क्षमा (kSamA)

क्षमा

-

kSamA

-

Feminine

-

forbearance

तितिक्षा

-

titikSA

-

Feminine

-

forbearance

क्षान्ति

-

kSAnti

-

Feminine

-

forbearance

परिषहा

-

pariSahA

-

Feminine

-

forbearance

संनिवृत्ति

-

saMnivRtti

-

Feminine

-

forbearance

याम

-

yAma

-

Masculine

-

forbearance

वियाम

-

viyAma

-

Masculine

-

forbearance

सहन

-

sahana

-

Neuter

-

forbearance

सहिष्णुत्व

-

sahiSNutva

-

Neuter

-

forbearance

संवर

-

saMvara

-

Neuter

-

forbearance

यम

-

yama

-

Masculine

-

self-control

forbearance

सदृशक्षम

-

sadRzakSama

-

Adjective

-

of

equal

patience

or

forbearance

क्षमा

kSamA

Feminine

indulgence

क्षान्ति

kSAnti

Feminine

indulgence

भोग

bhoga

Masculine

indulgence

लालन

lAlana

Neuter

indulgence

क्षान्त

kSAnta

Neuter

indulgence

दण्डनिधान

daNDanidhAna

Neuter

indulgence

सेवा

sevA

Feminine

indulgence

in

प्रसङ्ग

prasaGga

Masculine

indulgence

in

सेवन

sevana

Neuter

indulgence

in

शोकचर्चा

zokacarcA

Feminine

indulgence

in

grief

मर्षणीय

marSaNIya

Adjective

deserving

indulgence

प्रसक्ति

prasakti

Feminine

indulgence

or

perseverance

in

क्षान्तिपारमिता

kSAntipAramitA

Feminine

pAramitA

or

accomplishment

of

indulgence

क्षमा

[

kṣamā

],

[

क्षम्-अङ्

]

Patience,

forbearance,

forgiveness

क्षमा

सत्यं

दमः

शमः

Bhagavadgîtâ (Bombay).

1.4,

34

16.3

क्षमा

शत्रौ

च

मित्रे

च

यतीनामेव

भूषणम्

Hitopadesa (Nirṇaya Ságara Edition).

2

Raghuvamsa (Bombay).

1.22

18.9

तेजः

क्षमा

वा

नैकान्तं

कालज्ञस्य

महीपतेः

Sakuntalâ (Bombay).

2.83.

The

earth.

The

number

'one'.

An

epithet

of

Durgā.

Compound.

-जः

the

planet

Mars.

-भुज्,

-भुजः

a

king.

-भृत्

Masculine.

a

mountain.

a

prince

प्रातिष्ठन्त

क्षमाभृताम्

Sisupâlavadha.

19.3.

क्षमा

[

क्षम्-अङ्

]

1

Patience,

forbearance,

forgiveness

क्षमा

शत्रौ

च

मित्रे

च

यतीनामेव

भूषणं

H.

2

R.

1.

22

18.

9

तेजः

क्षमा

वा

नैकांतं

कालज्ञस्य

महीपतेः

Śi.

2.

83.

2

The

earth.

3

An

epithet

of

Durgā.

Comp.

जः

the

planet

Mars.

भुज्,

भुजः

a

king.

क्षमा

a

(

आ

),

feminine.

patience,

forbearance,

indulgence

(

one

of

the

सामान्य-धर्मास्

i.e.

an

obligation

to

all

castes,

Viṣṇ.

),

manu-smṛti

mahābhārata

et cetera.

क्षमां

√

कृ,

to

be

indulgent

to,

have

patience

or

bear

with

(

प्रति,

mahābhārata

iii,

1027

or

genitive case.

,

śāntiśataka

)

‘Patience’

(

personified

as

a

daughter

of

Dakṣa

and

wife

of

Pulaha,

viṣṇu-purāṇa

),

harivaṃśa

14035

prabodha-candrodaya

tameness

(

as

of

an

antelope

),

rāmāyaṇa

iii,

49,

25

resistance,

pāṇini

i,

3,

33,

Sch.

(

equal, equivalent to, the same as, explained by.

2.

क्ष॑म्

)

the

earth,

varāha-mihira 's bṛhat-saṃhitā

pañcatantra

et cetera.

(

hence

)

the

number

‘one’

nalopākhyāna

of

Durgā,

DevīP.

the

Khadira

tree

(

Acacia

Catechu

),

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

nalopākhyāna

of

a

species

of

the

Atijagatī

metre

nalopākhyāna

of

a

female

shepherd,

brahma-purāṇa

of

a

Śākta

authoress

of

Mantras

of

a

river

(

equal, equivalent to, the same as, explained by.

वेत्रवती

),

Demetrius Galanos's Lexiko: sanskritikes, anglikes, hellenikes

for

क्षपा॑

(

night

),

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

1.

क्षमा॑

(

instr.

of

2.

क्ष॑म्,

q.v.

),

indeclinable, either an indeclinable participle or an adverb or a case used adverbially.

on

the

earth,

on

the

floor

g.

स्वर्-आदि

[

confer, compare.

Gk.

χαμᾶ-ζε,

χαμά-θεν.

]

2.

क्षमा॑

(

feminine.

of

°म॑,

q.v.

)

क्षमा॑

b

et cetera.

See

√

1.

क्षम्.

क्षमा

(

inst.

case

of

2.

क्षम्

),

on

the

earth,

on

the

floor

(

included

by

Pāṇini

among

the

indeclinables

with

स्वर्,

दिवा,

&c.

)

[

cf.

Gr.

χαμαί,

χαμᾶ-ζε,

χαμά-θεν,

χθαμαλός.

]

—क्षमा-चर,

अस्,

आ,

अम्,

Ved.

being

in

the

ground

or

under

the

earth.

क्षमा

kṣam-ā,

Feminine.

patience,

forbearance,

indulgence

🞄[

Page78-1

]

🞄(

towards,

lc.

or

prati

)

tameness

🞄earth:

-pati,

Masculine.

king

-bhṛt,

Masculine.

mountain

🞄king

-maṇḍada,

Neuter.

orbis

terrarum,

whole

🞄earth

-liṅga‿ātma-piḍā-vat,

Adjective.

in

which

🞄proof

of

forbearance

and

loss

on

oneʼs

own

🞄part

is

adduced

(

leg.

)

-vat,

-śila,

Adjective.

patient,

🞄indulgent,

forbearing

compassionate.

