द्रव्य (dravya)

द्रव्य

Masculine, Feminine, Neuter

(

-व्यः-व्या-व्यं

)

1.

Fit,

proper,

right,

what

is

or

ought

to

be.

2.

Derived

from

or

relating

to

a

tree.

Neuter.

(

-व्यं

)

1.

Wealth,

property.

2.

Substance,

thing,

the

receptacle

or

substratum

of

properties,

&c.

3.

Elementary

substance,

nine

kinds

of

which

are

reckoned

viz.

earth,

water,

fire,

air,

æther,

time,

space,

soul,

and

intellect.

4.

Brass.

5.

A

stake,

a

wager.

6.

A

drug,

a

medicament,

any

thing.

used

in

medicine.

7.

Anointing,

plastering.

8.

Lac,

the

animal

dye.

9.

Extract,

gum,

resin,

&c.

derived

from

vegetables.

10.

Modesty,

propriety.

11.

Spirituous

liquor.

Etymology

द्रु

a

tree,

affix

यत्

।

1

द्रव्य

neuter

property,

wealth

substance,

thing,

object,

especially

worthy

object

or

fit

person.

2

द्रव्य

adjective

belonging

to

a

tree.

द्रव्य

(

व्यं

)

1.

Neuter.

Wealth,

substance,

thing

brass

a

drug

a

wager

Lac

gum

spirits

modesty.

a.

Fit,

right

of

a

tree.

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

object

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

thing

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

stuff

द्रव्य

-

dravya

-

Adjective

-

derived

from

or

relating

to

a

tree

द्रव्य

-

dravya

-

Adjective

-

tree-like

or

corresponding

to

a

tree

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

lac

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

brass

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

substance

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

single

object

or

person

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

goods

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

property

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

liquid

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

medicinal

substance

or

drug

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

wealth

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

spirituous

liquor

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

gum

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

medicament

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

object

of

possession

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

elementary

substance

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

material

object

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

stake

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

individual

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

matter

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

ointment

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

fit

object

or

person

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

money

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

ingredients

or

materials

of

anything

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

bell-metal

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

resin

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

gold

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

article

[

thing

]

द्रव्य

-

dravya

-

Neuter

-

wager

पशु-द्रव्य

-

pazu-dravya

-

Neuter

-

animal

product

द्रव्य

dravya

Neuter

stuff

प्लोत

plota

Masculine

stuff

रयि

rayi

Masculine

stuff

विष्टभ्नोति

{

विष्टम्भ्

}

viSTabhnoti

{

viSTambh

}

verb

stuff

विष्टम्भ्नाति

{

विष्टम्भ्

}

viSTambhnAti

{

viSTambh

}

verb

stuff

मृदुवस्तुना

पारयति

{

पृ

}

mRduvastunA

pArayati

{

pR

}

verb

caus.

stuff

कूर्चकिन्

kUrcakin

Adjective

stuffed

विष्टब्ध

viSTabdha

Adjective

stuffed

स्तम्भ

stambha

Masculine

stuffing

नमत

namata

Neuter

woollen

stuff

अतिसौहित्य

atisauhitya

Neuter

stuffed

with

food

न्यृषति

{

न्यृष्

}

nyRSati

{

nyRS

}

verb

push

or

stuff

into

जन्दुरक

janduraka

kind

of

mat

or

stuff

सम्पूरक

sampUraka

Adjective

cramming

or

stuffing

स्तम्भित

stambhita

Adjective

stuffed

or

filled

with

सुमध्य

sumadhya

Adjective

containing

good

stuffing

मधुक्रोड

madhukroDa

Neuter

fritter

with

sweet

stuffing

रुद्धमुख

ruddhamukha

Adjective

having

the

mouth

filled

or

stuffed

सपुरीष

sapurISa

Adjective

provided

with

stuffing

or

seasoning

पुट

puTa

Masculine

any

cake

or

pastry

filled

with

seasoning

or

stuffing

of

any

kind

पर्णनर

parNanara

Masculine

effigy

stuffed

with

leaves

or

made

of

leaves

and

burnt

as

a

substitute

for

a

lost

corpse

द्रव्य

dravya

Adjective

tree-like

or

corresponding

to

a

tree

वसन्तदूत

vasantadUta

Masculine

plant

like

araNi

tree

[

Premna

serratifolia

-

Bot.

]

वृक्षबन्ध

vRkSabandha

Masculine

stanza

shaped

like

a

tree

द्रुमायते

{

द्रुमाय

}

drumAyate

{

drumAya

}

verb

pass

for

or

be

like

a

tree

न्यग्रोधपरिमण्डलता

nyagrodhaparimaNDalatA

Feminine

having

a

waist

like

a

fig-tree

रम्भोरु

rambhoru

Adjective

having

thighs

like

a

plantain

tree

कर्कन्धुरोहित

karkandhurohita

Adjective

red

like

a

berry

of

the

jujube

tree

पुष्पद्रुमकुसुमितमुकुट

puSpadrumakusumitamukuTa

Masculine

having

a

flowery

diadem

like

a

tree

in

bloom

द्रव्य

Masculine, Feminine, Neuter

(

-व्यः-व्या-व्यं

)

1

Fit,

proper,

right,

what

is

or

ought

to

be.

