Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel

क्रिया (kriyA)

 
Shabda Sagara English

क्रिया

Feminine.

(

-या

)

1.

An

act,

action,

acting.

2.

Means,

expedient.

2.

Begin-

ning,

undertaking.

4.

Atonement.

4.

Study.

6.

Worship.

7.

Dis-

quisition.

1.

Bodily

action.

9.

Remedying,

physical

treatment

or

practice.

10.

Instrument,

implement.

11.

A

religious

or

initiatory

ceremony.

12.

Obsequies,

rites

performed

immediately

after

death.

13.

Purificatory

rites,

as

ablution,

&c.

14.

Judicial

investigation,

by

human

means,

as

witnesses,

documents,

&c.

or

by

superhuman

or

ordeals

of

various

kinds.

15.

In

grammar,

a

verb

of

two

kinds

सकर्म्मक्रिया

active

or

अकर्म्मक्रिया

intransitive:

16.

A

noun

of

action.

Etymology

कृ

to

act,

to

do,

affix,

fem.

aff

टाप्

the

above

meanings

may

be

all

resolved

into

the

first.

Capeller Eng English

क्रिया

feminine

action,

performance,

occupation,

labour,

pains

activity,

verb

work,

especially

religious

work,

sacrifice,

ceremony,

worship

argument,

document,

bond,

contract.

Yates English

क्रिया

(

या

)

1.

Feminine.

Act,

deed,

means.

Spoken Sanskrit English

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

act

[

action

]

विलेख

-

vilekha

-

Masculine

-

act

कार्य

-

kArya

-

Neuter

-

act

कृत्य

-

kRtya

-

Neuter

-

act

अधिनिय

-

adhiniya

-

Neuter

-

act

कर्मन्

-

karman

-

Neuter

-

act

[

action

]

नट

-

naTa

-

Masculine

-

actor

नटक

-

naTaka

-

Masculine

-

actor

कर्मिन्

-

karmin

-

Adjective

-

active

क्रियाशील

-

kriyAzIla

-

Adjective

-

active

सक्रिय

-

sakriya

-

Adjective

-

active

प्रवर्तिन्

-

pravartin

-

Adjective

-

active

वास्तविक

-

vAstavika

-

Adjective

-

actual

चोष्टा

-

coSTA

-

Feminine

-

action

नटन

-

naTana

-

Neuter

-

acting

[

theatre

]

कर्मन्

-

karman

-

Neuter

-

action

नटी

-

naTI

-

Feminine

-

actress

नेटी

-

neTI

-

Feminine

-

actress

कार्यकर्त्री

-

kAryakartrI

-

Feminine

-

activist

कार्यकर्ता

-

kAryakartA

-

Masculine

-

activist

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

act

[

action

]

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

operation

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

bodily

action

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

activity

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

action

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

religious

rite

or

ceremony

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

judicial

investigation

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

worship

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

ceremony

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

noun

of

action

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

cure

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

labour

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

work

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

sacrifice

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

last

ceremony

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

verb

[

active

or

intransitive

verbs

-

Ling.

]

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

occupation

with

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

disquisition

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

composition

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

sacrificial

act

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

operation

शल्यक्रिया

-

zalyakriyA

-

Feminine

-

operation

खण्डकार्य

-

khaNDakArya

-

Neuter

-

blockoperation

[

computer

]

खण्डिककार्य

-

khaNDikakArya

-

Neuter

-

blockoperation

[

computer

]

वर्णकार्य

-

varNakArya

-

Neuter

-

stringoperation

[

computer

]

गणितक्रिया

-

gaNitakriyA

-

Feminine

-

arithmeticoperation

[

computer

]

व्यापार

-

vyApAra

-

Masculine

-

operation

करण

-

karaNa

-

Neuter

-

operation

[

math.