सम-वृत्तम्,

अक्षराणि →

52,

पादेऽक्षराणि →

13

मात्राः →

18

सङ्ख्याजातिः

-

अतिजगती

मात्रा-विन्यासः

द

द

द

द

द

द

दा।

दा

द

दा

दा

द

दा

यतिः

-

७

लक्षणम् →

तुरगरसयतिर्नौ

ततौ

गः

क्षमा

।

७४

लक्षण-मूलम् →

वृत्तरत्नाकरः

उदाहरणम् →

चकितमृगदृशा

नेक्षितो

लीलया

त्रिवलितवदनश्रीचयाहं

मुहुः

।

न

च

सुरतटिनी

न

क्षमा

चाश्रिता

गतमिदमधुना

जीवितं

मे

वृथा

॥

७४

forgivance

क्षमा

स्त्रीलिङ्गम्

-

क्षम्

+

अङ्

+

टाप्

"धैर्य,

सहिष्णुता,

माफी"

क्षमा

स्त्रीलिङ्गम्

-

क्षम्

+

अङ्

+

टाप्

पृथ्वी

क्षमा

स्त्रीलिङ्गम्

-

क्षम्

+

अङ्

+

टाप्

दुर्गा

का

विशेषण

क्षमा

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಸಹನೆ

/ತಾಳ್ಮೆ

निष्पत्तिः

क्षमूष्

(

सहने

)

-

"अङ्"

(

३-३-१०४

)

प्रयोगाः

"अपराधशतक्षमं

नृपः

क्षमयात्येति

भवन्तमेकया"

।

"ज्ञाने

मौनं

क्षमा

शक्तौ

त्यागे

श्लाघाविपर्ययः"

।

उल्लेखाः

माघ०

१६-४८,

रघु०१-२२

क्षमा

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಭೂಮಿ

/ಕ್ಷೇತ್ರ

प्रयोगाः

"विभूषणान्मुमुचुः

क्षमायां

पेतुर्बभञुर्वलयानि

चैव"

उल्लेखाः

भट्टि०

३-२२

क्षमा

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ದುರ್ಗಾದೇವಿ

प्रयोगाः

"जयन्ती

मङ्गला

काली

भद्रकाली

कपालिनी

।

दुर्गां

शिवा

क्षमा

धात्री

स्वाहा

स्वधा

नमोऽस्तु

ते

॥"

kzama

{%

a.

(

f.

मा

)

%}

1.

Patient,

enduring,

submissive

2.

adequate,

competent,

able,

(

with

loc.

or

inf.

),

e.g.

मलिनो

हि

यथादर्शो

रूपालोकस्य

न

क्षमः

Yaj.iii.141,

हृदयं

न

त्ववलंबितुं

क्षमाः

R.viii.59,

xi.6,

K.S.iii.16

3.

friendly,

favourable

4.

bearble,

tolerable

5.

appropriate,

suitable,

आत्मकर्मक्षमं

देहं

क्षात्रो

धर्म

इवाश्रितः

R.i.13

6.

fit

for,

इदं

वपुस्तपःक्षमं

साधयितुं

य

इच्छति

Sak.i.

kzamA

{%

f.

%}

1.

Patience,

forbearance,

forgiveness,

तेजाः

क्षमा

वा

नैकांतं

कालज्ञस्य

महीपतेः

Sis.ii.83,

R.i.22,

xviii.9,

Sant.S.iii.9

2.

the

earth

3.

an

epithet

of

Durgā.

१,

अंशुमान्,

अचला,

अब्ज,

अमृतांशु,

अवनि,

आदि,

आस्य,

इन्दु,

इला,

उडुपति,

उर्वरा,

उर्वी,

ऋक्षेश,

एक,

एणधर,

औषधीश,

क,

कलाधर,

कलि,

कु,

कुमुदाकरप्रिय,

क्षपाकर,

क्षमा,

क्षिति,

क्षोणि,

क्षोणी,

क्षमा,

गो,

गोत्र,

गोत्रा,

ग्लौ,

चन्द्र,

चन्द्रमस्,

जगती,

जैवातृक,

ज्या,

तनु,

दाक्षायणीप्राणेश,

धरणी,

धरा,

धरित्री,

नायक,

निशाकर,

निशेश,

पितामह,

पृथिवी,

पृथ्वी,

प्रालेयांशु,

ब्रह्मा,

भुवन्यु,

भू,

भूमि,

मही,

मुख,

मृगलाञ्छन,

मृगाङ्क,

मेदिनी,

रजनीकर,

रजनीश,

रात्रिप,

रात्रीश,

रुग्ण,

रूप,

लपन,

वक्त्र,

वदन,

वसुधा,

वसुन्धरा,

वाक्,

विधु,

विरञ्चि,

विश्वम्भरा,

शशधर,

शशभृत्,

शशलाञ्छन,

शशाङ्क,

शशि,

शशी,

शीतकर,

शीतकिरण,

शीतद्युति,

शीतमयूख,

शीतरश्मि,

शीतांशु,

शुभ्रभानु,

श्वेत,

श्वेतांशु,

सितरश्मि,

सुधांशु,

सोम,

स्थिरा,

हरिणधृत्,

हरिणाङ्क,

हिमकर,

हिमगु,

हिमरश्मि,

हिमांशु

क्षमा

f.

(

r.

क्षम्

s.

आ

)

1

)

patientia,

toleratio.

RAGH.

18.

8.

R.

Schl.

I.

34.

33.

sq.

2

)

terra.

(

Cf.

क्षम्

et

क्षमा

gr.

ΧΑΜΑ,

unde

χαμαί,

χαμᾶ-ζε,

χαμά-ϑεν

confera-

tur

etiam

χϑαμαλός,

inserto

ϑ,

sicut

in

χϑές

=

ह्यस्.

)

kṣamā,

f.

patience

long-suffering.

[

do.

]

Synonyms

पृथिवी,

भूः,

भूमिः,

अचला,

अनन्ता,

रसा,

विश्वम्भरा,

स्थिरा,

धरा,

धरित्री,

धरणी,

क्षौणी,

ज्या,

काश्यपी,

क्षितिः,

सर्वसहा,

वसुमती,

वसुधा,

उर्वी,

वसुन्धरा,

गोत्रा,

कुः,

पृथ्वी,

क्ष्मा,

अवनिः,

मेदिनी,

मही,

धरणी,

क्षोणिः,

क्षौणिः,

क्षमा,

अवनी,

महिः,

रत्नगर्भा,

सागराम्बरा,

अब्धिमेखला,

भूतधात्री,

रत्नावती,

देहिनी,

पारा,

विपुला,

मध्यमलोकवर्त्मा,

धारणी,

गन्धवती,

महाकान्ता,

खण्डनी,

गिरिकर्णिका,

धारयित्री,

धात्री,

अचलकीला,

गौः,

अब्धिद्वीपा,

इडा,

इडिका,

इला,

इलिका,

इरा,

आदिमा,

ईला,

वरा,

आद्या,

जगती,

पृथुः,

भुवनमाता,

निश्चला,

श्यामा

(Noun)

मर्त्याद्यधिष्ठानभूता।

"पृथिवी

पञ्चमम्

भूतम्"

Synonyms

वेत्रवती,

क्षमा

(Noun)

बुन्देलखण्डे

वर्तमाना

एका

नदी।

"वेत्रवती

यमुनायां

विलीयते।"

