द्वन्द्व (dvandva)

द्वन्द्व

Neuter.

(

-न्द्वं

)

1.

A

pair,

a

brace.

2.

A

couple

of

animals,

or

male

and

female.

3.

Union

of

the

sexes

or

coupling.

4.

Strife,

dispute.

5.

A

secret.

Masculine.

(

-न्द्वः

)

1.

A

form

of

grammatical

combination

uniting

two

or

more

words

in

the

same

case,

properly

separated

by

a

conjunc-

tion,

as

रामलक्ष्मणौ

RĀMA

and

LAKSHMANA

पाणिपादं

hand

and

foot.

2.

A

sign

of

the

zodiac

(

Gemini.

)

3.

A

species

of

disease,

a

complication

of

two

disorders,

or

compound

affection

of

two

humours.

Etymology

द्वि

two,

reduplicate,

Derivation

Irregular

.

द्वंद्व॑

neuter

pair,

couple,

especially

a

pair

of

opposites

(

as

male

&

female,

heat

&

cold,

etc.

)

duality,

contrast

duel,

strife,

fight

masculine

neuter

a

copulative

compound

(

grammar

).

—

Acc.

&

instrumental

by

pairs.

द्वन्द्व

(

न्द्वं

)

1.

Neuter.

A

pair

coupling

strife

a

secret

a

compound

of

two

nouns

or

of

two

diseases.

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

contest

[

between

two

entities

]

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

dilemma

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Masculine

-

species

of

disease

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Masculine

-

complication

of

two

disorders

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Masculine

-

compound

affection

of

two

humours

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Masculine

-

kind

of

measure

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Masculine

-

sign

of

the

zodiac

Gemini

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Masculine

-

copulative

compound

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

male

and

female

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

couple

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

couple

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

pair

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

quarrel

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

strife

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

fight

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

pair

of

opposites

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

stronghold

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

fortress

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

quarrel

द्वन्द्व

-

dvandva

-

Neuter

-

pair

द्वन्द्व-भाजन

-

dvandva-bhAjana

-

Neuter

-

dichotomy

[

Logic.

Ex.:

white/black,

high/low

etc.

]

द्वन्द्व

dvandva

Neuter

dilemma

परिष्टि

pariSTi

Feminine

dilemma

उभयसम्भव

ubhayasambhava

Masculine

dilemma

द्वैधीभाव

dvaidhIbhAva

Masculine

dilemma

विकल्पजाल

vikalpajAla

Neuter

dilemma

विकल्पयति

{

विकॢप्

}

vikalpayati

{

viklRp

}

verb

caus.

state

a

dilemma

द्वैधीकृत

dvaidhIkRta

Adjective

brought

into

a

dilemma

विकल्पासह

vikalpAsaha

Adjective

not

standing

a

dilemma

विकल्पानुपपत्ति

vikalpAnupapatti

Feminine

untenableness

owing

to

a

dilemma

द्वन्द्व

dvandva

Masculine

copulative

compound

द्वन्द्व

dvandva

Neuter

pair

of

opposites

विकल्प

vikalpa

Masculine

antithesis

of

opposites

[

rhet.

]

सद्वन्द्व

sadvandva

Adjective

able

to

bear

the

opposites

विगतद्वन्द्व

vigatadvandva

Masculine

free

from

pairs

of

opposites

द्वन्द्वत्व

dvandvatva

Neuter

ability

to

support

opposites

द्वन्द्वातित

dvandvAtita

Adjective

gone

beyond

or

freed

from

opposites

द्वयातिग

dvayAtiga

Adjective

one

who

has

overcome

the

two

or

the

opposites

द्वन्द्व

dvandva

Neuter

contest

[

between

two

entities

]

त्रिषन्धि

triSandhi

Feminine

location

where

three

entities

join

द्वन्द्व

Neuter.

(

-न्द्वं

)

1

A

pair,

a

brace.

2

A

couple

of

animals,

or

male

and

female.

3

Union

of

the

sexes

or

coupling.

4

Strife,

dispute.

5

A

secret.

Masculine.

(

-न्द्वः

)

1

A

form

of

grammatical

combination

uniting

two

or

more

words

in

the

same

case,

properly

separated

by

a

conjunction,

as

रामलक्ष्मणौ

RĀMA

and

LAKṢMAṆA

पाणिपादं

hand

and

foot.

2

A

sign

of

the

zodiac,

(

Gemini.

)

3

A

species

of

disease,

a

complication

of

two

disorders,

or

compound

affection

of

two

humours.

Etymology

द्वि

two,

reduplicate,

Derivation

Irregular

.

द्वन्द्वम्

[

dvandvam

],

[

द्वौ

द्वौ

सहाभिव्यक्तौ

Compare.

Parasmaipada.

VIII.1.15.

Sk.

]

pair,

couple.

A

couple

of

animals

(

including

even

men

)

of

different

sexes,

id est, that is.

male

and

female

द्वन्द्वानि

भावं

क्रियया

बिवव्रुः

Kumârasambhava (Bombay).

3.35

Meghadūta (Bombay).

45

न

चेदिदं

द्वन्द्वम-

योजयिष्यत्

Kumârasambhava (Bombay).

7.66

Raghuvamsa (Bombay).

1.4

Sakuntalâ (Bombay).

2.15

7.27

अल्पं

तुल्य-

शीलानि

द्वन्द्वानि

सृज्यन्ते

Pratimā

1.

A

couple

of

opposite

conditions

or

qualities,

(

such

as

सुख

and

दुःख

शीत

and

उष्ण

)

बलवती

हि

द्वन्द्वानां

प्रवृत्तिः

Kâdambarî (Bombay).

135

द्वन्द्वैरयोजयच्चेमाः

सुख-

दुःखादिभिः

प्रजाः

Manusmṛiti.