]

लक्षण

-

lakSaNa

-

Neuter

-

operation

सहकारिता

-

sahakAritA

-

Feminine

-

co-operation

सम्प्रतिपत्ति

-

sampratipatti

-

Feminine

-

co-operation

सहकार

-

sahakAra

-

Masculine

-

co-operation

सहकारिभाव

-

sahakAribhAva

-

Masculine

-

co-operation

सहकारित्व

-

sahakAritva

-

Neuter

-

co-operation

सहार्थत्व

-

sahArthatva

-

Neuter

-

co-operation

अधिकोषण-कर्म

-

adhikoSaNa-karma

-

Neuter

-

bank

operation

शस्त्रकर्मन्

-

zastrakarman

-

Neuter

-

knife-operation

समुत्थान

-

samutthAna

-

Neuter

-

active

operation

कर्मभूमि

-

karmabhUmi

-

Feminine

-

area

of

operation

सुक्ताबिन्दु

शल्यकर्म

-

suktAbindu

zalyakarma

-

Neuter

-

cataract

operation

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

atonement

निष्कृति

-

niSkRti

-

Feminine

-

atonement

प्रायश्चित्ति

-

prAyazcitti

-

Feminine

-

atonement

निह्नव

-

nihnava

-

Masculine

-

atonement

निर्वेश

-

nirveza

-

Masculine

-

atonement

प्रायश्चित्त

-

prAyazcitta

-

Neuter

-

atonement

निष्कृत

-

niSkRta

-

Neuter

-

atonement

पावन

-

pAvana

-

Neuter

-

atonement

प्रायश्चेतन

-

prAyazcetana

-

Neuter

-

atonement

सुनिष्कृत

-

suniSkRta

-

Neuter

-

good

atonement

पापनिष्कृति

-

pApaniSkRti

-

Feminine

-

atonement

for

sin

सर्वप्रायश्चित्ति

-

sarvaprAyazcitti

-

Feminine

-

complete

atonement

शान्ति

-

zAnti

-

Feminine

-

atonement

for

a

sin

प्रायश्चित्तीय

-

prAyazcittIya

-

Adjective

-

serving

as

an

atonement

निर्णेजन

-

nirNejana

-

Neuter

-

atonement

for

an

offence

सुनिष्कृत

-

suniSkRta

-

Neuter

-

good

atonement

or

expiation

प्रायश्चित्त

-

prAyazcitta

-

Adjective

-

relating

to

atonement

or

expiation

वधनिर्णेक

-

vadhanirNeka

-

Masculine

-

atonement

for

murder

or

manslaughter

प्रायश्चित्तिमत्

-

prAyazcittimat

-

Adjective

-

one

who

makes

atonement

or

performs

penance

क्रिया

-

kriyA

-

Feminine

-

disquisition

विप्रलप्त

-

vipralapta

-

Neuter

-

disquisition

जीवविचार

-

jIvavicAra

-

Masculine

-

disquisition

on

life

तिथिनिर्णय

-

tithinirNaya

-

Masculine

-

disquisition

on

tithis

अर्थविनिश्चय

-

arthavinizcaya

-

Masculine

-

disquisition

treating

of

the

objects

चतुर्दशस्वपनविचार

-

caturdazasvapanavicAra

-

Masculine

-

disquisition

on

the

14

kinds

of

sleep

कोटयुद्धनिर्णय

-

koTayuddhanirNaya

-

Masculine

-

disquisition

on

fighting

from

strongholds

चतुर्दशमतविवेक

-

caturdazamataviveka

-

Masculine

-

disquisition

on

the

14

philosophical

systems

क्रिया

kriyA

Feminine

act

[

action

]

विलेख

vilekha

Masculine

act

कार्य

kArya

Neuter

act

कृत्य

kRtya

Neuter

act

अधिनिय

adhiniya

Neuter

act

कर्मन्

karman

Neuter

act

[

action

]

पीडा

pIDA

Feminine

ache

कटु

kaTu

Adjective

acrid

तीव्र

tIvra

Adjective

acute

नट

naTa

Masculine

actor

नटक

naTaka

Masculine

actor

कर्मिन्

karmin

Adjective

active

क्रियाशील

kriyAzIla

Adjective

active

सक्रिय

sakriya

Adjective

active

प्रवर्तिन्

pravartin

Adjective

active

वास्तविक

vAstavika

Adjective

actual

चोष्टा

coSTA

Feminine

action

नटन

naTana

Neuter

acting

[

theatre

]

कर्मन्

karman

Neuter

action

अभिगच्छति

abhigacchati

verb

access

[

computer

]

क्रिया

kriyA

Feminine

verb

[

active

or

intransitive

verbs

-

Ling.