Synonyms

खदिरः,

गायत्री,

बालतनयः,

दन्तधावनः,

तिक्तसारः,

कण्टकीद्रुमः,

बालपत्रः,

खद्यपत्री,

क्षितिक्षमः,

सुशल्यः,

वक्रकण्टः,

यज्ञाङ्गः,

जिह्वाशल्यः,

कण्टी,

सारद्रुमः,

कुष्ठारिः,

बहुसारः,

मेध्यः,

बालपुत्रः,

रक्तसारः,

कर्कटी,

जिह्वशल्यः,

कुष्ठहृत्,

बालपत्रकम्,

यूपद्रुमः,

क्षमा

(Noun)

वर्वूरजातीयः

वृक्षः।

"खदिरात्

अर्कः

निष्कासयन्ति।"

Synonyms

दुर्गा,

उमा,

कात्यायनी,

गौरी,

ब्रह्माणी,

काली,

हैमवती,

ईश्वरा,

शिवा,

भवानी,

रुद्राणी,

सर्वाणी,

सर्वमङ्गला,

अपर्णा,

पार्वती,

मृडानी,

लीलावती,

चणडिका,

अम्बिका,

शारदा,

चण्डी,

चण्डा,

चण्डनायिका,

गिरिजा,

मङ्गला,

नारायणी,

महामाया,

वैष्णवी,

महेश्वरी,

कोट्टवी,

षष्ठी,

माधवी,

नगनन्दिनी,

जयन्ती,

भार्गवी,

रम्भा,

सिंहरथा,

सती,

भ्रामरी,

दक्षकन्या,

महिषमर्दिनी,

हेरम्बजननी,

सावित्री,

कृष्णपिङ्गला,

वृषाकपायी,

लम्बा,

हिमशैलजा,

कार्त्तिकेयप्रसूः,

आद्या,

नित्या,

विद्या,

शुभह्करी,

सात्त्विकी,

राजसी,

तामसी,

भीमा,

नन्दनन्दिनी,

महामायी,

शूलधरा,

सुनन्दा,

शुम्यभघातिनी,

ह्री,

पर्वतराजतनया,

हिमालयसुता,

महेश्वरवनिता,

सत्या,

भगवती,

ईशाना,

सनातनी,

महाकाली,

शिवानी,

हरवल्लभा,

उग्रचण्डा,

चामुण्डा,

विधात्री,

आनन्दा,

महामात्रा,

महामुद्रा,

माकरी,

भौमी,

कल्याणी,

कृष्णा,

मानदात्री,

मदालसा,

मानिनी,

चार्वङ्गी,

वाणी,

ईशा,

वलेशी,

भ्रमरी,

भूष्या,

फाल्गुनी,

यती,

ब्रह्ममयी,

भाविनी,

देवी,

अचिन्ता,

त्रिनेत्रा,

त्रिशूला,

चर्चिका,

तीव्रा,

नन्दिनी,

नन्दा,

धरित्रिणी,

मातृका,

चिदानन्दस्वरूपिणी,

मनस्विनी,

महादेवी,

निद्रारूपा,

भवानिका,

तारा,

नीलसरस्वती,

कालिका,

उग्रतारा,

कामेश्वरी,

सुन्दरी,

भैरवी,

राजराजेश्वरी,

भुवनेशी,

त्वरिता,

महालक्ष्मी,

राजीवलोचनी,

धनदा,

वागीश्वरी,

त्रिपुरा,

ज्वाल्मुखी,

वगलामुखी,

सिद्धविद्या,

अन्नपूर्णा,

विशालाक्षी,

सुभगा,

सगुणा,

निर्गुणा,

धवला,

गीतिः,

गीतवाद्यप्रिया,

अट्टालवासिनी,

अट्टहासिनी,

घोरा,

प्रेमा,

वटेश्वरी,

कीर्तिदा,

बुद्धिदा,

अवीरा,

पण्डितालयवासिनी,

मण्डिता,

संवत्सरा,

कृष्णरूपा,

बलिप्रिया,

तुमुला,

कामिनी,

कामरूपा,

पुण्यदा,

विष्णुचक्रधरा,

पञ्चमा,

वृन्दावनस्वरूपिणी,

अयोध्यारुपिणी,

मायावती,

जीमूतवसना,

जगन्नाथस्वरूपिणी,

कृत्तिवसना,

त्रियामा,

जमलार्जुनी,

यामिनी,

यशोदा,

यादवी,

जगती,

कृष्णजाया,

सत्यभामा,

सुभद्रिका,

लक्ष्मणा,

दिगम्बरी,

पृथुका,

तीक्ष्णा,

आचारा,

अक्रूरा,

जाह्नवी,

गण्डकी,

ध्येया,

जृम्भणी,

मोहिनी,

विकारा,

अक्षरवासिनी,

अंशका,

पत्रिका,

पवित्रिका,

तुलसी,

अतुला,

जानकी,

वन्द्या,

कामना,

नारसिंही,

गिरीशा,

साध्वी,

कल्याणी,

कमला,

कान्ता,

शान्ता,

कुला,

वेदमाता,

कर्मदा,

सन्ध्या,

त्रिपुरसुन्दरी,

रासेशी,

दक्षयज्ञविनाशिनी,

अनन्ता,

धर्मेश्वरी,

चक्रेश्वरी,

खञ्जना,

विदग्धा,

कुञ्जिका,

चित्रा,

सुलेखा,

चतुर्भुजा,

राका,

प्रज्ञा,

ऋद्भिदा,

तापिनी,

तपा,

सुमन्त्रा,

दूती,

अशनी,

कराला,

कालकी,

कुष्माण्डी,

कैटभा,

कैटभी,

क्षत्रिया,

क्षमा,

क्षेमा,

चण्डालिका,

जयन्ती,

भेरुण्डा

(Noun)

सा

देवी

यया

नैके

दैत्याः

हताः

तथा

च

या

आदिशक्तिः

अस्ति

इति

मन्यते।

"नवरात्रोत्सवे

स्थाने

स्थाने

दुर्गायाः

प्रतिष्ठापना

क्रियते।"

Synonyms

क्षमा,

क्षान्तिः,

तितिक्षा

(Noun)

सः

चित्तवृत्तिविशेषः

यः

अन्यैः

जनैः

दत्तां

पीडां

सहते

तथा

च

तां

प्रतिहर्तुं

न

इच्छति

दण्डयितुं

वा।

"वीराणाम्

आभूषणं

क्षमा।"

Synonyms

क्षमा

(Noun)

एका

लेखिका

।

"क्षमा

इति

शाक्तमन्त्रस्य

लेखिका

अस्ति"

Synonyms

क्षमा

(Noun)

एकं

छन्दः

।

"क्षमा

इति

अतिजगती

इति

छन्दसः

जातिः

अस्ति"

க்ஷமா

:

பூமி,

பொறுமை,

துர்க்கை.

क्षमा

/

KṢAMĀ.

Wife

of

prajāpati

pulaha.

three

sons

kardama,

urvarīyān

and

sahiṣṇu

were

born

to

pulaha

of

his

wife

kṣamā.

(

viṣṇu

purāṇa,

aṁśa

1,

Stanza

10

).