2

Derived

from

or

relating

to

a

tree.

Neuter.

(

-व्यं

)

1

Wealth,

property.

2

Substance,

thing,

the

receptacle

or

substratum

of

properties,

&c.

3

Elementary

substance,

nine

kinds

of

which

are

reckoned:

viz.

earth,

water,

fire,

air,

æther,

time,

space,

soul,

and

intellect.

4

Brass.

5

A

stake,

a

wager.

6

A

drug,

a

medicament,

any

thing

used

in

medicine.

7

Anointing,

plastering.

8

Lac,

the

animal

dye.

9

Extract,

gum,

resin,

&c.

derived

from

vegetables.

10

Modesty,

propriety.

11

Spirituous

liquor.

Etymology

द्रु

a

tree,

affix

यत्.

द्रव्यम्

[

dravyam

],

1

A

thing,

substance,

object,

matter

the

whole

creation

(

अधिभूत

)

द्रव्यक्रियाकारकाख्यं

धूत्वा

यान्त्यपुनर्भवम्

Bhágavata (Bombay).

12.6.38.

The

ingredient

or

material

of

anything.

A

material

to

work

upon.

A

fit

or

suitable

object

(

to

receive

instruction

Et cætera.

)

द्रव्यं

जिगीषुमधि-

गम्य

जडात्मनो$पि

Mudrârâkshasa (Bombay),

7.14

see

अद्रव्य

also.

An

elementary

substance,

the

substratum

of

properties

one

of

the

seven

categories

of

the

Vaiśeṣikas

(

the

dravyas

are

nine:

पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि

)

one

of

the

six

of

the

Jainas

(

जीव,

धर्म,

अधर्म,

पुद्गल,

काल

and

आकाश

).

Any

possession,

wealth,

goods,

property,

money:

षड्

द्रव्याणि

'मणयः

पशवः

पृथिवी

वासो

दास्यादि

काञ्चनम्'

उपार्जनं

च

द्रव्याणां

परिमर्दश्च

तानि

षट्

Mahâbhârata (Bombay).

*

12.59.64

तत्

तस्य

किमपि

द्रव्यं

यो

हि

यस्य

प्रियो

जनः

Uttararàmacharita.

2.19.

A

medicinal

substance

or

drug.

Modesty.

Bell-metal,

brass

or

gold

Rāmāyana

7.

Spirituous

liquor.

A

wager,

stake.

Anointing,

plastering.

An

ointment.

The

animal-dye,

lac.

Extract,

gum.

A

cow

Latin.

D.

B.

A

verse

from

the

Ṛigveda.

द्रव्यशब्द-

श्छन्दोगैर्ऋक्षु

आचरितः

।

ŚB.

on

MS.*

7.2.14.

Compound.

-अर्जनम्,

-वृद्धिः,

-सिद्धिः

Feminine.

acquisition

of

wealth.-ओघः

Feminine.

affluence,

abundance

of

wealth.

-कल्कम्

Viscous

sediment

given

out

by

oily

substances

when

ground

द्रव्यकल्कः

पञ्चधा

स्यात्

कल्कं

चूर्णं

रसस्तथा

।

तैलं

मष्टिः

क्रमाज्ज्ञेयं

यथोत्तरगुणं

प्रिये

॥

Āyurveda.

-गणः

a

class

of

37

similar

substances

(

in

medicine

).

-परिग्रहः

the

possession

of

property

or

wealth.

-प्रकृतिः

Feminine.

the

nature

of

matter.-वाचकम्

a

substantive.

-शुद्धिः

Cleansing

of

soiled

articles.

-संस्कारः

the

consecration

of

articles

for

sacrifice

Et cætera.

-हस्तः

Adjective.

holding

anything

in

the

hand

Manusmṛiti.

5.143.

द्रव्यं

1

A

thing,

substance,

object,

matter.

2

The

ingredient

or

material

of

anything.

3

A

material

to

work

upon.

4

A

fit

or

suitable

object

(

to

receive

instruction,

&c.

):

Mu.

7.

14

see

अद्रव्य

also.

5

An

elementary

substance,

the

substratum

of

properties,

one

of

the

seven

categories

of

the

Vaiśeṣikas

(

the

dravyas

are

nine:

पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि

).

6

Any

possession,

wealth,

goods,

property,

money

तत्तस्य

किमपि

द्रव्यं

यो

हि

यस्य

प्रियो

जनः

U.

2.

19.

7

A

medicinal

substance

or

drug.

8

Modesty.

9

Bell-metal.

10

Spirituous

liquor.