]

लिधु

lidhu

term

for

nominal

verbs

नामाख्यातिक

nAmAkhyAtika

Adjective

relating

to

nouns

and

verbs

तिङ्सुबन्तचय

tiGsubantacaya

Masculine

collection

of

verbs

and

nouns

अधि

adhi

Indeclinable

as

a

prefix

to

verbs

and

nouns

तरम्

taram

added

in

older

language

to

adverbs

and

in

later

language

to

verbs

to

intensify

their

meaning

[

suffix

-

Gramm.

]

तम

tama

Adjective

added

(

in

older

language

)

to

adverbs

and

(

in

later

language

)

to

verbs

,

intensifying

their

meaning

Wilson English

क्रिया

Feminine.

(

-या

)

1

An

act,

action,

acting.

2

Means,

expedient.

3

Beginning,

undertaking.

4

Atonement.

5

Study.

6

Worship.

7

Disquisition.

8

Bodily

action.

9

Remedying,

physical

treatment

or

practice.

10

Instrument,

implement.

11

A

religious

or

initiatory

ceremony.

12

Obsequies,

rites

performed

immediately

after

death.

12

Purificatory

rites,

as

ablution,

&c.

14

Judicial

investigation,

by

human

means,

as

witnesses,

documents,

&c.

or

by

superhuman

or

ordeals

of

various

kinds.

15

In

grammar,

a

verb

of

two

kinds,

सकर्म्मक्रिया

active

or

अकर्म्मक्रिया

intransitive.

16

A

noun

of

action.

Etymology

कृ

to

act,

to

do,

affix,

fem.

do.

टाप्

the

above

meanings

may

be

all

resolved

into

the

first.

Apte English

क्रिया

[

kriyā

],

[

कृ

भावे

करणादौ

वा

Compare.

Parasmaipada.

III

]

Doing,

execution,

performance,

accomplishment

उपचार˚,

धर्म˚

प्रत्युक्तं

हि

प्रणयिषु

सतामीप्सितार्थक्रियैव

Meghadūta (Bombay).

116.

An

action,

act,

business,

undertaking

प्रणयिक्रिया

Vikramorvasîyam (Bombay).

4.15

Manusmṛiti.

2.4.

Activity,

bodily

action,

labour.

Teaching,

instruction

क्रिया

हि

वस्तूपहिता

प्रसीदति

Raghuvamsa (Bombay).

3.29.

क्रिया

हि

द्रव्यं

विनयति

नाद्रव्यम्

Kau.

Atmanepada.

1.5.

Possession

of

some

act

(

as

of

singing,

dancing

Et cætera.

),

knowledge

शिष्टा

क्रिया

कस्यचिदात्मसंस्था

Mâlavikâgnimitra (Bombay).

1.16.

Practice

(

Opposite of.

शास्त्र

theory

).

A

literary

work,

composition

शृणुत

मनोभिर-

वहितैः

क्रियामिमां

कालिदासस्य

Vikramorvasîyam (Bombay).

1.2

कालिदासस्य

क्रियायां

कथं

परिषदो

बहुमानः

Mâlavikâgnimitra (Bombay).

1.

A

purificatory

rite,

a

religious

rite

or

ceremony

Manusmṛiti.

1.43.

An

expiatory

rite,

expiation.

(

a

)

The

ceremony

of

offering

oblations

to

the

deceased

ancestors

(

श्राद्ध

).

(

b

)

Obsequies.

Worship

त्रैतादिषु

हरेरर्चा

क्रियायै

कविभिः

'कृता

Bhágavata (Bombay).

7.14.39.

Medical

treatment,

application

of

remedies,

cure

शीतक्रिया

Mâlavikâgnimitra (Bombay).

4

cold

remedies.

(

In

Grammar.

)

Action,

the

general

idea

expressed

by

a

verb.

Motion.

Especially,

motion

as

one

of

the

seven

categories

of

the

Vaiśeṣikas

see

कर्मन्.

(

In

law

)

Judicial

investigation

by

human

means

(

witnesses

Et cætera.