क्षमा

स्त्री।

भूमिः

समानार्थकाः

भू,

भूमि,

अचला,

अनन्ता,

रसा,

विश्वम्भरा,

स्थिरा,

धरा,

धरित्री,

धरणि,

क्षोणि,

ज्या,

काश्यपी,

क्षिति,

सर्वंसहा,

वसुमती,

वसुधा,

उर्वी,

वसुन्धरा,

गोत्रा,

कु,

पृथिवी,

पृथ्वी,

क्ष्मा,

अवनि,

मेदिनी,

मही,

विपुला,

गह्वरी,

धात्री,

गो,

इला,

कुम्भिनी,

क्षमा,

भूतधात्री,

रत्नगर्भा,

जगती,

सागराम्बरा,

इडा,

भूत,

इरा,

रोदस्,

रोदसी

2।1।3।3।7

सर्वंसहा

वसुमती

वसुधोर्वी

वसुन्धरा।

गोत्रा

कुः

पृथिवी

पृथ्वी

क्ष्मावनिर्मेदिनी

मही॥

विपुला

गह्वरी

धात्री

गौरिला

कुम्भिनी

क्षमा।

भूतधात्री

रत्नगर्भा

जगती

सागराम्बरा।

अवयव

==>

भूरन्ध्रम्,

मृद्

==>

अतिनिम्नप्रदेशः,

कुमुदयुक्तदेशः,

सर्वसस्याढ्यभूमिः,

निर्जलदेशः,

हलाद्यकृष्टभूमिः,

शरावत्याः_अवधेः_प्राग्दक्षिणदेशः,

शरावत्याः_अवधेः_पश्चिमोत्तरदेशः,

भारतस्य_पश्चिमसीमाप्रदेशः,

भारतभूमेः_मध्यदेशः,

विन्ध्यहिमाद्रिमध्यदेशः,

नडाधिकदेशः,

कुमुदबहुलदेशः,

बहुवेदसदेशः,

बालतृणबहुलदेशः,

सपङ्कदेशः,

जलाधिकदेशः,

अश्मप्रायमृदधिकदेशः,

वालुकाबहुलदेशः,

सिकतायुक्तदेशः,

नद्यम्बुभिः_सम्पन्नदेशः,

वृष्ट्यम्बुभिः_सम्पन्नदेशः,

स्वधर्मपरराजयुक्तदेशः,

सामान्यराजयुक्तदेशः,

नद्यादिसमीपभूमिः,

पाषाणादिनिबद्धा_भूः,

गृहरचनापरिच्छिन्नदेशः,

गृहरचनावच्छिन्नवास्तुभूमिः,

ग्रामादिसमीपदेशः,

पर्वतः,

मेखलाख्यपर्वतमध्यभागः,

पर्वतसमभूभागः,

अद्रेरधस्थोर्ध्वासन्नभूमिः,

यागार्थं_संस्कृतभूमिः,

स्वभूमिः,

पर्वतादयः,

विजनः,

अश्वेन_दिनैकाक्रमणदेशः,

भयङ्करयुद्धभूमिः,

प्रेतभूमिः,

यज्ञे_स्तावकद्विजावस्थानभूमिः,

ऊषरदेशः,

देशः,

जन्मभूमिः

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

पृथ्वी

क्षमा

स्त्री।

क्षमा

समानार्थकाः

क्षान्ति,

तितिक्षा,

क्षमा

3।3।143।1।1

क्षितिक्षान्त्योः

क्षमायुक्ते

क्षमं

शक्ते

हिते

त्रिषु।

त्रिषु

श्यामौ

हरित्कृष्णौ

श्यामा

स्याच्छारिवा

निशा॥

पदार्थ-विभागः

,

गुणः,

मानसिकभावः

क्षमा,

स्त्रीलिङ्गम्

(

क्षमते

आत्मोपरिस्थितानां

जीवाना-मपराधं

या

।

क्षम्

अच्

षित्वादङ्

वा

तत-ष्टाग्

।

)

क्षितिः

।

(

यथा,

भट्टिः

।

३

।

२२

।“विभूषणान्युन्मुमुचुः

क्षमायांपेतुर्बभञ्जुर्वलयानि

चैव”

॥

)क्षान्तिः

।

इत्यमरः

।

३

।

३

।

१२२

॥

क्षमालक्षणम्

।यथाह,

वृहस्पतिः

।“वाह्ये

चाध्यात्मिके

चैव

दुःखे

चोत्पादिते

क्वचित्

।न

कुप्यति

न

वा

हन्ति

सा

क्षमा

परिकीर्त्तिता”

॥

इत्येकादशीतत्त्वम्

।

अपि

च

।“आक्रुष्टोऽभिहतो

यस्तु

नाक्रोशेन्न

हनेदपि

।अदुष्टैर्वाङ्मनःकायैस्तितिक्षुश्च

क्षमा

स्मृता”

॥

इति

मात्स्ये

१२०

अध्यायः

॥

अन्यच्च

।“विभागशीलः

सततं

क्षमायुक्तो

दयात्मकः

।गृहस्थस्तु

क्षमायुक्तो

न

गृहेण

गृही

भवेत्

॥

क्षमा

दया

च

विज्ञानं

सत्यञ्चैव

दमः

शमः

।अध्यात्मनित्यताज्ञानमेतद्ब्राह्मणलक्षणम्

॥

विगर्हातिक्रमक्षेपहिंसाबन्धवधात्सनाम्

।अन्यमन्युसमुत्थानां

दोषाणां

वर्ज्जनं

क्षमा”

॥

इति

कौर्म्मे

१४

अध्यायः

॥

(

अपरञ्च

यथा,

महा-भारते

।

३

।

द्रौपदी-युधिष्ठिरसंवादे

।

२९

।

३५--

।“अत्राप्युदाहरन्तीमा

गाथा

नित्यं

क्षमावताम्

।गीताः

क्षमावता

कृष्णे

!

काश्यपेन

महात्मना

॥

क्षमा

धर्म्मः

क्षमा

यज्ञः

क्षमा

वेदाः

क्षमा

श्रुतम्

।य

एतदेव

जानाति

स

सर्व्वं

क्षन्तुमर्हति

॥

क्षमा

ब्रह्म

क्षमा

सत्यं

क्षमा

भूतञ्च

भावि

च

।क्षमा

तपः

क्षमा

शौचं

क्षमयेदं

धृतं

जगत्

॥

अतियज्ञविदां

लोकान्

क्षमिणः

प्राप्नुवन्ति

च

।अतिब्रह्मविदां

लोकानति

चापि

तपस्विनाम्

॥

अन्ये

वै

यजुषां

लोकाः

कर्म्मिणामपरे

तथा

।क्षमावतां

ब्रह्मलोके

लोकाः

परमपूजिताः

॥

क्षमा

तेजस्विनां

तेजः

क्षमा

ब्रह्म

तपस्विनाम्

।क्षमा

सत्यं

सत्यवतां

क्षमा

यज्ञः

क्षमा

शमः

॥

तां

क्षमामीदृशीं

कृष्णे

!