11

A

wager,

stake.

12

Anointing,

plastering.

13

An

ointment.

14

The

animal-dye,

lac.

15

Extract,

gum.

Comp.

अर्जनं,

वृद्धिः,

सिद्धिः

f.

acquisition

of

wealth.

ओघः

f.

affluence,

abundance

of

wealth.

गणः

a

class

of

37

similar

substances

(

in

Medic.

).

परिग्रहः

the

possession

of

property

or

wealth.

प्रकृतिः

f.

the

nature

of

matter.

वाचकं

a

substantive.

संस्कारः

the

consecration

of

articles

for

sacrifice

&c.

1.

द्रव्य

neuter gender.

a

substance,

thing,

object,

upaniṣad

manu-smṛti

mahābhārata

et cetera.

the

ingredients

or

materials

of

anything,

mahābhārata

rāmāyaṇa

medicinal

substance

or

drug,

suśruta

(

philosophy.

)

elementary

substance

(

9

in

the

Nyāya,

viz.

पृथिवी,

अप्,

तेजस्,

वायु,

आकाश,

काल,

दिश्,

आत्मन्,

मनस्

6

with

Jainas,

viz.

जीव,

धर्म,

अधर्म,

पुद्गल,

काल,

आकाश

)

(

Greek.

)

single

object

or

person,

individual

(

confer, compare.

एक-

)

fit

object

or

person

(

confer, compare.

अ-.

)

object

of

possession,

wealth,

goods,

money,

manu-smṛti

yājñavalkya

mahābhārata

et cetera.

gold,

rāmāyaṇa

vii,

18,

34,

Sch.

bell-metal,

brass,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

ointment,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

spirituous

liquor,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

a

stake,

a

wager,

Horace H. Wilson

2.

द्रव्य

Masculine, Feminine, Neuter

(

from.

4.

द्रु

)

derived

from

or

relating

to

a

tree,

pāṇini

iv,

3,

161

tree-like

or

corresponding

to

a

tree,

śāṅkhāyana-brāhmaṇa

x,

2

द्रव्य

neuter gender.

lac,

gum,

resin,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

1.

द्रव्य,

अम्,

n.

(

thought

by

some

to

be

con-

nected

with

4.

द्रु

),

a

substance,

thing,

object

the

ingredients

or

materials

of

anything

medicinal

sub-

stance

or

drug

the

receptacle

or

substratum

of

pro-

perties

&c.,

elementary

substance

(

nine

kinds

of

which

are

reckoned

in

the

Nyāya

philosophy,

viz.

पृथिवी,

earth

अप्,

water

तेजस्,

fire

वायु,

air

आकाश,

ether

काल,

time

दिश्,

space

आत्मन्,

soul

and

मनस्,

mind:

the

Jainas

recognize

only

six,

viz.

जीव,

धर्म,

अ-धर्म,

पुद्गल,

काल,

and

आकाश

)

an

object

possessed,

a

possession,

wealth,

property,

goods,

wares,

chattels,

money

a

fit

object

(

according

to

lexicographers

द्रव्य

may

also

mean

)

bell-metal,

brass

ointment

anointing,

plastering

spirituous

liquor

modesty,

propriety

a

stake,

wager.

—द्रव्य-गण,

अस्,

m.

a

class

of

similar

substances

(

in

medicine

&c.

).

—द्रव्य-गुण,

अस्,

m.

‘the

quality

of

medicinal

substances,

’

N.

of

a

chapter

of

the

Purāṇa-sarva-sva

by

Halāyudha.

—द्रव्य-तस्,

ind.

in

substance,

according

to

substance,

&c.

—द्र-

व्य-त्व,

अम्,

n.

substantiality,

substance.

—द्रव्य-

द्वैत,

अम्,

n.

duality

of

substance,

instrumental

cause

(

?

).

—द्रव्य-निश्चय,

अस्,

m.

‘enquiry

into

the

(

elementary

)

substances,

’

N.

of

a

chapter

of

Bhaṭṭotpala's

commentary

to

Varāha-mihira's

Bṛhat-

saṃhitā.

—द्रव्य-परिग्रह,

अस्,

m.

the

possession

of

property

or

wealth.

—द्रव्य-पूजा,

f.

‘adoration

of

substance,

’

N.

of

a

chapter

of

the

Purāṇa-sarva-sva.

—द्रव्य-प्रकर्ष,

अस्,

m.

the

excellence

of

a

matter.

—द्रव्य-प्रकृति,

इस्,

f.

the

nature

of

a

matter.

—द्रव्य-प्रयोजन,

अम्,

n.

use

or

employ-

ment

of

any

article.

—द्रव्य-मय,

अस्,

ई,

अम्,

material,

substantial

having

or

holding

any

substance

consisting

of

wealth.

—द्रव्य-यज्ञ,

अस्,

m.

offer-

ing

oblations,

material

sacrifice,

&c.