)

or

by

ordeals.

Burden

of

proof

क्रिया

स्याद्वादिनोर्द्वयोः,

द्वयो-

रपि

वादिनोः

क्रिया

प्राप्नोति

V.

May.

A

verb.

A

noun

of

action.

Disquisition.

Study.

Means,

expedients.

Instrument,

implement.

A

construction

कूपप्रपापुष्करिणीवनानां

चक्रुः

क्रियास्तत्र

धर्मकामाः

Bu.

Ch.2.12.

Spirit

(

अध्यात्म

)

?

द्रव्यक्रियाकारकाख्यं

धूत्वा

यान्त्यपुनर्भवम्

Bhágavata (Bombay).

12.6.38.

Compound.

-अन्वित

Adjective.

practising

ritual

observances.

अपवर्गः

completion

or

termination

of

an

affair,

execution

of

a

task

क्रियापवर्गे-

ष्वनुजीविसात्

कृताः

Kirâtârjunîya.

1.14.

liberation

from

ceremonial

acts,

absolution.

-अभ्युपगमः

a

special

agreement

क्रियाभ्युपगमात्त्वेतत्

बीजार्थं

यत्प्रदीयते

Manusmṛiti.

9.53

-अर्थ

Adjective.

(

a

Vedic

injunction

)

enjoining

some

duty.

useful

for

some

purpose

अपि

क्रियार्थं

सुलभं

समित्कुशम्

Kumârasambhava (Bombay).

5.33.

-अव-

सन्न

Adjective.

one

who

loses

a

law-suit

through

the

statements

of

the

witnesses

Et cætera.

-आरम्भः

Cooking

आत्मार्थं

क्रिया-

रम्भः

Manusmṛiti.

11.64.

-इन्द्रियम्

see

कर्मेंन्द्रिय.

कलापः

the

whole

body

of

ceremonies

enjoined

in

the

Hindu

religious

law.

all

the

particulars

or

points

of

any

business.

-कल्पः

a

particular

mode

of

diognosis.

-काण्डम्

The

portion

of

a

श्रुति

text

treating

of

the

sacrifices.

कारः

an

agent,

worker.

a

beginner,

tyro,

a

fresh

student.

an

agreement.

-तन्त्रम्

one

of

the

four

classes

of

Tantras

Buddha.

-द्वेषिन्

Masculine.

a

witness

whose

testimony

is

prejudicial

to

the

cause

(

one

of

the

five

kinds

of

witnesses

).

-द्वैतम्

efficient

cause.

-निर्देशः

evidence.

-पटु

Adjective.

dexterous.

-पथः

mode

of

medical

treatment.

-पदम्

a

verb.

-पर

Adjective.

diligent

in

the

performance

of

one's

duty.

-पादः

the

third

division

of

a

legal

plaint

that

is,

witnesses,

documents

and

other

proofs

adduced

by

the

plaintiff

or

complainant.

-माधुर्यम्

beauty

of

art

and

architecture

अहो

क्रियामाधुर्यं

पाषाणानाम्

Pratimā

3.

-यज्ञः

religious

rites

(

such

as

गर्भाधानसंस्कार

)

Mahâbhârata (Bombay).

*

1.18.5.

योगः

connection

with

the

verb.

the

employment

of

expedients

or

means

तदा

तत्प्रतिकाराच्च

सततं

वा

विचिन्तनात्

आधिव्याधिप्रशमनं

क्रियायोगद्वये

तु

Mahâbhârata (Bombay).

*

3.2.23.

the

practical

form

of

Yoga

philosophy

id est, that is.

active

devotion.

-लोपः

omission

or

discontinuance

of

any

of

the

essential

ceremonies

of

the

Hindu

religion

क्रिया-

लोपाद्

वृषलत्वं

गताः

Manusmṛiti.

1.43.

-वशः

necessary

influence

of

acts

done.

-वाचक,

-वाचिन्

Adjective.

expressing

any

action,

as

a

verbal

noun.

-वादिन्

Masculine.

a

plaintiff,

complainant.-विधिः

a

rule

of

action,

manner

of

any

rite

अयमुक्तो

विभागो

वः

पुत्राणां

क्रियाविधिः

Manusmṛiti.