कथमस्मद्विधस्त्यजेत्

।यस्यां

ब्रह्म

च

सत्यञ्च

यज्ञा

लोकाश्च

धिष्ठिताः

॥

क्षन्तव्यमेव

सततं

पुरुषेण

विजानता

।यदा

हि

क्षमते

सर्व्वं

ब्रह्म

सम्पद्यते

तदा

॥

क्षमावतामयं

लोकः

परश्चैव

क्षमावताम्

।इह

सम्मानमर्हन्ति

परत्र

च

शुभां

गतिम्

॥

येषां

मन्युर्मनुष्याणां

क्षमयाभिहतः

सदा

।तेषां

परतरे

लोकास्तस्मात्

क्षान्तिः

परा

मता”

॥

)रात्रिः

।

इति

शब्दरत्नावली

॥

*

॥

दुर्गा

।

इत्यमर-टीकायाम्

मथुरानाथः

॥

तथा

हि

।“जयन्ती

मङ्गला

काली

भद्रकाली

कपालिनी

।दुर्गा

शिवा

क्षमा

धात्री

स्वाहा

स्वधा

नमोऽस्तुते”

॥

इति

दुर्गार्च्चातत्त्वम्

॥

अपि

च

।“क्षमा

तु

श्रीमुखे

कार्य्या

योगपट्टोत्तरीयका

।पद्मासनकृताधारा

वरदोद्यतपाणिनी

॥

शूलमेखलसंयुक्ता

प्रशान्ता

योगसंस्थिता

।सितपुष्पोपहारेण

सितहोमेन

सिद्धिदा”

॥

इति

देवीपुराणे

संवत्सरदेवताविंशतिविधिःप्रथमः

॥

खदिरः

।

इति

राजनिर्घण्टः

॥

गोपी-विशेषः

।

यथा

।

राधिकोवाच

।“मया

पूर्व्वञ्च

त्वं

दृष्टो

गोप्या

च

क्षमया

सह

।सुवेशयुक्तो

मालावान्

गन्धचन्दनसंयुतः

॥

रत्नभूषितया

गन्धचन्दनोक्षितया

तया

।सुखेन

मूर्च्छितस्तल्पे

पुष्पचन्दनसंयुते

॥

श्लिष्टो

निद्रितया

सद्यः

सुखेन

नवसङ्गमात्

।मया

प्रबोधिता

सा

च

भवांश्च

स्मरणं

कुरु

॥

गृहीतं

पीतवस्त्रन्ते

मुरली

च

मनोहरा

।वनमाला

कौस्तुभश्चाप्यमूल्यं

रत्नकुण्डलम्

॥

पश्चात्

प्रदत्तं

प्रेम्ना

च

सखीनां

वचनादहो

।लज्जया

कृष्णवर्णश्च

तेनाप्यद्यापि

पश्यतः

॥

क्षमा

देहं

परित्यज्य

लज्जया

पृथिवीं

गता

।ततस्तस्याः

शरीरञ्च

गुणश्रेष्ठं

बभूव

ह

॥

संविभज्य

त्वया

दत्तं

प्रेम्ना

प्ररुदता

पुरा

।किञ्चिद्दत्तं

विष्णवे

च

वैष्णवेभ्यश्च

किञ्चन

॥

धर्म्मिष्टेभ्यश्च

धर्म्माय

दुर्ब्बलेभ्यश्च

किञ्चन

।तपस्विभ्योऽपि

देवेभ्यः

पण्डितेभ्यश्च

किञ्चन

॥

एतत्ते

कथितं

सर्व्वं

किं

भूयः

श्रोतुमिच्छसि”

॥

इति

ब्रह्मवैवर्त्ते

प्रकृतिखण्डे

९

अध्यायः

॥

*

॥

क्षमा

स्त्री

क्षम

अङ्

।

“बाह्ये

वाध्यात्मिके

चैव

दुःखे

चौत्पातिकेक्वचित्

।

न

कुप्यति

न

वा

हन्ति

सा

क्षमा

परिकीर्त्तिता”‘आक्रुष्टोऽभिहतो

वापि

नाक्रोशेन्न

च

हन्ति

वा

।अदुष्टैर्वाङ्मनःकायैस्तितिक्षोः

सा

क्षमा

मतेतिं’

चोक्तलक्षणायाम्

तितिक्षायाम्

चित्तवृत्तिभेदे,

“आक्रुष्टोऽ-भिहतो

यस्तुनाक्रोशेन्न

हनेदपि

।

अदुष्टैर्वाडमनोकार्यैस्तितिक्षुश्च

क्षमा

स्मृता”

मात्स्पे

१२०

अ०

।

“विभा-गशीलः

सततं

क्षमायुक्तोदयान्वितः

गृहस्थः

स्यात्क्षमायुक्तो

न

गृहेण

गृही

भवेत्

“क्षमा

दया

चविज्ञानं

सत्यञ्चैव

दमः

शमः

।

अध्यात्मनिष्ठता

पिज्ञानंज्ञानमेतद्

व्राह्मनलक्षणम्

।

विगर्हातिक्रमो

हिंसाब-न्धबधात्मनाम्

।

अन्यमन्युसमुत्थानां

दोषाणां

वर्ज्जनंक्षमा”

कूर्म्म

पुंलिङ्गम्

१४

अ०

।

२

भूमौ

च

।

अमरः

।

क्षान्तौअव्य०

क्षस्वरा०

।

पृपो०

क्षाम्

क्ष्मा

क्षा

क्षमि

क्षामाइत्यादयोऽपि

निघ०

क्षमायां

धवायां

“क्षामं

तुभ्यं

हक्षाअणु

क्षत्त्रं

महना

मन्यत

द्यौः”

ऋ०

४

।

१७

।

१

“द्यौ-रृष्वाज्जनिमन्त्रेजत्क्षाः”

४

।

२२

।

४

“अजोन

क्षां

दा-धार

पृथिवीम्”

ऋ०

४

।

६७

।

५

“क्षांदासायोपवर्हणीं

कः”१

।

१७४

।

६

“सुवृद्रथो

वर्तते

यन्नभि

क्षाम्”

१

।

१८३

।

२“दिवि

क्षमा

च”

५

।

५२

।

३

।

“क्षमा

मन्महे

रपो

विश्वंनो

अस्तु

भेषजम्”

अथ०

६

।

५७

।

३

“अधिक्षमि

विषुरूपंयदस्ति”

ऋ०

७

।

२७

।

३

“अग्निर्यद्रोधति

क्षमि”

ऋ०४

।

४३

।

६

।

“स

प्ररिक्वा

त्वक्षसा

क्ष्मो

दिवश्च”

१

।

१००

।

१५“द्यावाक्षामा”

ऋ०

१

।

९६

।

५

“तुरगरसयति

र्नौततौगःक्षमा”

वृ०

र०

उक्ते

३

त्रयोदशाक्षरपादके

छन्दोभेदे

स्त्री“दुर्गा

शिवा

क्षमा

धात्री

स्वाहा

स्वधा”

