दधि (dadhi)

दधि

Masculine, Feminine, Neuter

(

-धिः-धिः-धि

)

Holding,

having,

who

or

what

has

or

possesses.

Neuter.

(

-धि

)

1.

Milk

curdled

or

coagulated

spontaneously

by

heat,

or

by

the

addition

of

buttermilk

it

is

an

article

of

food

of

general

use,

and

is

held

in

high

estimation

amongst

the

Hindus,

and

is

con-

sidered,

medicinally,

as

the

remedy

or

preventative

of

most

disorders.

2.

Resin,

turpentine

(

all

the

synonimes

are

common

to

these

two

senses.

)

3.

A

house,

an

abode.

Etymology

धा

to

have,

कि

affix,

and

the

root

reiterated.

1

द॑धि

adjective

giving,

bestowing.

2

द॑धि

(

दध॑न्

)

neuter

sour

milk.

दधि

(

धि

)

2.

Neuter.

Curdled

milk

re-

sin

a

house.

a.

Holding.

दधि

-

dadhi

-

Neuter

-

curd

दधि

-

dadhi

-

Neuter

-

resin

of

Shala

tree

[

Shorea

Robusta

-

Bot.

]

दधि

-

dadhi

-

Neuter

-

curdled

milk

दधि

-

dadhi

-

Neuter

-

coagulated

milk

दधि

-

dadhi

-

Neuter

-

thick

sour

milk

दधि

-

dadhi

-

Neuter

-

turpentine

दधि

dadhi

Neuter

curd

मन्थनी

manthanI

Feminine

curd-pot

दध्यन्नं

परिवेषयामि

वा?

dadhyannaM

pariveSayAmi

vA?

Sentence

Shall

I

serve

curd-rice?

किञ्चित्

वा

दध्यन्नस्य

भोजनं

करोतु

kiJcit

vA

dadhyannasya

bhojanaM

karotu

Sentence

Eat

at

least

a

little

curd-rice.

तेमनं

न

परिवेषितवती

एव

temanaM

na

pariveSitavatI

eva

Sentence

You

have

not

served

'curd

sambar'

at

all.

आमिक्षा

AmikSA

Feminine

curd

तक्रपिण्ड

takrapiNDa

Masculine

curd

सार

sAra

Adjective

curds

पयस्या

payasyA

Feminine

curds

क्षीरशर

kSIrazara

Masculine

curds

दधिघन

dadhighana

Masculine

curds

शण्ड

zaNDa

Masculine

curds

स्थूल

sthUla

Neuter

curds

अवगाढ

avagADha

Adjective

curdling

ससार

sasAra

Adjective

with

curds

अम्ल

amla

Masculine

,

Neuter

sour

curds

मङ्गल्य

maGgalya

Neuter

sour

curds

विरल

virala

Neuter

sour

curds

श्रीघन

zrIghana

Neuter

sour

curds

स्वयम्मुर्त

svayammurta

Adjective

self-curdled

दधि

dadhi

Neuter

curd

मन्थनी

manthanI

Feminine

curd-pot

दध्यन्नं

परिवेषयामि

वा?

dadhyannaM

pariveSayAmi

vA?

Sentence

Shall

I

serve

curd-rice?

किञ्चित्

वा

दध्यन्नस्य

भोजनं

करोतु

kiJcit

vA

dadhyannasya

bhojanaM

karotu

Sentence

Eat

at

least

a

little

curd-rice.

तेमनं

न

परिवेषितवती

एव

temanaM

na

pariveSitavatI

eva

Sentence

You

have

not

served

'curd

sambar'

at

all.

आमिक्षा

AmikSA

Feminine

curd

तक्रपिण्ड

takrapiNDa

Masculine

curd

सार

sAra

Adjective

curds

पयस्या

payasyA

Feminine

curds

क्षीरशर

kSIrazara

Masculine

curds

दधिघन

dadhighana

Masculine

curds

शण्ड

zaNDa

Masculine

curds

स्थूल

sthUla

Neuter

curds

अवगाढ

avagADha

Adjective

curdling

ससार

sasAra

Adjective

with

curds

अम्ल

amla

Masculine

,

Neuter

sour

curds

मङ्गल्य

maGgalya

Neuter

sour

curds

विरल

virala

Neuter

sour

curds

श्रीघन

zrIghana

Neuter

sour

curds

स्वयम्मुर्त

svayammurta

Adjective

self-curdled

दधि

Masculine, Feminine, Neuter

(

-धिः-धिः-धि

)

Holding,

having,

who

or

what

has

or

possesses.

Neuter.

(

-धि

)

1

Milk

curdled

or

coagulated

spontaneously

by

heat,

or

by

the

addition

of

buttermilk

it

is

an

article

of

food

of

general

use,

and

in

high

estimation

amongst

the

Hindus,

and

is

considered,

medicinally,

as

the

remedy

or

preventative

of

most

disorders.

2

Resin,

turpentine

(

all

the

synonyms

are

common

to

these

two

senses.

)

3

A

house,

an

abode.

Etymology

धा

to

have,

किन्

affix,

and

the

root

reiterated.

दधि

[

dadhi

],

Neuter.

[

दध्-इन्

]

Coagulated

milk,

thick

sour

milk

क्षीरं

दधिभावेन

परिणमते

Ś.B

दध्योदनः

Et cætera.

Turpentine.

A

garment.

Compound.

-अन्नम्,

-ओदनम्

boiled

rice

mixed

with

दधि

Yâjñavalkya (Mr. Mandlik's Edition).

1.289.

-उत्तरम्,

उत्तर-

क(

ग

)म्

the

skim

of

curdled

milk,

whey.

-उदः,

-उदकः

the

ocean

of

coagulated

milk.

-कुल्या

a

stream

of

दधि

Rāmāyana

1.53.3.