9.22.

विशेषणम्,

an

adverb.

a

predicative

adjective.

-शक्तिः

Feminine.

the

power

of

god

(

in

creating

this

world

).

-संक्रान्तिःf.

imparting

(

to

others

)

one's

knowledge

teaching

विवादे

दर्शयिष्यन्तं

क्रियासंक्रान्तिमात्मनः

Mâlavikâgnimitra (Bombay).

1.19.

-समभिहारः

[

Compare.

Parasmaipada.

III.1.22

]

the

repetition

of

any

act

क्रियासम-

भिहारेण

विराध्यन्तं

क्षमेत

कः

Sisupâlavadha.

2.43.

Apte 1890 English

क्रिया

[

कृ

भावे

करणादौ

वा

]

1

Doing,

execution,

performance,

accomplishment

उपचार°,

धर्म°

प्रत्युक्तं

हि

प्रणयिषु

सताभीप्सितार्थक्रियैव

Me.

114.

2

An

action,

act,

business,

undertaking

प्रणयिक्रिया

V.

4.

15

Ms.

2.

4.

3

Activity,

bodily

action,

labour.

4

Teaching,

instruction

क्रिया

हि

वस्तूपहिता

प्रसीदति

R.

3.

29.

5

Possession

of

some

art

(

as

of

singing,

dancing

&c.

),

knowledge

शिष्टा

क्रिया

कस्याचिदात्मसंस्था

M.

1.

16.

6

Practice

(

opp.

शास्त्र

theory

).

7

A

literary

work,

composition

शृणुत

मनोभिरवाहितैः

क्रियामिमां

कालिदासस्य

V.

1.

2

कालिदासरय

कियायां

कथं

परिषदो

बहुमानः

M.

1.

8

A

purificatory

rite,

a

religious

rite

or

ceremony.

9

An

expiatory

rite,

expiation.

10

(

a

)

The

ceremony

of

offering

oblations

to

the

deceased

ancestors

(

श्राद्ध

).

(

b

)

Obsequies.

11

Worship.

12

Medical

treatment,

application

of

remedies,

cure

शीतक्रिया

M.

4

cold

remedies.

13

(

In

gram.

)

Action,

the

general

idea

expressed

by

a

verb.

14

Motion

15

Especially,

motion

as

one

of

the

seven

categories

of

the

Vaiśeṣikas

see

कर्मन्.

16

(

In

law

)

Judicial

investigation

by

human

means

(

witnesses

&c.

)

or

by

ordeals.

17

Burden

of

proof

क्रिया

स्याद्वादिनोर्द्वयोः

द्वयोरपि

वादिनोः

क्रिया

प्राप्नोति

V.

May.

18

A

verb.

19

A

noun

of

action.

20

Disquisition.

21

Study.

22

Means,

expedients,

23

Instrument,

implement.

Comp.

अन्वित

a.

practising

ritual

observances.

अपवर्गः

{1}

completion

or

termination

of

an

affair,

execution

of

a

task,

क्रियापवर्गेष्वनुजीविसात्

कृताः

Ki.

1.

14.

{2}

liberation

from

ceremonial

acts,

absolution.

अभ्युपगमः

a

special

agreement

क्रियाभ्युपगमात्त्वेतत्

बीजार्थं

यत्प्रदीयते

Ms.

9.

53.

अवसन्न

a.

one

who

loses

a

law-suit

through

the

statements

of

the

witnesses

&c.

इंद्रियं

see

कर्मेंद्रिय.

कलापः

the

whole

body

of

ceremonies

enjoined

in

the

Hindu

religious

law.

{2}

all

the

particulars

or

points

of

any

business.

कारः

{1}

an

agent,

worker.

{2}

a

beginner,

tyro,

a

fresh

student.

{3}

an

agreement.

द्वेषिन्

m.

a

witness

whose

testimony

is

prejudicial

to

the

cause

(

one

of

the

five

kinds

of

witnesses

).

द्वैतं

efficient

cause.

निर्देशः

evidence.

पटुं

a.

dexterous.

पथः

mode

of

medical

treatment.

पदं

a

verb.

पर

a.

diligent

in

the

performance

of

one's

duty.