—द्रव्य-वत्,

आन्,

अती,

अत्,

having

property,

possessed

of

substance,

rich,

wealthy

inherent

in

the

substance.

—द्रव्य-

वर्धन,

अस्,

m.

‘wealth-increaser,

’

N.

of

an

author

of

a

work

on

augury.

—द्रव्य-वाचक,

a

substan-

tive.

—द्रव्य-वृद्धि,

इस्,

f.

increase

of

wealth.

—द्रव्य-शुद्धि,

इस्,

f.

cleansing

of

soiled

or

de-

filed

articles,

purification

of

inanimate

objects

N.

of

a

work.

—द्रव्यशुद्धि-दीपिका,

f.,

N.

of

a

com-

mentary

on

the

Dravya-śuddhi

by

Puruṣottama.

—द्रव्य-संस्कार,

अस्,

m.

consecration

of

articles

for

sacrifice,

purification

or

cleansing

of

soiled

or

defiled

articles.

—द्रव्य-सञ्चय,

अस्,

m.

accumulation

of

property,

a

store

of

worldly

goods.

—द्रव्य-सार-

सङ्ग्रह,

अस्,

m.

‘collection

of

the

essence

of

sub-

stances,

’

N.

of

a

philosophical

work.

—द्रव्य-

सिद्धि,

इस्,

f.

acquirement

of

property

or

wealth

effecting

an

object

by

means

of

wealth.

—द्रव्य-

हस्त,

अस्,

आ,

अम्,

holding

anything

in

the

hand.

—द्रव्यात्मक

(

°य-आत्°

),

अस्,

आ,

अम्,

substantial,

containing

a

substance.

—द्रव्यात्म-कार्यसिद्धि,

इस्,

f.

effecting

one's

object

by

means

of

wealth.

—द्रव्यान्तर

(

°य-अन्°

),

अम्,

n.

another

thing.

—द्रव्यार्जन

(

°य-अर्°

),

अम्,

n.

acquiring

property,

gain

or

acquisition

of

wealth.

—द्रव्यौघ

(

°य-

ओघ

),

अस्,

m.

a

stream

of

wealth,

abundance

of

property.

द्रव्य

2.

द्रव्य,

अस्,

आ,

अम्

(

fr.

4.

द्रु

),

derived

from

or

relating

to

a

tree

(

अम्

),

n.

lac,

the

animal

dye

extract,

gum,

resin.

(

For

1.

द्रव्य

see

col.

2.

)

द्रव्य

add

—

(

one

of

the

Padārthas

or

categories

in

grammar

),

a

word

which

is

the

name

of

a

single

object

as

distinguished

from

a

Jāti

or

class.

द्रव्य

1.

drav-ya,

Adjective.

arboreal

(

v.

dru

).

द्रव्य

2.

drav-ya,

Neuter.

[

fp.

movable:

√

dru

]

🞄object,

thing

substance,

matter

property

🞄gold

implement

fit

object:

-tva,

Neuter.

substantiality

🞄-kṛśa,

Adjective.

of

slender

means,

poor

🞄[

Page127-2

]

🞄-jāta,

Adjective.

kind

of

substance

-prakṛti,

Feminine.

Plural

🞄minister,

realm,

fortresses,

treasure

and

army

🞄-maya,

Adjective.

substantial,

material:

-mātra,

Neuter.

,

🞄ā,

Feminine.

gold

-yajña,

Adjective.

offering

material

sacrifices

🞄-vat,

Adjective.

inherent

in

matter

wealthy

🞄-vṛddhi,

Feminine.

increase

of

wealth

-śuddhi,

Feminine.

🞄purification

of

defiled

objects.

द्रव्य

द्रव्य

(

probably

akin

to

3.

द्रु

),

Neuter.

1.

Object,

thing,

Man.

1,

113

8,

34.

2.

Substance,

Bhāṣāp.

1.

3.

Pro-

perty,

Man.

4,

114.

4.

A

fit

object.

--

Compound

अ-,

Neuter.

a

worthless

object,

Hit.

pr.

d.

43

Mālav.

14,

23.

अप-,

Neuter.

any

bad

substance.

निस्-,

Adjective.

1.

imma-

terial,

MBh.

12,

11350.

2.

poor,

Rām.

5,

33,

31.

सीता-,

Neuter.

pl.

implements

of

husbandry,

Man.

9,

293.