-कूर्चिका

mixture

of

boiled

and

coagulated

milk.

-क्रा,

-क्रावन्

Name.

of

a

divine

horse

(

personification

of

the

morning

sun

)

दधिक्रामग्निमुषसं

च

देवीम्

Rigveda (Max Müller's Edition).

1.11.1

दधिक्राव्णो

अकारिषं

जिष्णोरश्वस्य

वाजिनः

Rigveda (Max Müller's Edition).

4.39.6.

-घनः

curds

Parasmaipada.

III.3.77.

Kāśi.

-चारः

a

churning-stick.

-जम्

fresh

butter.

-धेनुः

Feminine.

a

cow

represented

by

दधि

(

offered

to

priests

)

Bhāva.

Pâṇini's Ashṭâdhyâyî.

2

168.

-फलः

the

wood-apple

(

कपित्थ

).

-मण़्डः,

-वारिः

Neuter.

whey.

-मन्थनम्

churning

coagulated

milk.

-शोणः

a

monkey.

-सक्तु

Masculine.

(

Plural.

)

barley-meal

mixed

with

coagulated

milk.

-सारः,

-स्नेहः

fresh

butter.

-स्वेदः

buttermilk.

दधि

n.

[

दध्-इन्

]

1

Coagulated

milk,

thick

sour

milk

क्षीरं

दधिभावेन

परिणमते

S.

B

दध्योदनः

&c.

2

Turpentine.

3

A

garment.

Comp.

अन्नं,

ओदनं

boiled

rice

mixed

with

दधि.

उत्तरं,

उत्तरकं(

गं

)

the

skim

of

curdled

milk,

whey.

उदः,

उदकः

the

ocean

of

coagulated

milk.

कूर्चिका

mixture

of

boiled

and

coagulated

milk.

चारः

a

churningstick.

जं

fresh

butter.

फलः

the

wood-apple

(

कपित्थ

).

मंडः,

वारि

n.

whey.

मंथनं

churning

coagulated

milk.

शोणः

a

monkey.

सक्तु

m.

pl.

barley-meal

mixed

with

coagulated

milk.

सारः,

स्नेहः

fresh

butter.

स्वेदः

buttermilk.

1.

द॑धि

Masculine, Feminine, Neuter

(

2,

171,

Vārttika.

3

)

giving,

ṛg-veda

x,

46,

1

preserving

(

with

accusative case.

),

vopadeva

द॑धि

neuter gender.

a

house,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

2.

द॑धि

neuter gender.

(

replaced

in

the

weakest

forms

by

°ध॑न्

[

pāṇini

vii,

1,

75

]

:

instr.

et cetera.

°ध्ना॑,

°ध्ने॑,

°ध्न॑स्

locative case.

°धनि,

āśvalāyana-gṛhya-sūtra

i,

24,

5

and

śvetāśvatara-upaniṣad

i,

5,

or

°ध्नि,

[

ifc.

]

suśruta

vi,

40,

150

)

coagulated

milk,

thick

sour

milk

(

regarded

as

a

remedy

differing

from

curds

in

not

having

the

whey

separated

from

it

),

ṛg-veda

et cetera.

turpentine,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

the

resin

of

Shorea

robusta,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

1.

दधि,

इस्,

इस्,

इ,

Ved.

presenting,

giving

pre-

serving,

keeping

(

with

acc.

)

holding,

having,

pos-

sessing,

bearing

(

इ

),

n.

a

house,

an

abode.

दधि

2.

दधि,

इ,

n.

(

perhaps

a

reduplicated

form

fr.

rt.

धे,

to

drink

cf.

दधन्

above

),

milk

thickened

or

coagulated

spontaneously

by

heat,

thick

sour

milk,

commonly

called

दही,

(

it

is

a

general

article

of

food

in

high

estimation

among

the

Hindūs,

and

regarded

as

a

remedy

or

preventive

of

many

disorders

it

differs

from

curds

in

not

having

the

whey

separated

from

it

)

turpentine,

the

resin

of

the

Shorea

Robusta

[

cf.

Goth.

daddyan,

‘to

suckle.’

]

—दधि-कर्ण,

अस्,

m.,

N.

of

a

Nāga

N.

of

a

cat

in

the

Pañca-tantra.

—दधि-कुल्या,

f.

a

stream

of

coagulated

milk.

—दधि-कूर्चिका,

f.

a

mixture

of

boiled

and

coagulated

milk

see

कूर्चक।

—दधि-क्र,

अस्,

m.,

N.

of

a

man

[

cf.

the

fol-

lowing.

]

—दधि-क्रा,

आस्,

m.,

Ved.,

N.

of

a

mythical

being

often

mentioned

in

the

Veda,

and

the

actual

subject

of

Ṛg-veda

IV.

38,

39,

40

VII.

44

(

he

is

described

as

a

kind

of

divine

horse,

and

probably,

like

Tārkṣya,

is

a

personification

of

the

morning

Sun

sometimes

he

is

considered

as

a

creation

of

heaven

and

earth,

sometimes

of

Mitra-

Varuṇa,

and

is

invoked

in

the

morning,

together

with

Agni,

Uṣas,

and

the

Aśvins

the

N.

is

pro-

bably

derived

fr.

2.

दधि

and

rt.

1.

कॄ,

to

scatter,

in

allusion

to

the

rising

sun

spreading

dew

and

hoar

frost

like

milk,

but

Mahī-dhara

and

Yāska

explain

it

as

if

fr.

1.

दधि

and

rt.

क्रम्,

i.

e.

one

who

bears

his

rider

and

advances,

see

Nirukta

II.

27:

in

Nigh.

I.

14,

दधि-क्रा

is

given

as

one

of

the

synonyms

of

अश्व,

a

horse.

)

—दधि-क्रावन्,

आ,

m.,

Ved.

=

दधि-क्रा.