नमोऽस्तु

ते”४

इत्युक्ते

दुर्गाशक्तिभेदे

५

राधिकासहचरीभेदे

“मयापूर्व्वन्तु

त्वं

दृष्टो

गोप्या

च

क्षमया

सह”

“क्षमा

देहंपरित्यज्य

लज्जया

पृथिवीं

गता”

ब्रह्मवैपु०

प्रकृ-तिखं०

९

अ०

।

६

खदिरे

राजनि०

1

{@“डु

कृञ्

करणे”@}

2

‘हिंसाकरणयोः

श्नावौ

कृणोति

कृणुते

कृञः।

करोति

कुरुते

द्वे

द्वे

सम्पद्येते

पदे

क्रमात्।।’

3

इति

देवः।

अयं

घातुः

भ्वादिगणेऽपि

पठ्यते।

तेन

करति,

करते

इति

रूपद्वयमपि

साधु--इति

क्षीरस्वामी

मन्यते।

अत

एव,

कस्याञ्चिदुणादिवृत्तौ

‘करति,

कृणोति,

करोतीति

वा

कारुः’

इति

कारुशब्दव्युत्पादनं

कृतं

सङ्गच्छते।

पुरुषकारोऽप्यस्यानुकूलः।

अन्ये

तु

बहवः

भ्वादिपाठं

नाभ्युपगच्छन्ति।

अत

एव,

न्यासग्रन्थे

‘कः

करत्करति--’

4

इत्यत्र,

‘करतिरिति

छान्दसत्वात्

व्यत्ययेन

शप्।’

इति

प्रोक्तम्।

यदि

भ्वादिपाठोऽभिमतः

स्यात्,

तदा

शपो

व्यत्ययकल्पनमसङ्गतं

भवेत्।

अत

एव,

देवः

श्नुप्रत्यये,

उप्रत्यये

च

साधुत्वमभ्युपैति।

कारकः-रिका,

कारकः-रिका,

5

चिकीर्षकः-र्षिका,

6

चेक्रीयकः-यिका

कर्ता-र्त्री,

कारयिता-त्री,

चिकीर्षिता-त्री,

चेक्रीयिता-त्री

7

कुर्वन्,

8

उपकुर्वन्,

9

10

विकुर्वन्,

11

अनुकुर्वन्,

12

13

पराकुर्वन्-ती,

कारयन्-न्ती,

चिकीर्षन्-न्ती

14

करिष्यन्-न्ती-ती,

कारयिष्यन्-न्ती-ती,

चिकीर्षिष्यन्-न्ती-ती

कुर्वाणः,

15

इत्यनेन

सूचनादिषु

सप्तस्वर्थेषु

गम्यमानेषु

शानज्

विधीयते।

गन्धनम्

=

सूचनम्।

अवक्षेपणम्

=

भर्त्सनम्।

सेवनम्

=

भजनम्।

साहसिक्यम्

=

बलात्कारेण

प्रवर्तनम्।

प्रतियत्नः

=

गुणाधानम्।

प्रकथनम्

=

प्रकर्षेण

कथनम्।

उपयोगः

=

धर्मार्थं

विनियोगः।

‘दोषमुत्कुर्वाणः’

इत्यारभ्य,

‘शतं

प्रकुर्वाणः’

इत्यन्तानि

कमेणोदाहरणानि

बोध्यानि।

]

]

दोषम्

)

उत्कुर्वाणः,

16

उदाकुर्वाणः,

17

उपकुर्वाणः,

18

प्रकुर्वाणः,

19

20

उपस्कुर्वाणः,

21

प्रकुर्वाणः,

22

प्रकुर्वाणः,

23

इति

शानच्।

प्रसहनम्

=

क्षमा,

अभिभवश्च।

]

]

शत्रुम्

)

अधिकुर्वाणः,

24

इति

शानच्।

]

]

स्वरान्

)

25

विकुर्वाणः,

26

इति

शानच्।

]

]

सैन्धवः

)