सिक्के

या

jewlery

के

मामले

में

पैसे

द्रव्यम्

नपुंलिङ्गम्

-

द्रु

+

यत्

"वस्तु,

सामग्री,

पदार्थ,

सामान"

द्रव्यम्

नपुंलिङ्गम्

-

द्रु

+

यत्

"अवयव,

उपादान"

द्रव्यम्

नपुंलिङ्गम्

-

द्रु

+

यत्

सामग्री

द्रव्यम्

नपुंलिङ्गम्

-

द्रु

+

यत्

उपयुक्त

पात्र

द्रव्यम्

नपुंलिङ्गम्

-

द्रु

+

यत्

"मूल

तत्त्व,

गुणों

का

आधार,

वैशेषिकों

के

सात

प्रवर्गों

में

से

एक"

द्रव्यम्

नपुंलिङ्गम्

-

द्रु

+

यत्

"स्वायत्तीकृत

कोई

पदार्थ,

दौलत,

सामग्री,

संपत्ति,

धन"

द्रव्यम्

नपुंलिङ्गम्

-

द्रु

+

यत्

"औषधि,

दवाई"

द्रव्यम्

नपुंलिङ्गम्

-

द्रु

+

यत्

"लज्जा,

शालीनता"

द्रव्यम्

नपुंलिङ्गम्

-

द्रु

+

यत्

कांसा

द्रव्यम्

नपुंलिङ्गम्

-

द्रु

+

यत्

मदिरा

द्रव्यम्

नपुंलिङ्गम्

-

द्रु

+

यत्

"शर्त,

दाँव"

द्रव्यम्

नपुंलिङ्गम्

-

द्रु+यत्

ऋग्वेद

का

मन्त्र

जो

साम

के

रूप

में

प्रयुक्त

किया

जाता

है

द्रव्य

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಧನ

/ವಿತ್ತ

/ಹಣ

निष्पत्तिः

"यः"

(

५-३-१०४

)

व्युत्पत्तिः

द्रुरिव

कल्पवृक्ष

इव

प्रयोगाः

"एकमेव

दहत्यग्निर्नरं

दुरुपसर्पिणम्

।

कुलं

दहति

राजाग्निः

सपशुद्रव्यसञ्चयम्

॥"

उल्लेखाः

मनु०

७-९

द्रव्य

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ವಸ್ತು

/ಪದಾರ್ಥ

द्रव्य

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಮಂಗಳ

ವಸ್ತು

/ಶುಭಸೂಚಕ

ವಸ್ತು

प्रयोगाः

"न

किञ्चिदपि

कुर्वाणः

सौख्यैर्दुःखान्यपोहति

।

तत्तस्य

किमपि

द्रव्यं

यो

हि

यस्य

प्रियो

जनः

॥"

उल्लेखाः

उ०

रा०

२-१९

द्रव्य

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ವಿಲೇಪನ

/ಹಚ್ಚುವ

ಮುಲಾಮು

द्रव्य

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಮದ್ಯ

/ಹೆಂಡ

द्रव्य

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಔಷಧಿ

/ಮೂಲಿಕೆ

द्रव्य

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಕಾಂಸ್ಯ

/ಕಂಚು

द्रव्य

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ನೈಯಾಯಿಕ

ಮತದಲ್ಲಿ

ಸಪ್ತ

ಪದಾರ್ಥಗಳಲ್ಲೊಂದು

प्रयोगाः

"द्रव्यं

गुणस्तथा

कर्म

सामान्यं

सविशेषकम्

।

समवायस्तथाऽभावः

पदार्थाः

सप्त

कीर्तिताः

॥"

उल्लेखाः

भाषापा०

द्रव्य

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಮರದ

ಸಾರ

/ಗೋಂದು

द्रव्य

पदविभागः

विशेष्यनिघ्नम्

कन्नडार्थः

ಮರದ

ಸಂಬಂಧವಾದ

/ಮರದಿಂದ

ತಯಾರಾದ

निष्पत्तिः

द्रु

-

"यत्"

(

४-३-१६१

)

व्युत्पत्तिः

द्रुः

वृक्षः,

तस्य

विकारः

अवयवो

वा

dravya

{%

n.

%}

1.

Substance,

thing,

object

2.

material

to

be

worked

upon

3.

elementary

substance

considered

as

one

of

the

seven

categories

(

in

the

Vaiśeshika

philosophy

)

(

dravya

is

ninefold-

पृथिव्यापस्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि

T.S.

)

4.

possession,

wealth,

goods,

money

5.

a

fit

object

(

to

receive

any

impression

&c.

Cf.

अद्रव्य

)

6.

bell-metal

7.

modesty

8.

spirituous

liquor

9.

a

stake,

a

wager.

६,

अङ्ग,

अब्द,

अराति

अरि,

ऋतु,

काय,

कारक,

कार्तिक,

काल,

कुमार,

कुमारवदन,

कृत्तिका,

कोष,

क्ष्माखण्ड,

खर,

गुहक,

गुहवक्त्र,

गुहास्य,

चक्रार्ध,

चमू,

चरक,

जीव,

तर्क,

दर्शन,

द्रव्य,

भार्ध,

मासार्ध,

रस,

राग,

रासभ,

रिपु,

लेख्य,

लेश्या,

वर्ण,

शक्ति,

शास्त्र,

शिलीमुखपद,

शिशु,

षट्,

षण्मुख,

समास,

सेना,

स्कन्द,

स्वाद

द्रव्य

n.