—दधि-घर्म,

अस्,

m.,

Ved.

a

warm

beverage

made

of

inspissated

milk.

—दधि-चार,

अस्,

m.

the

churning-stick.

—दधि-ज,

अस्,

आ,

अम्,

produced

from

thickened

or

coagulated

milk

(

अम्

),

n.

fresh

butter.

—दधि-द्रप्स,

अस्,

m.,

Ved.

a

drop

or

globule

of

thickened

milk.

—दधि-धेनु,

उस्,

f.

a

quantity

of

thickened

milk

representing

or

equivalent

to

a

cow

given

as

an

offering

to

the

priests

at

a

sacrifice

N.

of

the

105th

chapter

of

the

Vārāha-Purāṇa.

—दधिधेनु-विधि,

इस्,

m.,

N.

of

the

168th

chapter

of

the

second

part

of

the

Bhaviṣya-Purāṇa.

—दधि-नदी,

f.,

N.

of

a

river.

—दधि-पर्ण,

अस्,

m.,

N.

of

a

saint.

—दधि-पुच्छ,

अस्,

m.,

N.

of

a

jackal.

—दधि-पुष्पिका,

f.

the

plant

Clitoria

Ternatea,

=

अपराजिता.

—दधि-पुष्पी,

f.,

N.

of

a

plant,

=

कोलशिम्बी.

—दधि-पूरण,

अस्,

m.,

N.

of

a

Nāga.

—दधि-पूर्व-मुख,

अस्,

m.

=

दधि-

मुख,

N.

of

a

monkey,

(

‘in

whose

name

the

word

मुख

is

preceded

by

दधि।’

)

—दधि-

फल,

अस्,

m.

the

elephant

or

wood-apple,

Feronia

Elephantum,

(

the

fruit

having

the

acid

taste

of

coagulated

milk.

)

—दधि-भाण्ड,

अम्,

n.

a

vessel

for

holding

coagulated

milk,

a

pail.

—दधि-मण्ड,

अस्,

m.

the

liquid

part

of

curdled

milk,

whey.

—द-

धि-मण्डोद

(

°ड-उद

),

अस्,

m.

the

sea

of

whey.

—दधि-मन्थन,

अम्,

n.

the

churning

of

co-

agulated

milk.

—दधि-मुख,

अस्,

m.

a

kind

of

serpent,

N.

of

a

Nāga

N.

of

a

monkey,

brother-

in-law

of

Su-grīva

N.

of

a

Yaska.

—दधिमुख-

श्राव,

अस्,

m.,

N.

of

the

fifty-seventh

chapter

of

the

Sundara-kāṇḍa

of

the

Rāmāyaṇa.

—दधि-

वक्त्र,

अस्,

m.,

N.

of

a

monkey,

brother-in-law

of

Su-grīva.

—दधि-वत्,

आन्,

अती,

अत्,

Ved.

hav-

ing

coagulated

milk,

prepared

with

thick

sour

milk.

—दधि-वर्ग,

अस्,

m.,

N.

of

a

chapter

in

the

medical

work

called

Bhāva-prakāśa.

—दधि-

वामन-प्रयोग,

अस्,

m.,

N.

of

a

chapter

of

the

Tantra-sāra.

—दधिवामन-मन्त्र,

आस्,

m.

pl.,

N.

of

a

chapter

of

the

Tantra-sāra.

—दधि-वारि,

इस्,

इस्,

इ,

containing

coagulated

milk

for

water

(

as

a

sea

).

—दधि-वाहन,

अस्,

m.,

N.

of

a

prince,

son

of

Aṅga

and

father

of

Divi-ratha.

—दधि-

विदर्भ,

आस्,

m.

pl.,

N.

of

a

people

(

various

reading

for

दशी-विदर्भ।

)

—दधि-शोण,

अस्,

m.

a

monkey.

—दधि-सक्तु,

अवस्,

m.

pl.

barley-

meal

mixed

with

thickened

milk.

—दधि-सम्-

भव,

अस्,

आ,

अम्,

prepared

or

produced

from

thickened

milk.

—दधि-सर,

अस्,

m.

the

skim

of

coagulated

milk.

—दधि-सार,

अस्,

m.

fresh

butter.

—दधि-

स्कन्द,

अस्,

m.,

N.

of

a

Tīrtha.

—दधि-स्नेह,

अस्,

m.

the

oily

skim

of

coagulated

milk.

—दधि-

स्वेद,

अस्,

m.

buttermilk.

—दध्य्-अञ्च्,

अङ्,

m.

(

acc.

दध्यञ्चम्,

inst.

दधीचा,

&c.

),

Ved.,

N.

of

a

Ṛṣi

or

of

a

mythical

being,

called

in

Ṛg-veda

I.

80,

16,

and

117,

22,

son

of

Atharvan

(

the

N.

properly

denotes

‘sprinkling

or

bestowing

thick

milk’

[

cf.

घृताची

]

and

the

legends

concerning

him

were

probably

originally

connected

with

those

of

Dadhi-krā

he

is

described

as

having

the

head

of

a

horse

given

to

him

by

the

Aśvins,

with

which

he

taught

them

the

Madhu-vidyā

and

revealed

to

them

where

the

Soma

of

Tvaṣṭṛ

was

concealed

accord-

ing

to

Ṛg-veda

I.

84,

13,

Indra

slew

ninety

times

nine

Vṛtras

with

his

bones

converted

into

a

thunder-

bolt

a

portion

of

the

latter

part

of

the

Yajur-veda

is

ascribed

to

Dadhy-añca,

and

he

and

his

father

are

regarded

as

the

first

founders

of

sacrifice.

)

—दध्य्-

अन्न,

अम्,

n.

rice

prepared

with

दधि.

—दध्य्-

आकर,

अस्,

m.

the

sea

of

inspissated

milk.