विकुर्वाणः,

कारयमाणः,

चिकीर्षमाणः,

चेक्रीयमाणः,

27

संचेस्क्रीयमाणः,

28

करिष्यमाणः,

कारयिष्यमाणः,

चिकीर्षिष्यमाणः,

चेक्रीयिष्यमाणः

29

सुकृत्-

30

कर्मकृत्-

31

पापकृत्-मन्त्रकृत्-पुण्यकृत्,

32

शास्त्रकृत्-भाष्यकृत्-कृतौ-कृतः

--

--

33

कृतम्-कृतः-कृतवान्,

34

ओजसाकृतम्-सहसाकृतम्-अम्भसाकृतम्-तमसाकृतम्,

35

अञ्जसाकृतम्,

36

उपस्कृताः

37,

38

परिष्कृता

39,

40

उपस्कृतं

41,

उपस्कृतं

42,

कारितम्,

43

चिकीर्षितः,

चेक्रीयितः-तवान्,

44

करः,

45

क्षेमकरः,

46

किङ्करः-किङ्करा-किङ्करी-यत्करः-यत्करा-तत्करः-तत्करा-

47

तस्करः-तस्करा-बहुकरः-बहुकरा,

48

कुम्भकारः,

अन्धकारः,

49

सत्यङ्कारः,

50

अगदङ्कारः,

51

अस्तुङ्कारः,

52

शङ्करः

53

-शङ्करा-शङ्करी,

54

55

यशस्करः

56

यशस्करी

57

शोककरः-दवींकरः-

58

त्रासकरी,

ज्योतिष्करः-

क्रीडाकरः-श्राद्धकरः,

वचनकरः-कार्यकरः,

59

पारस्करः

60,

61

मस्करः

62,

63

दिवाकरः

64

-विभाकरः-

65

निशाकरः-

66

प्रभाकरः-

67

भास्करः

68

-कारकरः-कारस्करः

69,

अन्तकरः-अनन्तकरः-आदिकरः-नान्दीकरः-लिपिकरः-लिबिकरः-

बलिकरः-भक्तिकरः-कर्तृकरः-चित्रकरः-क्षेत्रकरः-

70

एककरः-

71

72

73

जङ्घाकरः-

74

बाहुकरः-

75

अहस्करः-

76

धनुष्करः-अरुष्करः,

77

कर्मकरः-कर्मकारः,

78

शब्दकारः-श्लोककारः-कलहकारः-गाधाकारः-

79

वैरकारः-चाटुकारः-सूत्रकारः-

मन्त्रकारः

पदकारः,

80

स्तम्बकरिः

81

शकृत्करिः

82,

स्तम्बकारः-शकृ-

त्कारः,

83

मेघङ्करः

84

-ऋतिङ्करः-भयङ्करः,

अभयङ्करः,

85

शिवङ्करः,

86

क्षेमङ्करः

87

प्रिय-

88

ङ्करः-मद्रङ्करः,

क्षेमकारः-प्रियकारः-मद्रकारः,

89

कडङ्करः,

90

91

मस्करी,

92

अकारी,

93

अपकारी-प्रियकारी-

94

अनपकारी-उपकारी,

95

राजकृत्वा,

96

राजकृत्वरी,

97

सहकृत्वा,

सहकृत्वरी,

98

विश्वकर्मा,

99

अलङ्करिष्णुः

100

निराकरिष्णुः,

101

चक्रिः,

102

कारकः-

103

कारिका,

कारः,

चिकीर्षुः,

चिकारयिषुः,

चेक्रियः

कर्तव्यम्,

कारयितव्यम्,

चिकीर्षितव्यम्,

चेक्रीयितव्यम्

करणीयम्,

कारणीयम्,

चिकीर्षणीयम्,

चेक्रीयणीयम्

104

105

कृत्यम्-

106

कार्यम्,

कार्यम्,

चिकीर्ष्यम्,

चेक्रीय्यम्

ईषत्करः-

107

दुष्करः-सुकरः,

108

ईषदाढ्यङ्करः

109

-दुराढ्यङ्करः-स्वाढ्यङ्करः

110

क्रियमाणः-संस्क्रियमाणः,

कार्यमाणः,

चिकीर्ष्यमाणः,

चेक्रीय्यमाणः

कारः-उपकारः-

111

अपकारः-

112

प्राकारः,

113

चक्रम्,

114

कृत्रिमम्-

115

असंस्कृत्रिमम्,

कारः,

चिकीर्षः,

चेक्रीयः

कर्तुम्-

116

व्याकर्तुम्,

117

--

118

कारयितुम्,

चिकीर्षितुम्,

चेक्रीयितुम्

कृतिः,

119

क्रिया,

कृत्या,

120

कारिः

121

-कारिका,

कारणा,

चिकीर्षा,

चिकारयिषा,

चेक्रीया

करणम्,

122

आढ्यङ्करणम्-सुभगङ्करणम्-स्थूलङ्करणम्-पलितङ्करणम्-

नग्नङ्करणम्-अन्धङ्करणम्-

123

अन्धङ्करणी,

प्रियङ्करणम्,

124

उष्णङ्करणम्-भद्रङ्करणम्,

कारणम्,

चिकीर्षणम्,

चेक्रीयणम्

125

स्वाढ्यङ्करणम्,

कृत्वा,

126

तिरस्कृत्वा-तिरःकृत्वा,

127

उपाजेकृत्वा-अन्वाजेकृत्वा,

128

साक्षात्कृत्वा,

129

उरसिकृत्वा,

मनसिकृत्वा,

130

मध्येकृत्वा-पदेकृत्वा-निवचने-

131

कृत्वा

132

नीचैःकृत्वा-उच्चैःकृत्वा,

133

तिर्यक्कृत्वा,

134

मुखतःकृत्वा,

135

नाना-

कृत्वा-विनाकृत्वा-द्विधाकृत्वा-द्वैधंकृत्वा-द्वेधाकृत्वा,

कारयित्वा,

चिकीर्षित्वा,

चेक्रीयित्वा

अुपकृत्य,

नीचैःकृत्य-उच्चैःकृत्य,

तिर्यक्कृत्य,

136

गलतःकृत्य,

नानाकृत्य-विनाकृत्य-द्विधाकृत्य-द्वैधंकृत्य-द्वेधाकृत्य,

137

कारिकाकृत्य,

138

ऊरी-

कृत्य-उररीकृत्य-शुक्लीकृत्य-वषट्कृत्य-पटपटाकृत्य,

139

खाट्कृत्य,

140

सत्कृत्य-

असत्कृत्य,

141

अलङ्कृत्य,

142

पुरस्कृत्य,

नमस्कृत्य

143

हस्तेकृत्य

144

-पाणौकृत्य,

145

146

प्राध्वंकृत्य,

147

जीविंकाकृत्य-उपनिषत्कृत्य,

तिरस्कृत्य-तिरःकृत्य,

उपाजे-

कृत्य-अन्वाजेकृत्य,

148

साक्षात्कृत्य,

उरसिकृत्य-मनसिकृत्य,

मध्येकृत्य-पदेकृत्य-विकार्य,

प्रचिकीर्ष्य,

प्रचेक्रीय्य

निवचनेकृत्य,

149

लवणङ्कृत्य,

150

151

भीतङ्कारं-

152

चोरङ्कारं

153,

154

स्वादुङ्कारं

155

156,

सम्पन्नङ्कारम्-लवणङ्कारम्,

157

अन्यथाकारं-एवङ्कारं-

158

कथङ्कारं-इत्थङ्कारं

159,

160

यथाकारं

161

162

तथाकारं

163,

164

अकृतकारं

165,

नीचैःकारं-

166

उच्चैःकारं,

तिर्यक्कारम्,

करतः-

167

कारम्,

मुखतःकारम्,

नानाकारं-विनाकारं-द्विधाकारं-द्वैधंकारं-द्वेधाकारम्

कारम्

२,

कृत्वा

२,

कारम्

२,

कारयित्वा

२,

चिकीर्षम्

२,

चिकीर्षित्वा

२,

चेक्रीयम्

२

चेक्रीयित्वा

२

168

उण्

प्रत्यये

रूपम्।

]

]

कारुः,

169

कतुः

प्रत्ययः।

]

]

क्रतुः,

170

इति

एणुः

प्रत्ययः।

करेणुः

=

इभी।

‘के

=

मस्तके

रेणुर्यस्य

करेणुः’

इति

व्युत्पत्त्याऽपि

साधयन्ति।

]

]

करेणुः,

171

इति

मनिनि

रूपम्।

क्रियते

यत्

फलार्थिभिस्तत्

कर्म।

]

]

कर्म।

प्रासङ्गिक्यः

01

→

(

२४६

)

02

→

(

८-तनादिः-१४७२-सक।

अनि।

उभ।

)

03

→

(

श्लो।

३१

)

04

→

(

८-३-५०

)

05

→

[

[

१।

‘अज्झनगमां

सनि’

(

६-४-१६

)

इति

दीर्घे,

‘इको

झल्’

(

१-२-९

)

इति

सनः

कित्त्वे,

‘ऋत

इद्

धातोः’

(

७-१-१००

)

इति

इत्त्वे

रपरत्वे,

‘सन्यङोः’

(

६-१-९

)

इति

द्वित्वादिकम्।

]

]

06

→

[

[

२।

‘रिङ्

शयग्लिङ्क्षु’

(

७-४-२८

)

इति

रिङादेशे,

द्वित्वे,

‘गुणो

यङ्लुकोः’

(

७-४-८२

)

इत्यभ्यासस्य

गुणे,

‘अकृत्सार्वधातुकयोः--’

(

७-४-२५

)

इति

दीर्घः।

]

]

07

→

[

[

३।

‘तनादिकृञ्भ्य

उः’

(

३-१-७९

)

इत्युप्रत्यये,

गुणे,

‘अत

उत्

सार्वधातुके’

(

६-४-११०

)

इत्युत्वे,

उप्रत्ययस्य

यणादेशः।

]

]