1.26

6.81

सर्वर्तुनिर्वृतिकरे

निवसन्नुपैति

न

द्वन्द्वदुःखमिह

किंचिदकिंचनो$पि

Sisupâlavadha.

4.64.

A

strife,

contention,

quarrel,

dispute,

fight.

A

duel

Rāmāyana

6.

43.15.

Doubt,

uncertainty.

A

fortress,

stronghold.

A

secret.

A

secret,

or

lonely

place

द्वन्द्वे

ह्येतत्

प्रवक्तव्यं

हितं

वै

यद्यवेक्षसे

Rāmāyana

7.13.11.

न्द्वः

(

In

Grammar.

)

One

of

the

four

principal

kinds

of

compounds,

in

which

two

or

more

words

are

joined

together

which,

if

not

compounded,

would

stand

in

the

same

case

and

be

connected

by

the

copulative

conjunction

`and'

चार्थे

द्वन्द्वः

Parasmaipada.

II.2.29

द्वन्द्वः

सामासिकस्य

च

Bhagavadgîtâ (Bombay).

1.33

उभय-

पदप्रधानो

द्वन्द्वः

Kāśikā

38.

A

kind

of

disease.

(

in

music

)

A

kind

of

measure.

The

sign

Gemini

of

the

zodiac.

Compound.

-आलापः

a

dialogue

between

two

persons.-गर्भ

Adjective.

(

A

बहुव्रीहि

compound

)

having

a

द्वन्द्व

compound

within

it.

Exempli gratia, for example.

बृहद्रथन्तरे

सामनी

यस्य

इति

बृहद्रथन्तरसामा,

where

बृहद्रथन्तरे

is

a

द्वन्द्व

compound

ŚB.

on

MS.*

1.6.4.

(

Opposite of.

अनेकपदबहुव्रीहि

).

-चर,

-चारिन्

Adjective.

living

in

couples.

(

Masculine.

)

the

ruddy

goose

दयिता

द्वन्द्वचरं

पतत्त्रिणम्

Raghuvamsa (Bombay).

8.56

16.63.

-ज,

-दोषोत्थ

Adjective.

produced

from

morbid

affection

of

two

humours.

arising

from

a

quarrel.

arising

from

a

couple.

-दुःखम्

pain

arising

from

opposite

alternations

(

as

heat

and

cold

Et cætera.

)

सर्वर्तु-

निर्वृतिकरे

निवसन्नुपैति

न

द्वन्द्वदुःखमिह

किंचिदकिंचनो$पि

Sisupâlavadha.

4.64.

-भावः

antagonism,

discord.

-भिन्नम्

separation

of

the

sexes.

-भूत

Adjective.

forming

a

couple.

doubtful,

uncertain.

-मोहः

trouble

caused

by

doubt.

-युद्धम्

a

duel,

a

single

combat.

द्वंद्वं

[

द्वौ

द्वौ

सहाभिव्यक्तौ

cf.

P.

VIII.

1.

15.

Sk.

]

1

A

pair,

couple.

2

A

couple

of

animals

(

including

even

men

)

of

different

sexes,

i.

e.

male

and

female

द्वंद्वानि

भावं

क्रियया

विवव्रुः

Ku.

3.

35

Me.

45

न

चेदिदं

द्वंद्वमयोजयिष्यत्

Ku.

7.

66

R.

1.

40

Ś.

2.

14,

7.

27.

3

A

couple

of

opposite

conditions

or

qualities,

(

such

as

सुख

and

दुःख,

शीत

and

उष्ण

)

बलवती

हि

द्वंद्वानां

प्रवृतिः

K.

135

द्वंद्वैरयोजयच्चेमाः

सुखदुःखादिभिः

प्रजाः

Ms.

1.

26

6.

81

सर्वर्त्तुनिर्वृतिकरे

निवसन्नुपैति

न

द्वंद्वदुःखमिह

किंचिदकिंचनोऽपि

Śi.

4.

64.

4

A

strife,

contention,

quarrel,

dispute,

fight.

5

A

duel.

6

Doubt,

uncertainty.

7

A

fortress,

stronghold.

8

A

secret.

द्वः

1

(

In

gram.

)

One

of

the

four

principal

kinds

of

compounds,

in

which

two

or

more

words

are

joined

together

which,

if

not

compounded,

would

stand

in

the

same

case

and

be

connected

by

the

copulative

conjunction

‘and’

चार्थे

द्वंद्वः

P.

II.

2.

29

द्वंद्वः

सामासिकस्य

च

Bg.

10.

33.

2

A

kind

of

disease.

3

The

sign

Gemini

of

the

zodiac.

Comp.

चर,

चारिन्

a.

living

in

couples.

(

m.

)

the

ruddy

goose

दयिता

द्वंद्वचरं

पतत्त्रिणं

R.

8.

56,

16.

63.

ज

a.

{1}

produced

from

morbid

affection

of

two

humours.

{2}

arising

from

a

quarrel

{3}

arising

from

a

couple.

भावः

antagonism,

discord.

भिन्नं

separation

of

the

sexes.

भूत

a.

{1}

forming

a

couple.

{2}

doubtful,

uncertain.

मोहः

trouble

caused

by

doubt.

युद्धं

a

duel,

a

single

combat.

द्वंद्व॑

neuter gender.

(

the

repeated

nominative case.

of

द्व

)

pair,

couple,

male

and

female,

taittirīya-saṃhitā

brāhmaṇa

mahābhārata

kāvya literature

et cetera.

(

°अ॑म्

indeclinable, either an indeclinable participle or an adverb or a case used adverbially.

,

°द्वे

indeclinable, either an indeclinable participle or an adverb or a case used adverbially.