—दध्य्-

आशिर्,

ईर्,

ईर्,

ईर्,

Ved.

mixed

with

coagulated

milk

(

as

Soma

).

—दध्य्-आह्व

or

दध्य्-आह्वय,

अस्,

m.

the

resin

of

the

Pinus

Longifolia.

—दध्य्-

उत्तर

or

दध्युत्तरक,

अम्,

n.

the

skim

of

curdled

milk,

whey.

—दध्य्-उद,

अस्,

आ,

अम्,

=

दधि-वारि

above.

—दध्य्-ओदन,

अस्,

m.

boiled

rice

mixed

with

coagulated

milk.

दधि

dá-dh-i,

Neuter.

[

√

dhe

]

sour

milk,

curds.

दधि

दधि,

from

a

reduplicated

form

of

धे,

Neuter.

(

the

base

for

many

of

the

cases

is

दधन्

),

Curdled

milk,

Man.

2,

107.

सम-वृत्तम्,

अक्षराणि →

36,

पादेऽक्षराणि →

9

मात्राः →

12

सङ्ख्याजातिः

-

बृहती

मात्रा-विन्यासः

दा

द

द

दा

द

द

दा

द

द

लक्षण-मूलम् →

आनन्दमिश्र-जालक्षेत्रम्

दधि

नपुंलिङ्गम्

-

दध्

+इन्

"जमा

हुआ

दूध,

दही"

दधि

नपुंलिङ्गम्

-

दध्

+इन्

तारपीन

दधि

नपुंलिङ्गम्

-

दध्

+इन्

वस्त्र

दधि

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಗಟ್ಟಿ

ಮೊಸರು

/ಹೆಪ್ಪುಗಟ್ಟಿದ

ಮೊಸರು

निष्पत्तिः

डुधाञ्

(

धारणपोषणयोः

)

-

"किः"

(

वा०

३-२-१७१

)

व्युत्पत्तिः

दधाति

प्रयोगाः

"तरुणं

सर्षपशाकं

नवोदनं

पिच्छिलानि

च

दधीनि"

उल्लेखाः

वृ०

र०

दधि

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಹಾಲುಮಡ್ಡಿ

दधि

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ವಸ್ತ್ರ

/ಬಟ್ಟೆ

विस्तारः

"दधि

गोरसभेदे

स्यात्

तथा

श्रीवासवासयोः"

-

हेम०

।

दधि

पदविभागः

विशेष्यनिघ्नम्

कन्नडार्थः

ಧರಿಸಿರುವ

/ಹೊಂದಿರುವ

/ಹೊತ್ತಿರುವ

daDi

{%

n.

%}

1.

Coagulated

milk,

thick

sour

milk,

शाल्यन्नं

सघृतं

पयोदधियुतं

ये

भुंजते

मानवाः

Bhartr.i.66

2.

a

garment.

दधि

n.

(

fortasse

a

धे

bibere,

cum

redupl.

)

lac

coagulatum.

(

V.

धे

et

cf.

goth.

daddja

lacto.

)

dadhi

(

IE

7-12

),

confused

with

udadhi

and

used

to

indi-

cate

‘four’.

Cf.

a-dugdha-dadhi-grahaṇa

(

IE

8-5

)

curds

which

the

villagers

(

probably,

the

milkmen

)

were

obliged

to

supply

to

the

king

or

landlord

on

occasions

and

to

the

touring

officers.

dádhi,

supplementary

stem

to

dadhan.

Synonyms

दधि,

क्षीरजम्,

मङ्गल्यम्,

विरलम्,

पयस्यम्

(Noun)

क्षीरोत्तरावस्थाभावः।

"रात्रौ

दध्ना

ओदनं

न

भोज्यम्

इति

शास्त्रम्।"

த3தி4

:

தயிர்,

துணி,

சாலமரப்

பிசின்.

Dadhi,

‘sour

milk,

’

is

repeatedly

mentioned

in

the

Rigveda^1

and

later.^2

The

Śatapatha

Brāhmaṇa^3

mentions

in

order

Ghrta

(

‘clarified

butter’

),

Dadhi,

Mastu,

which

Eggeling^4

renders

‘whey,

’

and

Āmikṣā,

‘curds.’

Dadhi

often

has

the

meaning

of

‘curds’

also.

It

was

used

for

mixing

with

Soma.^5

1

)

viii.

2,

9

ix.

87,

1,

etc.

2

)

Av.

iii.

12,

7

iv.

34,

6

Taittirīya

Saṃhitā,

ii.

5,

3,

4,

etc.

Pañcaviṃśa

Brāhmaṇa,

xviii.

5,

12,

etc.

3

)

i.

8,

1,

7.

Cf.

Jaiminīya

Brāhmaṇa,

ii.

348.

4

)

Sacred

Books

of

the

East,

12,

218.

5

)

Dadhyāśir,

‘mixed

with

sour

milk,

’

is

an

epithet

of

Soma

in

Rv.

i.

5,

5

137,

2

v.

51,

7

vii.

32,

4.

Cf.

Hille-

brandt,

Vedische

Mythologie,

1,

219

et

seq.

Cf.

Zimmer,

Altindisches

Leben,

227.