08

→

[

[

आ।

‘उपकुर्वन्तमत्यर्थं

प्रकुर्वाणोऽनुजीविवत्।।’

भ।

का।

८-१८।

]

]

09

→

(

चित्तं

)

10

→

[

[

४।

‘वेः

शब्दकर्मणः’

(

१-३-३४

)

इत्यत्र

‘शब्दकर्मणः’

इत्युक्तत्वादत्र

न

शानच्।

]

]

100

→

[

[

ड्।

‘निराकरिष्णवो

भानुं

दिवं

वर्तिष्णवोऽभितः।

अलङ्करिष्णवो

भान्तस्तडित्वन्तश्चरिष्णवः।।’

भ।

का।

७।

३।

]

]

101

→

[

[

९।

‘भाषायां

धाञ्कृ--’

(

वा।

३-२-१७१

)

इत्यनेन

किः,

किन्

वा

प्रत्ययः।

तस्य

लिडूवद्भावातिदेशाद्द्विर्वचनम्।

कर्तर्येष

प्रत्ययः।

चक्रिः

=

कर्ता।

]

]

102

→

[

[

१०।

‘तुमुन्ण्वुलौ

क्रियायां

क्रियार्थायाम्’

(

३-३-१०

)

इति

भविष्यति

कर्तरि

ण्वुल्।

]

]

103

→

[

[

E।

‘कारका

मित्रकार्याणि

सीतालाभाय

सोऽब्रवीत्।।’

भ।

का।

७।

२९।

]

]

104

→

[

पृष्ठम्०२४०+

२६

]

105

→

[

[

१।

‘विभाषा

कृवृषोः’

(

३-१-१२०

)

इति

क्यप्

वा

भवति।

पक्षे,

‘ऋहलोः--’

(

३-१-१२४

)

इति

ण्यत्।

क्यपि

तुक्।

]

]

106

→

[

[

आ।

‘धर्मकृत्यरतां

नित्यम्

अवृष्यफलभोजनाम्।’

भ।

का।

६-६२।

]

]

107

→

[

[

B।

‘अरण्ययाने

सुकरे

पिता

मां

प्रायुङ्क्त

राज्ये

बत

दुष्करे

त्वाम्।’

भ।

का।

३।

५१।

]

]

108

→

[

[

२।

‘कर्तृकर्मणोश्च

भूकृञोः’

(

३-३-१२५

)

इति

खल्।

‘कर्तृकर्मणोश्च्व्यर्थयोरिति

वक्तव्यम्’

(

वा।

३-३-१२७

)

इति

वार्तिकात्

च्व्यर्थे।

‘ईषन्मालङ्करं

पुष्पं

सुपिण्डङ्कर

ओदनः।

दुस्सेनानिङ्करो

भीरुः,

खित्त्वाद्ध्रस्वमुमागमौ।।’

इति

प्रक्रियासर्वस्वे।

]

]

109

→

[

[

C।

‘ईषदाढ्यङ्करोऽप्येष

न

परत्राशुभक्रियः।’

भ।

का।

७-८४।

]

]

11

→

[

[

५।

‘अनुपराभ्यां

कृञः’

(

१-३-७९

)

इति

शतृप्रत्ययः।

]

]

110

→

[

[

३।

यकि,

‘रिङ्

शयग्लिङ्क्षु’

(

७-४-२८

)

इति

रिङादेशः।

‘रीङि

प्रकृते

रिङादेश-

विधानसामर्थ्यात्

‘अकृत्सार्वधातुकयोः--’

(

७-४-२५

)

इति

दीर्घो

न।’

इति

सिद्धान्तकौमुदी।

]

]

111

→

[

[

ड्।

‘अपकारे

कृतेऽप्यज्ञो

विजिगीषुर्न

वा

भवान्।।’

भ।

का।

५-९।

]

]

112

→

[

[

४।

‘उपसर्गस्य

घञ्यमनुष्ये

बहुलम्’

(

६-३-१२२

)

इति

उपसर्गस्य

दीर्घः।

प्रकियते

इति

प्राकारः

=

सालः।

कर्मणि

घञ्।

]

]

113

→

[

[

५।

‘घञ्र्थे

कविधानम्--’

(

वा।

३-३-१९

)

इति

वार्तिकात्

घञर्थे

कः

प्रत्ययः।

‘द्वित्वप्रकरणे

के

कृञादीनामिति

वक्तव्यम्’

(

वा।

६-१-१२

)

इति

द्वित्वम्।

यण्।

]

]

114

→

[

[

६।

‘ड्वितः

क्त्रिः’

(

३-३-८८

)

इति

भावे

क्त्रिः।

‘क्त्रेर्मम्नित्यम्’

(

४-४-२०

)

इति

सूत्रेण,

‘निर्वृत्ते--’

(

४-४-१९

)

इत्यस्मिन्नर्थे

मप्प्रत्ययः।

‘नित्यम्’

इत्युक्तेः

मप्प्रत्ययान्त

एव

प्रयोज्यः।

]

]

115

→

[

[

E।

‘असंस्कृत्रिमसंख्यानौ

अनुप्त्रिमफलाशिनौ।’

भ।

का।

४-३७।

]

]

116

→

[

[

F।

‘प्रन्थानधीत्य

व्याकर्तुमिति

दुर्मेधसोऽप्यलम्।।’

शिशुपालवधे

२-२६।

]

]

117

→

[

पृष्ठम्०२४१+

२९

]

118

→

[

[

आ।

‘ऐहिष्ट

तं

कारयितुं

कृतात्मा

क्रतुं

नृपः

पुत्रफलं

मुनीन्द्रम्।’

भ।

का।

१-११।

]

]

119

→

[

[

१।

‘कृञः

श

च’

(

३-३-१००

)

इति

स्त्रियां

भावादौ

शप्रत्यये,

रिङादेशे

च

क्रिया

इति

सिद्ध्यति।

सूत्रे

चकारात्

क्यपि

तुकि,

कृत्या

इत्यपि

भवति।

]

]

12

→

[

पृष्ठम्०२३५+

२९

]

120

→

[

[

२।

‘विभाषाऽऽख्यानपरिप्रश्नयोरिञ्

च’

(

३-३-११०

)

इति

इञ्

प्रत्यये

कारिः

इति

भवति।

चकारात्

ण्वुलि

कारिका

इति

रूपमपि

भवति।

]

]

121

→

[

[

B।

‘यां

कारिं

राजपुत्रोऽयमनुतिष्ठति

तां

क्रियाम्।’

भ।

का।

७-७५।

]

]

122

→

[

[

३।

‘आढ्यसुभगस्थूलपलितनग्नान्धप्रियेषु

च्व्यर्थेष्वच्वौ

कृञः

करणे

ख्युन्’

(

३-२-५६

)

इति

ख्युन्

प्रत्ययः।

खित्त्वान्मुम्।

एवं

प्रियङ्करणमिति

पर्यन्तम्।

]

]

123

→

[

[

C।

‘पुराऽयमैति

श्रुतसम्भवस्ते

क्रुधं