,

or

°द्वेन

indeclinable, either an indeclinable participle or an adverb or a case used adverbially.

by

two,

face

to

face,

secretly

)

a

pair

of

opposites

(

e.g.

heat

and

cold,

joy

and

sorrow

et cetera.

),

upaniṣad

manu-smṛti

mahābhārata

rāmāyaṇa

et cetera.

strife,

quarrel,

contest,

fight

(

especially.

between

two

persons,

a

duel

),

mahābhārata

rāmāyaṇa

hitopadeśa

stronghold,

fortress,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

द्वंद्व॑

masculine gender.

(

scilicet.

समास

rarely

neuter gender.

)

a

copulative

compound

(

or

any

c°

in

which

the

members

if

uncompounded

would

be

in

the

same

case

and

connected

by

the

conjunction,

‘and’

confer, compare.

देवता-,

नक्षत्र-

),

pāṇini

ii,

2,

29

4,

2

द्वंद्व॑

masculine gender.

nalopākhyāna

of

sev.

Ekāhas,

kātyāyana-śrauta-sūtra

the

sign

of

the

zodiac

Gemini,

golādhyāya

(

in

music

)

a

kind

of

measure

a

species

of

disease,

a

complication

of

two

disorders,

a

compound

affection

of

two

humours,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

द्वन्द्व

द्वन्द्व,

अम्,

n.

(

a

reduplicated

form

fr.

द्व

),

a

pair,

brace,

couple

a

couple

of

animals

of

different

sexes,

male

and

female

any

two

things

taken

together,

any

pair

of

qualities

or

conditions

which

are

the

opposite

of

one

another

(

e.

g.

heat

and

cold,

happiness

and

misery,

&c.

)

strife,

contention,

bickering,

dispute,

quarrel,

contest,

fight

a

fight

between

two

persons,

a

duel

doubt,

uncertainty

a

stronghold,

fortress

a

secret

using

sacrificial

vessels

?

(

अस्

),

m.

(

rarely

n.

)

a

form

of

compound

or

grammatical

combination

(

समास

)

uniting

two

or

more

words

which

if

uncompounded

would

be

in

the

same

case

and

connected

by

the

conjunction

‘and,

’

(

this

form

of

compound

was

called

द्वन्द्व

as

originally

combining

couples

or

pairs

of

things,

e.

g.

राम-लक्ष्मणौ,

Rāma

and

Lakṣmaṇa

पाणि-पादम्,

hand

and

foot

)

(

अस्

),

m.,

N.

of

several

Ekāhas

the

sign

of

the

zodiac

Gemini

a

species

of

disease,

a

complication

of

two

disorders,

a

compound

affection

of

two

humors

[

cf.

निर्-द्°

]

(

अम्

or

एन

),

ind.

two

by

two.

—द्वन्द्व-चर,

अस्,

आ,

अम्,

going

about

or

living

in

couples

(

अस्

),

m.

the

ruddy

goose,

Anas

Casarca.

—द्वन्द्व-चा-

रिन्,

ई,

इणी,

इ,

living

in

couples

(

ई

),

m.

the

ruddy

goose.

—द्वन्द्व-ज,

अस्,

आ,

अम्,

produced

or

pro-

ceeding

from

morbid

affection

of

two

humors

pro-

ceeding

from

a

pair

&c.

arising

from

a

quarrel,

occasioned

by

a

dispute.

—द्वन्द्व-दुःख,

अम्,

n.

pain

arising

from

alternations

(

as

of

heat

and

cold,

pleasure

and

pain,

&c.

).

—द्वन्द्व-भाव,

अस्,

m.

antagonism,

discord.

—द्वन्द्व-भिन्न,

अम्,

n.

separation

of

the

sexes.

—द्वन्द्व-भूत,

अस्,

आ,

अम्,

become

doubtful,

hesitating,

irresolute.

—द्वन्द्व-

मोह,

अस्,

m.

trouble

excited

by

doubt.

—द्वन्द्व-

युद्ध,

अम्,

n.

a

duel,

single

combat.

—द्वन्-

द्वयुद्ध-वर्णन,

अम्,

n.

‘description

of

the

single

combat,

’

N.

of

the

forty-first

chapter

of

the

Krīḍā-khaṇḍa

or

second

part

of

the

Gaṇeśa-Purāṇa.

—द्वन्द्व-योधिन्,

ई,

इनी,

इ,

fighting

in

couples

or

by

single

combat.

—द्वन्द्व-शस्,

ind.

two

by

two,

in

couples.

—द्वन्द्व-सहिष्णु-त्व,

अम्,

n.

ability

of

supporting

opposites

(

as

happiness

and

misery

&c.

).

—द्वन्द्वातीत

(

°व-अत्°

),

अस्,

आ,

अम्,

gone

beyond

or

freed

from

pairs

of

opposite

worldly

affections.

—द्वन्द्वी-भूत,

अस्,

आ,

अम्,

engaged

in

single

combat

or

close

fighting.

द्वंद्व

dva-ṃ-dvá,

Neuter.

pair,

couple,

man

and

🞄wife,

male

and

female

pari

of

opposites

(

heat

🞄and

cold,

etc.

)

quarrel

context

duel

🞄doubt

copulative

or

aggregative

compound

🞄(

in

which

the

members

are

connected

in

sense

🞄with

and

):

-m,

in.

by

twos,

in

pairs.

द्वंद्व

द्वंद्व,

i.

e.

द्व

+

म्-द्व

(

+

म्,

old

sing.

ntr.

of

द्वि,

twice

repeated

),

Neuter.

A

pair,

a

couple,

Megh.

46.

2.

A

pair

of

opposite

things,

as

heat

and

cold,

Man.

1,

26.

3.

Quarrel,

contest,

MBh.

12,

7557.

4.

A

duel,

MBh.

5,

7083.

5.