(

r.

द्रु

s.

य,

v.

gr.

626.

)

opes,

divitiae.

BR.

2.

26.

BH.

4.

28.

N.

8.

5.

वसु

क्ली

वसु,

रत्न,

द्रव्य

वसुः

सूर्यो

वसुर्वह्निर्वसुः

श्रीर्वासवो

वसुः

।

वसु

रत्नं

वसु

द्रव्यं

वसवोऽष्टौ

धरादयः

॥

२८

॥

verse

1.1.1.28

page

0002

dravya,

n.

—1.

property

—2.

in

general,

thing,

object

—3.

esp.

worthy

object.

[

√dru:

see

draviṇa.

]

द्रव्य

substance,

as

opposed

to

गुण

pro-

perty

and

क्रिया

action

which

exist

on

dravya.

The

word

सत्त्व

is

used

by

Yaska,

Panini

and

other

gram-

marians

in

a

very

general

sense

as

something

in

completed

forma-

tion

or

existence

as

opposed

to

'bhava'

or

kriya

or

verbal

activity,

and

the

word

द्रव्य

is

used

by

old

grammarians

as

Synonymous

with

सत्त्व

cf.

चादयोSसत्वे।

चादयो

निपातसंज्ञा

भवन्ति

न

चेत्सत्वे

वर्तन्ते,

cf.

Kas

on

P.

I.

4.57

cf.

S.K.

also

on

P.

I.4.57.

(

2

)The

word

द्रव्य

is

also

found

used

in

the

sense

of

an

individual

object,

as

opposed

to

the

genus

or

generic

notion

(

अाकृति

)

cf.

द्रव्याभि-

धानं

व्याडिः,

M.

Bh.

on

P.

I.

2.

64.

Vart.

45.(

3

)The

word

द्रव्य

is

found

used

in

the

sense

of

Sadhana

or

means

in

Tait.

Prati.

cf.

तत्र

शब्द-

द्रव्याण्युदाहरिष्यामः

।

शब्दरूपाणि

साधनानि

वर्ण-

यिष्यामः

Tai,

Pr.

XXII.

8.

1.

द्रव्य

10.

विनय

H.

an.

fehlerhaft

für

विनेय,

Zach.

Beitr.

Also

=

3.

द्रव्य

नपुं।

द्रव्यम्

समानार्थकाः

द्रव्य,

वित्त,

स्वापतेय,

रिक्थ,

ऋक्थ,

धन,

वसु,

हिरण्य,

द्रविण,

द्युम्न,

अर्थ,

रै,

विभव,

द्रविण,

ग्रन्थ,

साधन

2।9।90।1।1

द्रव्यं

वित्तं

स्वापतेयं

रिक्थमृक्थं

धनं

वसु।

हिरण्यं

द्रविणं

द्युम्नमर्थरैविभवा

अपि॥

==>

नद्यादितरणे_देयमूल्यम्,

अवश्यं_दीयमानद्रव्यम्,

विक्रेयवस्तूनां_मूल्यम्,

मूलधनम्,

अधिकफलम्,

निक्षेपः,

स्वामिने_निक्षेपार्पणम्,

क्रये_प्रसारितं_द्रव्यम्,

क्रेतव्यमात्रके_द्रव्यम्,

चौर्यधनम्,

वेतनम्,

द्यूते_लाप्यमानः,

स्त्रीधनम्,

मूलवणिग्धनम्,

धनम्

पदार्थ-विभागः

धनम्

द्रव्य

नपुं।

शुभम्

समानार्थकाः

श्वःश्रेयस,

शिव,

भद्र,

कल्याण,

मङ्गल,

शुभ,

भावुक,

भविक,

भव्य,

कुशल,

क्षेम,

शस्त,

अरिष्ट,

द्रव्य,

अथो,

अथ

3।3।155।1।2

वीर्यं

बले

प्रभावे

च

द्रव्यं

भव्ये

गुणाश्रये।

धिष्ण्यं

स्थाने

गृहे

भेऽग्नौ

भाग्यं

कर्मशुभाशुभम्.।

पदार्थ-विभागः

,

गुणः,

अदृष्टम्

द्रव्य

नपुं।

गुणाश्रयम्

समानार्थकाः

द्रव्य

3।3।155।1।2

वीर्यं

बले

प्रभावे

च

द्रव्यं

भव्ये

गुणाश्रये।

धिष्ण्यं

स्थाने

गृहे

भेऽग्नौ

भाग्यं

कर्मशुभाशुभम्.।

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्

द्रव्यं,

क्लीबम्

(

द्रोरिव

।

द्रु

+

“द्रव्यञ्च

भव्ये

।”

५

।३

।

१०४

।

इति

यत्प्रत्ययेन

निपातनात्साधुः

।

)