पादः

the

third

division

of

a

legal

plaint

that

is,

witnesses,

documents

and

other

proofs

adduced

by

the

plaintiff

or

complainant.

योगः

{1}

connection

with

the

verb.

{2}

the

employment

of

expedients

or

means.

{3}

active

devotion.

लोपः

omission

or

discontinuance

of

any

of

the

essential

ceremonies

of

the

Hindu

religion

क्रियालोपात्

वृषलत्वं

गताः

Ms.

10.

43.

वशः

necessary

influence

of

acts

done.

वाचक,

वाचिन्

a.

expressing

any

action,

as

a

verbal

noun.

वादिन्

m.

a

plaintiff,

complainant.

विधिः

a

rule

of

action,

manner

of

any

rite

Ms.

9.

220.

विशेषणं

{1}

an

adverb.

{2}

a

predicative

adjective.

शक्तिः

f.

the

power

of

god

(

in

creating

this

world

)

संक्रातिः

f.

imparting

(

to

others

)

one's

knowledge

teaching

M.

1.

19.

समभिहारः

the

repetition

of

any

act

Śi.

2.

43.

Monier Williams Cologne English

क्रिया

feminine.

(

pāṇini

iii,

3,

100

),

doing,

performing,

performance,

occupation

with

(

in

comp.

),

business,

act,

action,

undertaking,

activity,

work,

labour,

kātyāyana-śrauta-sūtra

manu-smṛti

yājñavalkya

et cetera.

bodily

action,

exercise

of

the

limbs,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

(

in

Greek.

)

action

(

as

the

general

idea

expressed

by

any

verb

),

verb,

kāśikā-vṛtti

on

pāṇini

i,

3,

1

et cetera.

(

according

to

later

grammarians

a

verb

is

of

two

kinds,

सकर्म-क्रिया,

‘active’,

and

अकर्म-क्°,

‘intransitive’

)

a

noun

of

action,

Horace H. Wilson

a

literary

work,

vikramorvaśī

medical

treatment

or

practice,

applying

a

remedy,

cure

(

See

सम-क्रिय-त्व

and

विषम-क्°

),

suśruta

a

religious

rite

or

ceremony,

sacrificial

act,

sacrifice,

manu-smṛti

yājñavalkya

mahābhārata

et cetera.

with

चरमा,

‘the

last

ceremony’,

rites

performed

immediately

after

death,

obsequies,

purificatory

rites

(

as

ablution

et cetera.

),

mahābhārata

iv,

834

rāmāyaṇa

vi,

96,

10

religious

action,

worship,

bhāgavata-purāṇa

vii,

14,

39

rāmatāpanīya-upaniṣad

Religious

Action

(

personified

as

a

daughter

of

Dakṣa

and

wife

of

Dharma,

mahābhārata

i,

2578

harivaṃśa

12452

bhāgavata-purāṇa

or

as

a

daughter

of

Kardama

and

wife

of

Kratu,

bhāgavata-purāṇa

)

judicial

investigation

(

by

human

means,

as

by

witnesses,

documents,

et cetera.

,

or

by

superhuman

means,

as

by

various

ordeals

)

Comm.

on

yājñavalkya

atonement,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

disquisition,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

study,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

means,

expedient,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

Monier Williams 1872 English

क्रिया

क्रिया,

f.

(

fr.

rt.

1.

कृ

),

doing,

per-

forming,

performance

business

an

act,

action,

un-

dertaking

activity

work

labour

bodily

action,

exercise

of

the

limbs

a

literary

work

medical

treatment

or

practice

applying

a

remedy,

cure

(

e.

g.

समक्रिय-त्व,

the

being

treated

according

to

one

and

the

same

system

of

medicine

विषमक्रिय-

त्व,

the

being

treated

according

to

different

methods

)

a

religious

rite

or

ceremony,

sacrificial

act,

sacrifice

obsequies,

rites

performed

immediately

after

death

purificatory

rites,

as

ablution

&c.