Doubt,

MBh.

1,

1867.

6.

A

class

of

comp.

words,

Bhag.

10,

33.

Acc.

sing.

°द्वम्,

and

instr.

°द्वेन,

adv.

Two

by

two.

Hariv.

3754

Bhāg.

P.

8,

10.

34.

--

Compound

निस्-,

Adjective.

1.

indifferent

in

re-

gard

to

the

opposite

pairs,

as

pleasure

and

pain,

etc.

(

cf.

Vedāntas.

in

Chr.

203,

17

),

Bhag.

2,

45.

2.

independent,

MBh.

12,

489.

3.

free

from

jealousy,

MBh.

3,

14734.

4.

uncontested,

MBh.

4,

889.

युगल

द्वन्द्वः

पुंलिङ्गम्

-

"द्वौ

द्वौ

सहाभिव्यक्तौ-

द्वि

शब्दस्य

द्वित्वम्,

पूर्वपदस्य

अम्भावः,

उत्तरपदस्य

नपुंसकत्वम्,

नि*"

घड़ियाल

जिस

पर

प्रहार

करके

घंटों

की

सूचना

दी

जाती

है।

द्वन्द्वम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"जोड़ा,

जन्तु

युगल"

द्वन्द्वम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"स्त्री-पुरुष,

नर-मादा"

द्वन्द्वम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"दो

वस्तुओं

का

जोड़ा,

दो

विरोधी

अवस्थाओं

या

गुणों

का

जोड़ा"

द्वन्द्वम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"झगड़ा,

लड़ाई,

कलह,

टाण्टा,

युद्ध"

द्वन्द्वम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

कुश्ती

द्वन्द्वम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"संदेह,

अनिश्चिति"

द्वन्द्वम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"किला,

गढ़"

द्वन्द्वम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

रहस्य

द्वन्द्वः

पुंलिङ्गम्

-

-

"समास

के

चार

मुख्य

भेदों

में

से

एक

जिसमें

दो

या

दो

से

अधिक

शब्द

एक

साथ

जोड़

दिये

जाते

हैं,

जो

कि

असमस्त

होने

की

अवस्था

में

एक

ही

विभक्ति

के

रुप

’और’

अव्यय

से

जोड़े

जाते

"

द्वन्द्वम्

नपुंलिङ्गम्

-

"द्वौ

द्वौ

सहाभिव्यक्तौ+द्विशब्दस्य

द्वित्वं

पूर्वपदस्य

अम्भावः,

उत्तरपदस्य

नपुंसकत्वं+.नि*"

"एक

ओर,

एकान्त

स्थान"

द्वन्द्व

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಜೊತೆ

/ಜೋಡಿ

निष्पत्तिः

द्विशब्दस्य

द्वित्वं

-

द्वौ

द्वौ

-

पूर्वपदस्य

अम्भावः

अत्वं

चोत्तरपदस्य

नपुंसकत्वं

च

निपा०

(

८-१-१५

)

प्रयोगाः

"मृगद्वन्द्वेषु

पश्यन्तौ

स्यन्दनाबद्धदृष्टिषु"

उल्लेखाः

रघु०

१-४०

द्वन्द्व

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ವಿರುದ್ಧವಾದ

ಎರಡು

ವಸ್ತುಗಳ

ಜೊತೆ

/ಸುಖದುಃಖ

/ಶೀತೋಷ್ಣ

/ಸ್ಥಾವರ

ಜಂಗಮ

ಇತ್ಯಾದಿ

प्रयोगाः

"द्वन्द्वैरयोजयच्चेमाः

सुखदुःखादिभिः

प्रजाः"

।

"न

द्वन्द्वदुःखमिह

किञ्चिदकिञ्चनोऽपि"

।

"काष्ठागतस्नेहरसानुविद्धं

द्वन्द्वानि

भावं

क्रियया

विवव्रुः"

।

उल्लेखाः

मनु०

१-२६,

माघ०

४-६४,

कुमा०

३-३५

द्वन्द्व

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಕಲಹ

/ಜಗಳ

प्रयोगाः

"शतं

दद्यान्न

विवदेतिति

प्राज्ञस्य

लक्षणम्

।

विना

हेतुमपि

द्वन्द्वमेतन्मूर्खस्य

लक्षणम्

॥"

उल्लेखाः

हितो०

द्वन्द्व

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ರಹಸ್ಯ

/ಗುಟ್ಟು

द्वन्द्व

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಸ್ತ್ರೀಪುರುಷರ

ಜೋಡಿ

द्वन्द्व

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ದ್ವಂದ್ವಯುದ್ಧ

/ಜಟ್ಟಿಕಾಳಗ

विस्तारः

"द्वन्द्वं

रहस्ये

कलहे

तथ

मिथुनयुग्मयोः"

-

मेदि०

।

"द्वन्द्वं

द्वयहिमोष्णादि

कलहो

मिथुनं

रहः"

-

नानार्थर०

।

द्वन्द्व

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ದ್ವಂದ್ವಸಮಾಸ

/ಬೇರೆ

ಬೇರೆ

ಅರ್ಥಗಳುಳ್ಳ

ಪದಗಳಿಗೆ

ಹೇಳುವ

ಸಮಾಸ

द्वन्द्व

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ದುರ್ಗ

/ಕೋಟೆ

प्रयोगाः

"राज्ञो

बलं

न

हि

बलं

द्वन्द्वमेव

बलं

बलम्

।

अप्यल्पबलवान्

राजा

स्थिरो

द्वन्द्वबलाद्भवेत्

॥"

द्वन्द्व

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಒಂದು

ವಿಧ

ರೋಗ

dvaMdva

{%

(

I

)

n.

%}

1.