दधि,

क्लीबम्

(

दधातीति

।

धा

+

“भाषायां

धाञ्कृ-सृगमिजनिनमिभ्यः

।”

३

।

२

।

१७१

।

इत्यस्यवार्त्तिकोक्त्या

किः

स

च

लिड्वत्

।

)

श्रीवासः

।वसनम्

।

इति

शब्दरत्नावली

॥

क्षीरोत्तरा-वस्थाभावः

।

दै

इति

भाषा

।

तत्पर्य्यायः

।क्षीरजम्

२

मङ्गल्यम्

३

विरलम्

४

।

इतिराजनिर्घण्टः

॥

पयस्यम्

५

।

घनेतरत्

दधिद्रप्स्यम्

।

इत्यमरः

॥

अस्य

गुणाः

।

अम्लत्वम्

।गुरुत्वम्

।

वातदोषशमनत्वम्

।

संग्राहित्वम्

।मूत्रावहत्वम्

।

बल्यत्वम्

।

शोफकफार्त्त्यरुच्य-शमनत्वम्

।

वह्निशान्तिकारित्वम्

।

कासश्वास-पीनसविषमज्वरशीतज्वरहितत्वम्

।

रक्तोद्रेक-शुक्रवृद्धिकारित्वञ्च

।

इति

राजनिर्घण्टः

॥

उष्ण-त्वम्

।

दीपनत्वम्

।

स्निग्धत्वम्

।

कषायानुरस-त्वम्

।

पाकेऽम्लत्वम्

।

पित्तमेदःप्रदत्वम्

।

मूत्र-कृच्छ्रप्रतिश्यायातीसाररुचिकार्श्येषु

शस्तत्वञ्च

।इति

भावप्रकाशः

॥

स्वादुत्वम्

।

हृद्यत्वम्

।रोचनत्वम्

।

मङ्गल्यत्वम्

।

इति

राजवल्लभः

॥

*

॥

अथ

पक्वदुग्धदधिगुणाः

।

रुच्यत्वम्

।

स्निग्धत्वम्

।उत्तमगुणत्वम्

।

पित्तानिलापहत्वम्

।

सर्व्व-धात्वग्निबलवर्द्धनत्वञ्च

॥

*

॥

निःसारदुग्धदधिगुणाः

।

संग्राहित्वम्

।

शीतल-त्वम्

।

वातलत्वम्

।

लघुत्वम्

।

विष्टम्भित्वम्

।दीपनत्वम्

।

रुच्यत्वम्

।

ग्रहणीरोगनाशित्वञ्च

॥

*

॥

बद्धदधिगुणाः

।

सुस्निग्धत्वम्

।

मधुरत्वम्

।नातिपित्तकरत्वञ्च

॥

*

॥

शर्करासहितदधिगुणाः

।

श्रेष्ठत्वम्

।

तृष्णा-पित्तास्रदाहनाशित्वञ्च

॥

*

॥

गुडयुक्तदधिगुणाः

।

वातनाशित्वम्

।

वृष्यत्वम्

।वृंहणत्वम्

।

तर्पणत्वम्

।

गुरुत्वञ्च

।

इति

भाव-प्रकाशः

॥

*

॥

वातजतृष्णानाशित्वम्

।

इति

चक्रदत्तः

॥

*

॥

रात्रौ

दधिसेवने

विशेषो

यथा,

रात्रौ

दधि

नभुञ्जीत

किन्तु

सघृतशर्करं

समुद्गसूपं

सक्षौद्रंउष्णं

सामलकं

भुञ्जीत

।

रक्तपित्तकंफोत्थेषुविकारेषु

च

अम्बुघृतान्वितमपि

दधि

न

हितम्

॥

ऋतुविशेषे

विधिनिषेधौ

।

हेमन्तशिशिरवर्षासुदधि

शस्तं

शरद्ग्रीष्मवसन्तेषु

प्रायशो

विगर्हि-तम्

॥

*

॥

अविधिना

दधिसेवने

दोषः

।

ज्वरासृक्पित्त-वीसर्पकुष्ठपाण्डुभ्रमकामलारोगप्राप्तिः

॥

*

॥

अथ

गोदधिगुणाः

।

विशेषस्वादुत्वम्

।

बल्य-त्वम्

।

रुचिप्रदत्वम्

।

पवित्रत्वम्

।

दीपनत्वम्

।स्निग्धत्वम्

।

पुष्टिकारित्वम्

।

वायुनाशित्वम्

।अशेषदधिमध्ये

गुणाधिकत्वञ्च

॥

*

॥

माहिषदधिगुणाः

।

सुस्निग्धत्वम्

।

श्लेष्मलत्वम्

।वातपित्तनाशित्वम्

।

स्वादुपाकित्वम्

।

अभि-ष्यन्दित्वम्

।

गुरुत्वम्

।

रक्तकफदूषणत्वञ्च

॥

*

॥

छागीदधिगुणाः

।

उत्तमत्वम्

।

ग्राहित्वम्

।त्रिदोषनाशित्वम्

।

श्वासकासार्शःक्षयकार्श्येषुशस्तत्वम्

।

दीपनत्वञ्च

।

इति

भावप्रकाशः

॥

*

॥

आविकदधिगुणः

।

दुर्नामकफव्याधिप्रकोपन-त्वम्

॥

अश्वीदधिगुणाः

।

वातनाशित्वम्

।दीपनत्वम्

।

चक्षुर्हितत्वञ्च

॥

*

॥

औष्ट्रकदधिगुणाः

।

क्षारत्वम्

।

अत्यम्लत्वम्

।कटुपाकित्वञ्च

॥

*

॥

हस्तिनीदधिगुणाः

।

वीर्य्योष्णत्वम्

।

कषाय-त्वम्

।

कफवातनाशित्वञ्च

॥

*

॥

मानुष्यदघिगुणाः

।

मधुरत्वम्

।

बल्यत्वम्

।स्निग्धत्वम्

।

सन्तर्पणत्वञ्च

।

इति

राजवल्लभः

॥

*

॥

अथ

दधिभेदाः

।“आदौ

मन्दं

ततः

स्वादु

स्वाद्बम्लञ्च

ततः

परम्

।अम्लञ्चतुर्थमत्यम्लं

पञ्चमं

दधि

पञ्चधा

॥

”