(

religious

action

is

sometimes

personified

as

a

daughter

of

Dakṣa

and

wife

of

Dharma,

or

a

daughter

of

Kardama

and

wife

of

Kratu

)

judicial

investigation

by

human

means,

as

by

witnesses,

documents,

&c.,

or

by

superhuman

or

ordeals

of

various

kinds

(

in

grammar

)

action

(

as

the

general

idea

expressed

by

any

verb

)

a

verb,

(

ac-

cording

to

later

grammarians

a

verb

is

of

two

kinds,

सकर्म-क्रिया,

active,

and

अकर्म-क्रिया,

intran-

sitive

)

a

noun

of

action

native

lexicographers

give

also

the

following

meanings

to

क्रिया,

atonement

disquisition

study

means,

expedient

instrument,

implement.

—क्रिया-कर,

अस्,

m.

one

who

per-

forms

an

action,

a

student.

—क्रिया-कर्तृ,

ता,

m.

the

doer

of

an

action,

an

agent.

—क्रिया-कलाप,

अस्,

m.

title

of

a

grammar

the

great

body

of

cere-

monies

enjoined

in

the

Hindū

laws,

a

number

of

actions

of

any

kind

all

the

particulars

or

points

of

any

business.

—क्रिया-कार,

अस्,

ई,

अम्,

one

who

does

any

act,

an

agent,

a

performer

(

अस्

),

m.

a

beginner,

a

novice,

a

tyro,

a

student

an

agreement.

—क्रिया-कौमुदी,

f.

title

of

a

work

by

Govindā-

nanda.

—क्रिया-तन्त्र,

अम्,

n.

‘a

Tantra

of

action,

one

of

the

four

classes

of

Tantras

with

Buddhists.

—क्रिया-द्वेषिन्,

ई,

इणी,

इ,

one

who

is

averse

to

the

part

of

a

lawsuit

or

judicial

trial

called

क्रिया,

i.

e.

to

witnesses,

documents,

ordeals,

&c.

(

),

m.

one

of

the

five

kinds

of

witnesses,

he

whose

testi-

mony

is

hurtful

to

the

cause.

—क्रिया-द्वैत,

अम्,

n.

efficient

cause,

as

resigning

all

to

God.

—क्रिया-

निबन्ध,

title

of

a

work.

—क्रिया-निर्देश,

अस्,

m.

evidence.

—क्रियानुरूप

(

°या-अन्°

),

अस्,

आ,

अम्,

conformable

to

the

act,

according

to

the

action.

—क्रियान्वित

(

°या-अन्°

),

अस्,

आ,

अम्,

practising

ritual

observances.

—क्रिया-पटु,

उस्,

उस्,

उ,

clever,

dextrous.

—क्रिया-पथ,

अस्

or

अम्,

m.

or

n.

(

?

),

manner

of

medical

treatment

or

application

of

reme-

dies.

—क्रिया-पद,

अम्,

n.

a

verb.

—क्रिया-पर,

अस्,

आ,

अम्,

attentive

to

or

diligent

in

the

performance

of

one's

duties.

—क्रियापवर्ग

(

°या-अप्°

),

अस्,

m.

end

of

an

affair,

liberation

from

ceremonial

acts.

—क्रिया-पाद,

अस्,

m.

the

third

division

of

a

suit

at

law,

witnesses,

written

documents

and

other

proofs

adduced

by

the

complainants,

the

rejoinder

of

the

plaintiff.

—क्रिया-प्रसङ्ग,

अस्,

m.

course

of

pro-

ceeding.

—क्रिया-फल,

अम्,

n.

result

or

conse-

quence

of

acts.

—क्रियाभ्युपगम

(

°या-अभ्°

),

अस्,

m.

special

compact

or

agreement.

—क्रियाम्-

बुधि

(

°या-अम्°

),

इस्,

m.

title

of

a

work

of

Prāṇa-

kṛṣṇa.

—क्रिया-योग,

अस्,

m.

the

connection

with

an

action

or

verb

the

employment

of

expedients

or

instruments

the

practical

form

of

the

Yoga

system

of

philosophy,

devotion

by

due

performance

of

the

duties

of

every

day

life,

active

devotion.

—क्रियायोग-

सार,

अस्,

m.

a

section

of

the

Padma-purāṇa.

—क्रिया-

लोप,

अस्,

m.

discontinuance

or

loss

of

any

of

the

essential

ceremonies

of

the

Hindū

religion.