A

pair,

a

couple

2.

a

couple

of

animals

(

including

men

also,

K.S.vii.66

)

of

different

sexes,

i.e.

male

and

female,

K.S.iii.35,

Megh.i.40

3.

a

couple

of

opposite

qualities,

(

e.g.

शीत

and

उष्ण,

or

सुख

and

दुःख

),

उपैति

न

द्वंद्वदुःखमिह

किंचिदकिंचनोऽपि

Sis.iv.64

(

द्वंद्वदुःखं

शीतोष्णदुःखम्

Mall.

)

4.

strife,

contention,

quarrel

5.

duel

6.

doubt,

uncertainty

7.

a

stronghold,

a

fortress

8.

a

secret.

dvaMdva

{%

(

II

)

m.

%}

One

of

the

four

compounds

in

which

two

or

more

words

are

joined

together,

which,

if

standing

by

themselves,

would

be

in

the

same

case

and

connected

by

the

conjunction

‘and,

’

द्वंद्वो

द्विगुरपि

चाहम्

Ud.,

द्वंद्वः

सामासिकस्य

च

Bg.x.33.

२,

अंस,

अक्षि,

अन्तक,

अम्बक,

अयन,

अश्वि,

अश्विनी,

ईक्षण,

ओष्ठ,

कर,

कर्ण,

कुच,

कुटुम्ब,

गरुत्,

गुल्फ,

चक्षु,

जङ्घा,

जानु,

दस्र,

दृश्

,

दृष्टि,

दोः,

द्वन्द्व,

द्वय,

द्वि,

ध्रुव,

नय,

नयन,

नासत्य,

नेत्र,

पक्ष,

पाणि,

बाहु,

भुज,

भुजा,

यम,

यमल,

युग,

युगल,

युग्म,

रविचन्द्रौ,

रविपुत्र,

लोचन,

श्रोत्र,

स्तन,

हस्त

द्वन्द्व

n.

(

forma

redupl.

a

द्व

insertâ

nasali

)

1

)

duplici-

tas.

BH.

2.

45.

2

)

par

animalium.

AM.

3

)

rixa,

lis,

al-

tercatio,

certamen.

HIT.

87.

20.

4

)

compositum

copu-

lativum

(

gr.

655.

).

BH.

10.

33.

दुन्दुभि

पु

दुन्दुभि,

द्वन्द्व,

आनक

द्वन्द्वे

दुन्दुभिराख्या

च

दुन्दुभिः

स्यात्तथानकः

॥

५८

॥

verse

2.1.1.58

page

0011

उदान

पु

उदान,

मरुत्,

द्वन्द्व

उदानाख्यौ

मरुद्द्वन्द्वौ

न्यग्रोधौ

वटकामुकौ

।

verse

3.1.1.14

page

0014

dvandva

(

IE

7-1-2

),

‘two’.

dvaṃdvá,

n.

pair

quarrel.

[

dvaṃ-dvam

is

the

repeated

nom.

s.

n.

of

dva:

cf.

1252^2.

]

द्वंद्व

,

Lok.

so

v.a.

unter

vier

Augen,

R.

7,

103,

11.

द्वन्द्व

नपुं।

स्त्रीपुरुषयुग्मम्

समानार्थकाः

स्त्रीपुंस,

मिथुन,

द्वन्द्व

2।5।38।2।3

पोतः

पाकोऽर्भको

डिम्भः

पृथुकः

शावकः

शिशुः।

स्त्रीपुंसौ

मिथुनं

द्वन्द्वं

युग्मं

तु

युगुलं

युगम्.।

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

पृथ्वी,

चलसजीवः

द्वन्द्व

नपुं।

युद्धम्

समानार्थकाः

युद्ध,

आयोधन,

जन्य,

प्रधन,

प्रविदारण,

मृध,

आस्कन्दन,

सङ्ख्य,

समीक,

साम्परायिक,

समर,

अनीक,

रण,

कलह,

विग्रह,

सम्प्रहार,

अभिसम्पात,

कलि,

संस्फोट,

संयुग,

अभ्यामर्द,

समाघात,

सङ्ग्राम,

अभ्यागम,

आहव,

समुदाय,

संयत्,

समिति,

आजि,

समित्,

युध्,

आनर्त,

संविद्,

सम्पराय,

सङ्गर,

हिलि,

द्वन्द्व

3।3।213।1।1

शिवा

गौरीफेरवयोर्द्वन्द्वं

कलहयुग्मयोः।

द्रव्यासु

व्यवसायेऽपि

सत्त्वमस्त्री

तु

जन्तुषु॥

अवयव

==>

युद्धारम्भे_अन्ते_वा_पानकर्मः,

रणव्याकुलता,

हस्तिसङ्घः,

छलादाक्रमणम्,

विजयः,

वैरशोधनम्,

पलायनम्,

पराजयः,

निर्जितः,

निलीनः,

मारणम्

वृत्तिवान्

==>

रथारूढयोद्धा,

योद्धा

==>

बाहुयुद्धम्,

दारुणरणम्,

पश्वहिपक्षिनाम्युद्धम्

पदार्थ-विभागः

,

क्रिया

द्वन्द्व

नपुं।

युग्मम्

समानार्थकाः

युग्म,

युगल,

युग,

द्वन्द्व

3।3।213।1।1

शिवा

गौरीफेरवयोर्द्वन्द्वं

कलहयुग्मयोः।

द्रव्यासु

व्यवसायेऽपि

सत्त्वमस्त्री

तु

जन्तुषु॥

==>

स्त्रीपुरुषयुग्मम्

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

पृथ्वी,

चलसजीवः

द्वन्द्वं,

क्लीबम्

(

द्वौ

द्वौ

सहाभिव्यक्तौ

।

“द्वन्द्वं

रहस्य-मर्य्यादावचन-व्युत्क्रमण-यज्ञपात्रप्रयोगाभि-व्यक्तिषु

।”