*

॥

मन्दादीनां

लक्षणानि

गुणाश्च

।“मन्दं

दुग्धवदव्यक्तरसं

किञ्चिद्घनं

भवेत्

।मन्दं

स्यात्

सृष्टविण्मूत्रं

दोषत्रयविदाहकृत्

॥

यत्

सम्यग्

घनतां

यातं

व्यक्तं

स्वादुरसं

भवेत्

।स्वाद्वम्लस्य

गुणा

ज्ञेयाः

सामान्यदधिवज्जनैः

॥

यत्तिरोहितमाधुर्य्यं

व्यक्ताम्लत्वं

तदम्लकम्

।अम्लन्तु

दीपनं

पित्तरक्तश्लेष्मविवर्द्धनम्

॥

तदत्यम्लं

दन्तरोमहर्षकण्ठादिदाहकृत्

।अत्यम्लं

दीपनं

रक्तपित्तपुष्टिकरं

परम्

॥

”इति

भावप्रकाशः

॥

*

॥

“लवणमधुरसर्पिःशर्करामुद्गधात्री-कुसुमरसविहीनं

नैतदश्नन्ति

नित्यम्

।न

च

शरदि

वसन्ते

नोष्णकाले

न

रात्रौन

दधि

कफविकारे

पित्तदोषेऽपि

नाद्यात्

॥

त्रिकटुकयुतमेतद्राजिकाचूर्णमिश्रंकफहरमनिलघ्नं

वह्निसन्धुक्षणञ्च

।तुहिनशिशिरकाले

सेवितञ्चातिपथ्यंरचयति

तनुदार्ढ्यं

कान्तिसत्वञ्च

नॄणाम्

॥

दधिमधुरमीषदम्लं

वाहितञ्च

नात्युष्णम्

।यावद्

यावन्मधुरं

दोषहरं

तावदुष्णमिदम्

॥

”इति

राजनिर्घण्टः

॥

*

॥

“दघि

यत्

स्वादु

तन्मेदःकफाभिष्यन्दकारणम्

।दध्यम्लमतियद्रक्तदूषणं

कफपित्तकृत्

॥

विदाहि

सृष्टविण्मूत्रं

मन्दजातं

त्रिदोषकृत्

।दधि

त्वसारं

रूक्षन्तु

ग्राहि

विष्टम्भि

वातलम्

॥

पीनसे

चातिसारे

च

शीतके

विषमज्वरे

।अरुचौ

मूत्रकृच्छ्रे

च

कार्श्ये

च

दधि

शस्यते

॥

”इति

राजवल्लभः

॥

*

॥

(

ऋतुभेदे

दधिविशेषगुणा

यथा,

--“शारदं

दधिगुर्व्वम्लं

रक्तपित्तविवर्द्धनम्

।शोफं

तृष्णां

ज्वरं

शूलं

करोति

विषमज्वरम्

॥

इति

शारददधिगुणाः

॥

*

॥

गुरु

स्निग्धञ्च

मधुरं

कफकृद्बलवर्द्धनम्

।वृष्यं

मेध्यञ्च

हैमन्तं

पुष्टिदं

तुष्टिवृद्धिदम्

॥

इति

हैमन्तदधिगुणाः

॥

*

॥

शैशिरं

सघनञ्चाम्लं

मधुरं

गुरु

एव

च

।वृष्यं

बलकरं

पित्तश्रमापहरणं

परम्

।इति

शैशिरदधिगुणाः

॥

*

॥

वासन्तं

मधुरं

स्निग्धं

किञ्चिदम्लं

कफात्मकम्

।बलहृद्वीर्य्यहा

प्रोक्तं

वसन्ते

न

प्रशस्यते

।इति

वासन्तदधिगुणाः

॥

*

॥

लघु

चाम्लं

भवेद्ग्रीष्मे

चात्युष्णं

रक्तपित्तकृत्

।शोषभ्रमपिपासाकृद्दधियुक्तं

न

ग्रीष्मके

॥

इति

ग्रीष्मदधिगुणाः

॥

*

॥

वार्षिकं

हितकृत्

प्रोक्तं

दधि

शस्तं

न

दोषलम्

।शोषवातभ्रमान्

हन्ति

श्रमातीसारनाशनम्

॥

”इति

वार्षिकदधिगुणाः

॥

*

॥

“हिक्काश्वासप्लीहार्शानामतिसारे

भगन्दरे

।शस्तं

प्रोक्तं

दधि

ह्येषां

लवणेन

विमूर्च्छितम्

॥

इति

दधिभोजनविधिः

॥

”

