-नवमन्येत
स्वविद्याचारदर्पितः
।
स
मृतः
पात्यते
क्षारसंज्ञकेऽधोमुखः
पुमान्
।
विश्वासघातं
कुर्वन्ति
ये
नराधर्मनिष्कृताः
।
शूलप्रोते
तु
नरके
पात्यन्ते
बहुयातनाः
।यैर्न
श्रुता
रामकथा
न
परोपकृतिः
कृता
।
तेषां
सर्वाणिदुःखानि
भवन्ति
नरकान्तरे
।
अग्रे
यस्य
सुखं
भूयस्तस्यस्वर्ग
इतीर्य्यते
।
ये
दुःखिनो
रोगयुता
नरकादागतास्तु
ते”२
असुरभेदे
पुंलिङ्गम्
स
च
वराहेण
रजस्वलायां
पृथ्व्यामुत्पा-दितः
सएव
च
वसिष्ठशापेन
द्वापरयुगे
स्वपित्रंशेनैवकृष्णेन
निसूदितः
।
कालिकापुराणे
३६
अध्यायावधि४१
अध्याये
तत्कथा
विस्तरेण
दृश्या
।
कालिकापुराणशब्दे०२०१५
पृ०
संक्षेपतस्तत्कथा
दर्शिता
।
नरक
नरक
masculine
neuter
enfer.
Np.
d'un
Daitya.
नरकजित्
masculine
Viṣṇu
vainqueur
de
Naraka.
नरकस्था
feminine
le
fleuve
d'enfer.
नरकान्तक
masculine
(
अन्त
au
c.
)
Viṣṇu.
१
नरक-
Masculine.
(
péjor.
)
homme
faible
Neuter.
d'un
démon,
fils
de
la
Terre
(
cf.
भौम-
),
tué
par
Kṛṣṇa.
°जित्-
Masculine.
vainqueur
de
Naraka
Bhauma,
ép.
de
Kṛṣṇa.
°शासन-
Masculine.
meurtrier
de
Naraka,
Kṛṣṇa
Viṣṇu.
२
नरक-
Masculine.
(
nt.
)
enfer,
région
infernale.
°पात-
Masculine.
chute
dans
l'enfer.
°वास-
Masculine.
séjour
dans
l'enfer.
°स्थ-
a.
qui
se
trouve
dans
l'enfer.