८

।

१

।

१५

।

इति

द्बिशब्दस्य

द्बिर्व-चनं

पूर्व्वपदस्याम्भावोऽत्वञ्चोत्तरपदस्य

नपुंस-कत्वञ्च

निपात्यते

।

)

रहस्यम्

।

कलहः

।(

यथा,

हितोपतेशे

।

३

।

३२

।“शतं

दद्यान्न

विवदेदिति

प्राज्ञस्य

लक्षणम्

।विना

हेतुमपि

द्बन्द्बमेतन्मूर्खस्य

लक्षणम्

॥

”

)मिथुनम्

।

(

यथा,

रघुः

।

१

।

४०

।“परस्पराक्षिसादृश्यमदूरोज्झितवर्त्मसु

।मृगद्बन्द्बेषु

पश्यन्तौ

स्यन्दनाबद्धदृष्टिषु

॥

”

)युग्मम्

।

इति

मेदिनी

।

वे,

१०

॥

(

यथा,

महा-भारते

।

१

।

१३७

।

१५

।“द्बन्द्बयुद्धञ्च

पार्थेन

कर्त्तुमिच्छान्यहं

प्रभो

!

॥

”शीतोष्णादि

।

यथा,

माघे

।

४

।

६४

।“सर्व्वर्त्तुनिर्वृतिकरे

निवसन्नुपैतिन

द्बन्द्बदुःखमिह

किञ्चिदकिञ्चनोऽपि

॥

”

)दुर्गम्

।

(

अत्र

पुंस्त्वमपि

।

)

अथ

द्बन्द्बयुक्तिः

।“राज्ञो

बलं

न

हि

बलं

द्बन्द्बमेव

बलं

बलम्

।अप्यल्पबलवान्

राजा

स्थिरो

द्बन्द्बबलाद्भवेत्

॥

”तथा

च

।“एकः

शतं

योधयति

प्राकारस्थो

घनुर्धरः

।शतं

दशसहस्राणि

तस्माद्दुर्गं

विशिष्यते

॥

अकृत्रिमं

कृत्रिमञ्च

तत्

पुनर्द्विविधं

भवेत्

।यद्दैवसूचितं

द्बन्द्बं

गिरिनद्यादिसंश्रितम्

।अकृत्रिममिदं

ज्ञेयं

दुर्लङ्घ्यमरिभूभुजाम्

॥

प्राकारपरिखारण्यसंश्रयं

यद्भवेदिह

।कृत्रिमं

नाम

विज्ञेयं

लङ्घ्यालङ्घ्यन्तु

वैरिणाम्

॥

”तत्राकृत्रिमद्बन्द्बयुक्तिर्यथा,

--“अत्युच्चविस्तीर्णशिरा

दुरारोहः

सकाननः

।सजलाशयसम्भारभोज्यद्रव्यसमाश्रयः

॥

सुखनिःसरणो

द्बन्द्बः

पर्व्वताख्यो

महीभुजाम्

।नद्यो

गभीरविस्तीर्णाश्चतुर्द्दिक्षु

व्यवस्थिताः

॥

तन्मध्ये

भूप्रदेशो

यो

नदीद्बन्द्बः

स

उच्यते

।यदन्यच्चिरकालीनं

दुर्लङ्घ्यविपिनादिकम्

॥

तन्मध्यरचिता

भूमिर्द्वन्द्बत्वेनोपतिष्ठते

।वनद्बन्द्बमिति

ख्यातं

यथापूर्व्वं

महत्तरम्

॥

”