वस्तु

।

(

यथा,

मनुः

।

७

।

९

।“एकमेव

दहत्यग्निर्नरं

दुरुपसर्पिणम्

।कुलं

दहति

राजाग्निः

सपशुद्रव्यसञ्चयम्

॥

”

)तस्य

क्रियाविशेषे

नवपुराणभेदेन

प्रशस्तत्वंयथा,

--“द्रव्याण्यभिनवान्येव

प्रशस्तानि

क्रियाविधौ

।ऋते

गुडघृतक्षौद्रधान्यकृष्णाविडङ्गतः

॥

”इति

नारायणदासकृतपरिभाषा

॥

(

“केचिदाचार्य्या

ब्रुवते

द्रव्यं

प्रधानं

कस्माद्-व्यवस्थितत्वादिह

खलु

द्रव्यं

व्यवस्थितम्

।

नरसादयो

यथा

ये

फले

ये

रसादयस्ते

पक्वे

नसन्ति

।

नित्यत्वाच्च

नित्यं

हि

द्रव्यमनित्या

गुणायथा

कल्कादिप्रविभागः

स

एव

सम्पन्नरसगन्धोव्यापन्नरसगन्धो

वा

भवति

।

स्वजात्यवस्थानाच्चयथा

हि

पार्थिवं

द्रव्यमन्यभावं

न

गच्छत्येवंशेषाणि

।

पञ्चेन्द्रियग्रहणाच्च

पञ्चभिरिन्द्रियै-र्गृह्यते

द्रव्यं

न

रसादयः

।

आश्रयत्वाच्च

द्रव्य-माश्रिता

रसादयो

भवन्ति

।

आरम्भसामर्थ्याच्चद्रव्याश्रित

आरम्भो

यथा

विदारिगन्धादिमाहृत्यसङ्क्षुद्य

विपचेदित्येवमादिषु

न

रसादिष्वारम्भः

।शास्त्रप्रामाण्याच्च

शास्त्रे

हि

द्रव्यं

प्रधानमुप-देशे

हि

योगानां

यथा

मातुलुङ्गाग्निमन्थौ

चेतिन

रसादय

उपदिश्यन्ते

।

क्रमापेक्षितत्वाच्चरसादीनां

रसादयो

हि

द्रव्यक्रममपेक्षन्ते

यथातरुणे

तरुणाः

सम्पूर्णे

सम्पूर्णा

इति

।

एकदेश-साध्यत्वाच्च

द्रव्याणामेकदेशेनापि

व्याधयःसाध्यन्तेयथा

महावृक्षक्षीरेणेति

तस्माद्द्रव्यं

प्रधानं

द्रव्य-लक्षणन्तु

क्रियागुणवत्समवायिकारणमिति

।”“पाको

नास्ति

विना

वीर्य्याद्वीर्य्यं

नास्ति

विनारसात्

।रसो

नास्ति

विना

द्रव्याद्द्रव्यं

श्रेष्ठमतः

स्मृतम्

॥

”“वीर्य्यसंज्ञा

गुणा

येऽष्टौ

तेऽपि

द्रव्याश्रयाः

स्मृताः

।रसेषु

न

वसन्त्येते

निर्गुणास्तु

गुणाः

स्मृताः

॥

द्रव्ये

द्रव्याणि

यस्माद्धि

विपच्यन्ते

न

षड्रसाः

।श्रेष्ठं

द्रव्यमतो

ज्ञेयं

शेषा

भावास्तदाश्रयाः

॥

”इति

सुश्रुते

।

१

।

४०

॥

)पित्तलम्

।

वित्तम्

।

पृथिव्यादि

।

विलेपनम्

।क्लीवम्

।

भेषजम्

।

भव्यम्

।

(

द्रोर्विकारः

।“द्रोश्च

।”

४

।

३

।

१६१

।

इति

यत्

।

)

द्रुम-विकारे,

त्रि

।

इति

मेदिनी

।

ये,

२९

॥

(

द्रुमा-वयवः

।

इति

सिद्धान्तकौमुदी

॥

)

जतु

।

विनयः

।इति

हेमचन्द्रः

॥

मद्यम्

।

यथा,

--“सशब्दं

न

पिबेद्द्रव्यम्

।”