*

॥

इति

हारीते

प्रथमे

स्थानेऽष्टमेऽध्याये

॥

“रोचनं

दीपनं

वृष्यं

स्नेहनं

बलवर्द्धनम्

।पाकेऽम्लमुष्णं

वातघ्नं

मङ्गल्यं

वृंहणं

दधि

॥

पीनसे

चातिसारे

च

शीतके

विषमज्वरे

।अरुचौ

मूत्रकृच्छ्रे

च

कार्श्ये

च

दधि

शस्यते

॥

”“त्रिदोषं

मन्दकं

जातं

वातघ्नं

दधि

शुक्रलम्

॥

”इति

चरके

शूत्रस्थाने

२७

अध्याये

॥

“दधि

तु

मधुरमम्लमत्यम्लञ्चेति

तत्कषायानुरसंस्निग्धमुष्णं

पीनसविषमज्वरातिसारारोचक-मूत्रकृच्छ्रकार्श्यापहं

वृष्यं

प्राणकरं

माङ्गल्यञ्च

॥

महाभिष्यन्दि

मधुरं

कफमेदोविवर्द्धनम्

।कफपित्तकृदम्लं

स्यादत्यम्लं

रक्तदूषणम्

॥

विदाहि

सृष्टविण्मूत्रं

मन्दजातं

त्रिदोषकृत्

।स्निग्धं

विपाके

मधुरं

दीपनं

बलवर्द्धनम्

॥

वातापहं

पवित्रञ्च

दधि

गव्यं

रुचिप्रदम्

।दध्याजं

कफपित्तघ्नं

लघुवातक्षयापहम्

॥

दुर्नामश्वासकासेषु

हितमग्नेः

प्रदीपनम्

।विपाके

मधुरं

वृष्यं

वातपित्तप्रसादनम्

॥

बलासवर्द्धनं

स्निग्धं

विशेषाद्दधि

माहिषम्

।विपाके

कटु

सक्षारं

गुरु

भेद्योष्ट्रिकं

दधि

॥

वातमर्शांसि

कुष्ठानि

क्रिमीन्

हन्त्युदराणि

च

।कोपनं

कफवातानां

दुर्नाम्नाञ्चाधिकं

दधि

॥

रसे

पाके

च

मधुरमत्यभिष्यन्दि

दोषलम्

।दीपनीयमचक्षुष्यं

वाडवं

दधि

वातलम्

॥

रूक्षमुष्णं

कषायञ्च

कफमात्रापहञ्च

तत्

।स्निग्धं

विपाके

मधुरं

बल्यं

सन्तर्पणं

गुरु

॥

चक्षुष्यमग्न्यं

दोषघ्नं

दधि

नार्य्या

गुणोत्तरम्

।लघु

पाके

बलासघ्नं

वीर्य्योष्णं

पित्तनाशनम्

॥

कषायानुरसं

नाग्या

दधि

वर्च्चोविवर्द्धनम्

।दधीन्युक्तानि

यानीह

गव्यादीनि

पृथक्

पृथक्

॥

विज्ञेयमेषु

सर्व्वेषु

गव्यमेव

गुणोत्तरम्

।वातघ्नं

कफकृत्

स्निग्धं

वृंहणं

न

च

पित्तकृत्

॥

कुर्य्याद्भक्ताभिलाषञ्च

दधि

यत्

सुपरिश्रुतम्

।शृतात्

क्षीरात्तु

यज्जातं

गुणवद्दधि

तत्

स्मृतम्

॥

वातपित्तहरं

रुच्यं

धात्वग्निबलवर्द्धनम्

।दघ्नः

सरो

गुरुर्वृष्यो

विज्ञेयोऽनिलनाशनः

॥

वह्नेर्विधमनश्चापि

कफशुक्रविवर्द्धनः

।दधि

त्वसारं

रूक्षञ्च

ग्राहि

विष्टम्भि

वातलम्

॥

दीपनीयं

लघुतरं

सकषायं

रुचिप्रदम्

।शरद्ग्रीष्मवसन्तेषु

प्रायशो

दधि

गर्हितम्

॥

हेमन्ते

शिशिरे

चैव

वर्षासु

दधि

शस्यते

॥

”इति

सुश्रुते

सूत्रस्थाने

४५

अध्याये

॥

)धारणकर्त्तरि,

त्रि

।

इति

मुग्धबोधम्

॥

दधि

त्रीषु लिङ्गेषु

धा--कि

द्वित्वम्

।

१

धारणकर्त्तरि

किप्रत्ययान्तत्वेनतद्योगे

न

कर्म्मणि

षष्ठी

“सृष्ट्वा

दधिं

सारुकमेतदर्चकान्”मुग्ध०

।

दध--इन्

।

२

दुग्धविकृतिभेदे,

(

दै

)

३

वस्त्रेच

नपुंलिङ्गम्

हेमच०

।

दधिगुणभेदादिकं

भावप्र०

उक्तं

यथा“दध्युष्णं

दीपनं

स्निग्धं

कषायानुरसं

गुरु

।पाकेऽम्लं

श्वासपित्तास्रशोथमेदःकफपदम्

।

मूत्रकृच्छ्रेप्रतिश्याये

पीनसे

विषमज्वरे

।

अतीसारेऽरुचौकार्श्ये

शस्यते

बलशुक्रकृत्

।

अथ

दधिभेदाः

।“आदौ

मन्दं

ततः

स्वादु

स्वाद्वम्लञ्च

ततःपरम्

।

अम्लञ्चतुर्थमत्यम्लं

पञ्चमं

दधि

पञ्चधा

।अथ

मन्दादीनां

लक्षणानि

गुणाश्च

।

मन्दं

दुग्धंयदव्यक्तरसं

किञ्चिद्घनं

भवेत्

।

मन्दं

स्यात्

सृष्ट-विण्मूत्रं

दोषत्रयविदाहकृत्

।

यत्सम्यग्

घनतां

यातंव्यक्तं

स्वादुरसं

भवेत्

।

अव्यक्ताम्लरसं

तत्तु

स्वादु

विज्ञै-रुदाहृतम्

।

स्वादु

स्यादत्यभिष्यन्दि

वृष्यं

मेदःकफा-पहम्

।

वातघ्नं

मधुरं

पाके

रक्तपित्तप्रसादनम्

।स्वाद्वम्लसान्द्रं

मधुरं

कषायानुरसं

भवेत्

।

स्वाद्वम्लस्यगुणा

ज्ञेयां

सामान्यदधिवज्जनैः

।

यत्तिरोहितमाधुर्य्यंव्यक्ताम्लत्वं

तदम्लकम्

।

अम्लन्तु

दीपनं

पित्तरक्तश्लेष्मविवर्द्धनम्

।

तदत्यम्ल

दन्तरोमहर्षकण्ठादिदहकृत्

।अत्यम्लं

दीपनं

रक्तवातपित्तकरं

परम्”

।

गोदधिगुणाः“गव्यं

दधि

विशेषेण

स्वाद्वम्लञ्च

रुचिप्रदम्

।

पवित्रं

दीपनंहृद्यं

पुष्टिकृत

पवनापहम्

।

उक्तं

दशानशेषाणांमध्ये

गव्यं

गुणाधिकम्

।

माहिषदधिगुणाः

।माहिषं

दधि

सुस्निग्धं

श्लेष्मलं

वातपित्तनुत्

।

स्वादु-पाकमभिष्यन्दि

वृष्यं

गुर्वस्रदूषकम्”