*

॥

कृत्रिमद्बन्द्बयुक्तिर्यथा,

--“यस्मिन्

राज्ये

गिरिर्नास्ति

नद्यो

वा

गहनो-दकाः

।तस्य

मध्ये

महीपालः

कृत्रिमं

द्बन्द्बमारभेत्

॥

गजैरलङ्घ्या

विस्तीर्णा

गम्भीराः

पूर्णवारयः

।द्बन्द्बत्वेन

समादिष्टाः

परिखा

बहुयादसः

॥

विशालशालं

सुधनं

बहुकण्टकिसङ्कटम्

।द्बन्द्बत्वेन

समादिष्टं

विस्तीर्णं

विषमं

बलम्

॥

अधोऽधोवध्यमानोऽपि

कन्दरोऽल्पजलं

स्रवन्

।द्वन्द्बत्वेन

समुद्दिष्टः

स

दुर्लङ्घ्यो

हि

भूभुजाम्

॥

सर्व्वतः

परिखां

कृत्वा

निबन्धोपरि

कन्दरम्

।तज्जलप्लुतदेशत्वात्

जलद्बन्द्बं

तदुच्यते

॥

एषामभावे

निम्नस्य

भूप्रदेशस्य

बन्धनात्

।वर्षासु

प्लवते

वारि

जलद्बन्द्बं

ततो

भवेत्

॥

एतयोरपि

संमिश्रात्

संमिश्रं

द्बन्द्बमाचरेत्

।आश्रित्य

कृत्रिमं

द्बन्द्बं

बलवद्बैरिणो

दिशि

॥

अन्यत्र

कृत्रिमं

द्बन्द्बं

कृत्वा

नरपतिर्वसेत्

।रथपतिर्यदा

वैरी

स्थलद्बन्द्बं

तदाचरेत्

॥

गजाश्वनाथश्चेद्बैरी

जलद्बन्द्बं

तदाचरेत्

।गिरिद्बन्द्बं

नृपः

सेवेत्

यस्य

स्याद्द्विविधो

रिपुः

॥

सर्व्वो

हि

त्रिविधो

युद्धः

समासादुपदिक्ष्यते

।प्रतिराजस्य

राज्यान्ते

प्रकटे

गुप्त

एव

च

॥

राज्यान्ते

सैनिकान्

रक्षेत्

प्रकटे

निवसेत्

स्वयम्

।गुप्ते

स्त्रीकोषसम्भारं

संरक्षेदिति

निश्चयः

॥

”अथ

सामान्यतो

गुणाः

।तथा

हि

।

नीतिशास्त्रम्

।“सप्रवेशापसरणं

द्बन्द्बमुत्तममुच्यते

।अन्यत्र

वन्दिशालेव

न

तादृग्बद्धमाश्रयेत्

॥

धनुर्द्वन्द्बं

महीद्बन्द्बं

गिरिद्बन्द्बं

तथैव

च

।मनुष्यद्बन्द्बसंसर्गं

वरद्बन्द्बञ्च

तानि

षट्

॥

”अन्ये

तु

।“न

द्बन्द्बं

द्बन्द्बमित्याहुर्योद्धृद्बन्द्बं

प्रकीर्त्तितम्

।योद्धृशून्यं

हि

यत्

द्बन्द्बं

मृतकायसमं

हि

तत्

॥

”अथान्यत्रापि

।“यावत्

प्रमाणं

नगरं

हि

राज्ञांततो

भवेदुत्तममध्यमान्त्यम्

।त्रिंशत्तदर्द्धाष्टगुणोत्तरेणत्रिदेशजानां

धरणीपतीनाम्

॥

”गर्गस्तु

।“यदन्यद्द्विविधं

द्बन्द्बं

प्रोच्यते

धरणीभुजाम्

।ताभ्यामेवातिरिच्येत

मन्त्रद्बन्द्बं

विशेषतः

॥

अन्येषु

दैवाद्

भिन्नेषु

मन्त्रद्बन्द्बात्

जयेन्नृपः

।मन्त्रद्बन्द्बे

हि

भिन्ने

हि

न

चान्यत्

कार्य्यकार-कम्

॥

”भोजस्तु

।“यदैष

वैरिदुर्लङ्घ्यं

विस्तीर्णं

विषमञ्च

तत्

।सप्रवेशापसरणं

तद्द्वन्द्बमुत्तमं

विदुः

॥

”इति

भोजराजकृतयुक्तिकल्पतरुः

॥

द्वन्द्वः,

पुंलिङ्गम्

(

द्वौ

द्वौ

सहाभिव्यक्तौ

इति

।

निपा-तनात्

साधुः

।

चार्थे

द्बन्द्व

इति

निर्द्देशात्पुंस्त्वभ्

।

)

रोगविशेषः

।

समासभेदः

।

इतिशब्दरत्नावली

॥

स

तु

भिन्नार्थानां

पदानांसमासः

।

वोपदेवेनास्य

चसंज्ञा

कृता

।

सइतरेतरयोगसमाहारभेदेन

द्विधा

भवति

।

इत-रेतरद्वन्द्वो

यथा

।

हरिश्च

हरश्च

हरिहरौ

।अत्र

प्रत्येकपदप्राधान्यात्

द्वित्वं

बहुत्वं

शेष-शब्दलिङ्गभाजित्वञ्च

भवति

।

समाहारद्बन्द्बोयथा

।

वाक्

च

त्वक्

च

द्वयोः

समाहारः

वाक्-त्वचम्

।

अत्र

संहतेरेकत्वादेकवचनं

नित्य-क्लीवलिङ्गत्वञ्च

भवति

।

इति

मुग्धबोधम्

॥

(

यदुक्तं,

--“द्बन्द्वो

द्बिगुरपि

चाहं

मद्गृहे

नित्यमव्ययीभावः

॥

”

)

द्वन्द्व

नपुंलिङ्गम्

द्वौ

द्वौ

सहाभिव्यक्तौ

“द्वन्द्वं

रहस्यमर्य्यादावच-नव्युत्क्रमणयज्ञपात्रप्रयोगाभिव्यक्तिषु”

पा०

द्विशब्दस्यद्विर्वचनं

पूर्वपदस्याम्भावोऽत्त्वञ्चोत्तरपदस्य

नपुंसक-त्वञ्च

निपात्यते

एष्वेर्थेषु”

सि०

कौ०

उक्ते

१

रहस्यादौ“तत्र

रहस्यं

द्वन्द्वशब्दस्य

वाच्यम्

इतरे

विषयभूताः

।द्वन्द्वम्मत्त्रयते

रहस्यमित्यर्थः

।

मर्य्यादा

स्थित्यनतिक्रमः

।आचतुरं

हीमे

पशवो

द्वन्द्वं

मिथुनायन्ते

माता

पुत्रेणमिथुनं

गच्छति

पौत्रेण

प्रपौत्रेणापीति

मर्य्यादार्थः

।व्युत्क्रमणं

पृथगवस्थानम्

।

द्वन्द्वं

व्युत्क्रान्ताः

द्विवर्गसम्बन्धेन

पृथगवस्थिताः

।

द्वन्द्वं

यज्ञपात्राणि

प्रयुनक्तिद्वन्द्वं

संकर्षणवासुदेवौ

।

अभिव्यक्तौ

साहचर्येणेत्यर्थः

।योगविभागादन्यत्रापि

द्वन्द्व

इष्यते”