इति

कुलार्णवतन्त्रम्

॥

न्यायमते

तन्नवविंधं

यथा,

--“क्षित्यप्तेजोमरुद्व्योमकाला

दिग्देहिनौ

मनः

।”तेषां

साधर्म्म्यादि

यथा,

--“क्षित्यादीनां

नवानान्तु

द्रव्यत्वगुणयोगिता

।क्षितिर्जलं

तथा

तेजः

पवनो

मन

एव

च

॥

परापरत्वमूर्त्तत्वक्रियावेगाश्रया

अमी

।कालखात्मदिशां

सर्व्वगतत्वं

परमं

महत्

॥

क्षित्यादिपञ्चभूतानि

चत्वारि

स्पर्शवन्ति

हि

।द्रव्यारम्भश्चतुर्षु

स्यादथाकाशशरीरिणाम्

॥

अव्याप्यवृत्तिः

क्षणिको

विशेषगुण

इष्यते

।रुपद्रवत्वप्रत्यक्षयोगि

स्यात्

प्रथमं

त्रिकम्

॥

गुरुणी

द्वे

रसवती

द्वयोर्नैमित्तिको

द्रवः

।आत्मानो

भूतवर्गाश्च

विशेषगुणयोगिनः

॥

”इति

भाषापरिच्छेदः

॥

द्रव्यहस्तभक्षणादिदोषादोषौ

यथा,

--“उच्चावचान्नपानेषु

द्रव्यहस्तो

भवेन्नरः

।भूमौ

निःक्षिप्य

तद्दव्यमाचम्याभ्युक्षयेत्तु

तत्

॥

तैजसं

वै

समादाय

यद्युच्छिष्टो

भवेद्द्बिजः

।भूमौ

निःक्षिप्य

तद्द्रव्यमाचम्याभ्युक्षयेत्तु

तत्

॥

यद्यद्द्रव्यं

समादाय

भवेदुच्छेषणान्वितः

।अनिधायेतरद्द्रव्यमाचान्तः

शुचितामियात्

॥

वस्त्रादिषु

विकल्पः

स्यात्तत्

स्पृष्ट्वा

चाचमेदिह

।अरण्येऽनुदके

रात्रौ

चौरव्याघ्राकुले

पथि

।कृत्वा

मूत्रपुरीषं

वा

द्रव्यहस्तो

न

दुष्यति

॥

”इति

कूर्म्मपुराणम्

॥

द्रव्य

नपुंलिङ्गम्

द्रोर्विकारः

द्रोरिति

यत्

“द्रव्यञ्च

भव्ये”

पा०

निपा०

।१

पित्तले

२

वित्ते

३

पृथिव्यादिषु

नवसु

।

४

विलेपने

नपुंलिङ्गम्

५

भेषजे

६

द्रुमविकारे

७

तत्सम्बन्धिनि

च

त्रीषु लिङ्गेषु

मेदि०

।८

जतुनि

९

विनये

नपुंलिङ्गम्

हेम०

।

१०

मद्ये

नपुंलिङ्गम्

राजनि०

।द्रव्यलक्षणमौलुक्यशब्दे

१५८६

पृ०

उक्तं

तद्भेदाश्च

नव“पृथिव्यापस्तेजो

वायुराकाशं

कालोदिगात्मा

इतिद्रव्याणि”

कणा०

सू०

“इदानीमपवर्गभागितया

सर्वपदार्थाश्रयतया

च

प्रथमोद्दिष्टस्य

द्रव्यपदार्थस्य

विभागंविशेषोद्देशञ्च

कुर्तन्नाह

पृथिव्याप

इति

इतिकारोऽबधा-रणार्थः

तेन

नवैव

द्रव्याणि

नाधिकानि

न

न्यूनानिवेत्यर्थः

।

ननु

विभागबलादेव

नूनाधिकसङ्ख्याव्यवच्छेद-सिद्धौ

किमितिकारेणेति

चेत्

उद्देशमात्रपरतयाऽपिसूत्रसम्भवे

विभागतात्पर्य्यस्फोरणार्थतयैवेतिकाराभिधा-नात्

सुवर्णादीनामीश्वरस्य

चात्रैवान्तर्भावात्

अन्ध-कारस्य

चाधिकत्वेनाशङ्क्यमानस्याभावत्वव्युत्पादनादेत-दध्यवसेयम्

।

असमासकरणन्तु

सर्वेषां

प्राधान्यप्रदर्श-नाय”

उप०

वृ०

।

वैद्यके

तु

तस्य

पञ्चविधतोक्ता

यथा“रसोगुणस्तथा

वीर्य्यं

विपाकः

शक्तिरेव

च

।

पञ्चानां

यःसमाहारस्तद्द्रव्यमिति

कीर्त्त्यते”

इति

भिषग्वराः

।

प्रका-रान्तरेण

च

पञ्चविसम्

अत्यन्तकठिनकठिनार्द्रकोल्वणद्रवद्र-व्यभेदात्

।

द्रव्यभेदानां

गुणवत्तावधिश्च

वैद्यकोक्तः

यथा“गुणहीनं

भवेद्वर्षादूर्द्ध्वं

तद्रपमौषधम्

।

मासद्वयात्

तथाचूर्णं

लभते

हीनवीर्य्यताम्

।

हीनत्वं

गुटिका

लेहो

लभतेवत्सरान्

परम्

।

हीनाः

स्युर्घृततैलाद्याश्चतुर्मासाधिका-स्तथा

।

घृततैलाद्या

इति

यागविशेषणम्

।

चतुर्मासा-धिकाः

संवत्सरादुपरि