।

छागीदधि-गुणाः

“आजं

दध्युत्तमं

ग्राहि

लघु

दोषत्रयापहम्

।शस्यते

श्वासकासार्शःक्षयकार्श्येषु

दीपनम्”

।

पक्कदुग्ध-दधिगुणाः

।

पक्वदुग्धभवं

रुच्यं

दधि

स्निग्धं

गुणो-त्तमम्

।

पित्तानिलापहं

सर्वधात्वग्निबलबर्द्धनम्

।निःसरदुग्धदधिगुणाः

।

असारं

दधि

संग्राहि

शीतलंवातलं

लघु

।

विष्टम्भि

दीपनं

रुच्यं

ग्रहणीरोग-नाशनम्

।

गालितदधिगुणाः

“गालितं

दधि

सुस्निग्धंवातघ्नं

कफकृद्गुरु

।

बलपुष्टिकरं

रुच्यं

मधुरं

नाति-पित्तकृत्

।

शर्करादिसहितदधिगुणाः

।

सशर्करं

दधिश्रेष्ठं

तृष्णापित्तास्रदाहजित्

।

सगुडं

वातनुद्वृष्यंवृंहणं

तर्पणं

गुरु

।”

अथ

रात्रौ

दधिभोजननिषेधः

।न

नक्तं

दधि

भुञ्जीत

नचाप्यघृतशर्करम्

।

नामुद्गसूपंनाक्षौद्रं

नोष्णं

नामलकैर्विना

।

अयमर्थः

।

रात्रौदधि

न

भुञ्जीत

भुञ्जीत

चेत्तदा

अघृतशर्करममुद्गसूपंक्षौद्रमुष्णं

विनामलकैश्च

दधि

न

भुञ्जीत

।

तेन

घृत-शर्करादियुक्तं

दधि

रात्रावपि

भुञ्जीतेत्यर्थः

।

तथा

च

।शस्यते

दधि

नो

रात्रौ

शस्तञ्चाम्बुघृतान्वितम्

।

रक्त-पित्तकफोत्थेषु

विकारेषु

तु

नैव

तत्

।

तदम्बुघृता-न्वितमपि

।

अथर्तुविशेषेण

विधिनिषेधौ

।

हेमन्तेशिशिरे

चापि

वर्षासु

दधि

शस्यते

।

शरद्ग्रीष्मवसन्तेषुप्रायशस्तद्विगर्हितम्

।

अथाविधिना

दधिसेवने

दोष-माह

ज्वरासृकपित्तवीसर्पकुष्ठपाण्ड्वामयभ्रमान्

।प्राप्नुयात्

कामलाञ्चोग्रां

विधिं

हित्रा

दधिप्रियः

।अथ

सरस्य

मस्तुनश्च

लक्षणं

गुणाश्च

।

दध्नस्तूपरि

योभागो

घनः

स्नेहसमन्वितः

।

स

लोके

सर

इत्युक्तोदध्नोमण्डस्तु

मस्त्विति

।

सरः

स्वादुर्गुरुर्वृष्यो

वात-वह्निप्रणाशनः

।

साम्लोवस्तिप्रशमनः

पित्तश्लेष्म-विवर्द्धनः

।

मस्तु

क्लमहरं

बल्यं

लघु

भक्ताभिलाषकृत्

।स्रोतोविशोधनं

ह्लादि

कफवृष्णानिलापहम्

।

अवृष्यंप्रीणनं

शीघ्रं

भिनत्ति

मलसञ्चयम्

।“दधि

सुक्तेषु

भोक्तव्यम्

सर्वञ्च

दधिसम्भवम्”

मनुः

।“विना

लवणतोयाभ्यां

दधि

मासेन

जीर्य्यतिः”

“कफ-पित्तकरं

दधि”

इति

वैद्य०

।दधिशब्दस्य

दुग्धविकाररूपार्थत्वे

क्लीवत्वेन

तदर्थे

उक्त-पुंस्कत्वाभावात्

दादावचि

न

पुंवद्भावः

।

धारणकर्तृ-रूपार्थपरत्वे

तु

प्रवृत्तिनिमित्तसाम्यात्

उक्तपुंस्कत्वात्क्लीवत्वेऽपि

वा

पुंवद्रूपं

दधये

दधिने

कुलाय

इत्यादि

।अस्य

उरःप्रभृतिषु

पाठात्

बहुव्रीहौ

नित्यं

कप्

बहु-दधिको

यज्ञ

इत्यादि

।

1

{@“डु

धाञ्

धारणपोषणयोः”@}

2

3

‘डु

धाञ्

दानधारणयोः’

इति

क्षीरस्वामी।

निरुक्ते

4

“रत्नधात-

मम्

=

रमणीयानां

धनानां

दातृतमम्।”

इति

विवरणमप्यत्रैवानुकूलतया

दृश्यते।

मैत्रैयरक्षितप्रभृतिभिरस्य

धातोर्दानार्थत्वमष्यङ्गीकृतम्।

]

]

‘घेटो

धयति

पानार्थे,

धाञो

धत्ते

दधात्यपि।’

5

इति

देवः।

6

धायकः-यिका,

7

धापकः-पिका,

8

धित्सकः-त्सिका,

9

देधीयकः-यिका

धाता-धात्री,

धापयिता-त्री,

धित्सिता-त्री,

देधीयिता-त्री

10

प्रणिदधत्-दधती,

धापयन्-न्ती,

धित्सन्-न्ती

--

धास्यन्-न्ती-ती,

धापयिष्यन्-न्ती-ती,

धित्सिष्यन्-न्ती-ती

--