सि०

कौ

“अत्र

अन्य-त्रापि

तेन

द्वन्द्वयुद्धान्यवर्त्तन्तेत्यादि

सिद्धं

द्वयोर्द्वयोर्यु-द्धान्यवर्तन्तेत्यर्थः

वीप्सायां

द्विर्वचनेऽप्यनेन

तस्य

रूपनिष्पत्तिः

।

द्वन्द्वसमाहारादौ

तु

द्वन्द्वशब्दप्रयोगः

रूद्यावृत्त्या

अवयवार्थराहित्येनाव्युत्पन्नत्वादिति

बोध्यम्”शब्देन्दु०

।

तत्र

रहस्यं

द्वाभ्यामेव

ज्ञेयम्

।

२

कलहे३

मिथुने

स्त्रीपुंसयोर्द्वये

४

युगले

च

मेदि०

५

रोगभेदे

६

समा-सभेदे

च

पुंलिङ्गम्

सच

द्विधा

समाहारेतरेतरयोगभेदात्

तत्रसहतिप्राधान्ये

समाहारद्वन्द्वः

संहन्यमानप्राधान्ये

इत-रेतरयोगः

इति

वैयाकरणाः

इतरेतरयोगशब्दे

९२३पृ०

दृश्यम्

शब्दश०

प्र०

अन्यथा

निरणायि

यथा“यद्यदर्थकयन्नामव्यूहो

यद्यत्प्रकारके

।

बोधे

समर्थःस

द्वन्द्वः

समासस्तावदर्थकः

।”

“यद्यदर्थोपस्थापकस्यक्रमिकयादृशनामस्तोमस्य

निश्चयस्तत्तदर्थप्रकारकान्वयबोधंप्रति

तत्त्वेन

समर्थस्तादृशनामनिवह

एव

तावदर्थकोद्वन्द्वससासः

।

पाणिपादं

वादय

धवखदिरौ

छिन्धीत्यादौहि

कर्मत्वाद्यंशे

करचरणादिप्रकारकान्वयबोधं

प्रत्यमादि-धर्मिकः

करचरणाद्युपस्थापकस्य

पाणिपादादिक्रमिक-नामस्तोमस्याव्यवहितोत्तरत्वसम्बन्धेन

निश्चयः

कारणम्अतः

पाणिपादादिसमुदायः

करचरणादितत्तदर्थे

द्वन्द्वः

।यत्तु

पाणिपादमित्यादौ

समाहारद्वन्द्वे

सर्वत्रोत्तरपदेपाणिपादादिसाहित्ये

लक्षणा

अतएव

नित्यं

तत्रैक-वचनं

ससाहारस्यैकत्वात्

पदान्तरन्तु

तादृशलक्षणाया-निरूढत्वसम्पादकं

तथाविधसाहित्यस्य

च

स्वाश्रयनिष्ठ-त्वादिसम्बन्धेमैव

द्वितीयाद्यर्थकर्मत्वादौ

साकाङ्क्षत्वात्पाणिपादं

वादयेग्वादेर्नायोग्यत्वमिति

प्राच्यैरुक्तं

तन्नयुक्तं

तुल्यवदेकक्रियान्वयित्वं

बुद्धिविशेषविशेष्यत्वं

वापाणिपादयोः

साहित्यं

तस्य

च

नानात्वसम्भवेन

तद्गतद्वि-त्वादिबोधार्थं

समाहारद्वन्द्वादपि

द्विवचनाद्यापत्तेर्दुर्वा-रत्वात्

।

साहित्यस्य

द्विबहुत्वेऽपि

न

समाहारद्वन्द्वस्यद्विवचनादिसाकाङ्क्षत्वं

तादृशद्विगोरिवेति

चेत्

तर्हिपाणिपादप्रभृतीनां

नानात्वेऽपि

न

तदर्थकस्य

द्वन्द्वस्यद्विवचनाद्याकाङ्क्षत्वमित्येव

वक्तुमुचितं

कृतं

साहित्य-भक्त्या

हस्त्यश्वं

धनमित्यादेरयोग्यताया

दुर्वारतापाताच्चनामार्थयोर्भेदान्वयस्याव्युत्पन्नत्वेन

हस्तिनामश्वानाञ्चसाहित्यस्य

स्वाश्रयत्वादिसम्बन्धेन

धनादावन्वयायोगात्तादृशसाहित्ये

धनादेरभेदविरहाच्च

।

समाहारपरिभाषातु

क्लीवलिङ्गत्वनित्यैकवचनत्वादिपदसंस्कारोपयोगितयै-वोपपन्ना

न

द्वन्द्वस्यार्थव्यवस्थापिका

।

एतेन

धवखदि-रावित्यादावितरेतरद्वन्द्वेऽप्युत्तरपदे

धवखदिरसाहित्या-श्रये

लक्षणा

अन्यथा

द्विवचनादेः

प्रकृत्यर्दतावच्छेदकवत्येवपर्य्याप्तिसम्बन्धेन

स्वार्थद्वित्वाद्यनुभावकत्वव्युत्पत्तेर्धवखदि-रावित्यतो

धवद्वयस्य

खदिरद्वयस्य

च

प्रतीत्यापत्तेरिति-मीमांसकानाम्मतमप्यपास्तं

तुल्यवदेकक्रियान्वयित्वं

धव-खदिरविशेष्यकधीविशेष्यत्वं

वा

धवखदिरयोः

साहित्यंतदाश्रयश्च

धवद्वयादिरपीति

तादृशसाहित्याश्रयलक्ष-कत्वपक्षेऽपि

धवखदिरावित्यतो

धबद्वयादिबोधस्य

दुर्वार-तापत्तेः

।

न

च

त्रितयाविशेष्यकधवखदिरधर्मिकर्धाविशे-ष्यत्वमेव

प्रकृते

धवखदिरयोः

साहित्यं

तच्च

न

धवद्वया-देरिति

वाच्यं

तादृशसाहित्यान्वयस्यानुभवेनास्पर्शनात्तस्माद्यत्र

नानाधर्माणां

प्रकृत्यर्थतावच्छेदकत्वं

तत्र

तत्त-द्धर्मावच्छिन्ने

समुदित

एव

पर्य्याप्तिसम्बन्धेन

द्वित्वादिबो-धने

द्विवचनादिकं

साकाङ्क्षं