—क्रिया-

वत्,

आन्,

अती,

अत्,

one

who

performs

an

action,

active,

busy,

engaged

in

a

business,

understanding

business,

fit

for

it,

possessed

of

worldly

knowledge

performing

ceremonies

in

the

right

manner,

celebrating

religious

rites.

—क्रिया-वश,

अस्,

आ,

अम्,

subject

to

the

in-

fluence

of

acts

(

अस्

),

m.

necessity,

necessary

influence

of

acts

done

or

to

be

done.

—क्रियावसन्न

(

°या-

अव्°

),

अस्,

आ,

अम्,

one

who

loses

a

lawsuit

through

the

statements

of

the

witnesses

&c.

—क्रिया-वाचक,

अस्,

आ,

अम्,

or

क्रिया-वाचिन्,

ई,

इनी,

इ,

expressing

an

action

(

as

a

verbal

noun

).

—क्रिया-वादिन्,

ई,

m.

a

plaintiff

one

who

states

the

arguments

in

a

lawsuit.

—क्रिया-विधि,

इस्,

m.

a

rule

of

action

conduct

of

affairs,

mode

of

performing

any

rite.

—क्रियाविधि-

ज्ञ,

अस्,

आ,

अम्,

conversant

with

business,

under-

standing

the

ritual

&c.

—क्रिया-विशाल,

अम्,

n.

title

of

the

thirteenth

of

the

fourteen

Pūrvas

or

most

ancient

Jaina

writings.

—क्रिया-विशेषण,

अम्,

n.

that

which

defines

an

action

more

closely

an

adverb.

—क्रिया-शक्ति,

इस्,

f.

capability

to

act

the

power

of

action.

—क्रिया-समभिहार,

अस्,

m.

repetition

of

any

act,

doing

anything

repeatedly.

—क्रिया-सार,

अस्,

m.

title

of

a

work.

—क्रिया-स्थानक-विचार,

अस्,

m.

title

of

a

Jaina

work.

—क्रियेन्द्रिय

(

°या-

इन्°

),

अस्,

m.

an

organ

of

action,

as

the

hand,

foot,

voice,

organ

of

generation

and

that

of

excretion

also

called

कर्मेन्द्रिय,

q.

v.

Macdonell English

क्रिया

kri-yā,

Feminine.

making,

doing

performance

🞄business,

transaction

action,

act

work

🞄trouble

labour

notion

of

the

verb,

verb

(

gr.

)

🞄literary

work

rite,

ceremony

medical

treatment,

🞄cure

(

legal

)

proof.

Benfey English

क्रिया

क्रिया,

i.

e.

कृ

+

या,

1.

1.

Per-

formance,

Man.

9,

298.

2.

Action,

Pañc.

63,

9

an

act,

Yājñ.

2,

23.

3.

Use,

Pañc.

i.

d.

430.

4.

Business,

Man.

8,

154.

5.

A

literary

work,

Vikr.

d.

2.

6.

Physical

treatment,

Suśr.

1,

5,

10.

7.

An

act

of

piety,

Man.

2,

80.

8.

A

religious

ceremony,

Man.

5,

84.

9.

Obsequies,

Rām.

6,

96,

10.

10.

A

proper

name,

MBh.

1,

2578.

--

Compound

अग्नि-,

Feminine.

a

religious

act

performed

by

means

of

fire,

as

burning

of

a

corpse.

अतिथि-,

Feminine.

hospitality,

Rām.

1,

25,

19.

उदक-,

Feminine.

pouring

water

in

honour

of

a

deceased

one,

Man.

5,

69.

कृत

-क्रिय,

Adjective.

one

who

has

performed

a

religious

ceremony,

e.

g.

the

funeral

rites,

Man.

5,

99.

कौतुक-क्रिया,

Feminine.

the

nuptial

ceremonies,

Ragh.

11,

53.

चित्र-,

Feminine.

painting,

MBh.

4,

1360.

जल-

=

उदक-,

Rām.

1,

42,

15.

दार-,

Feminine.

marriage,

Chr.

3,

8.

धर्म-,

Feminine.

observance

of

duties,

Man.

12,

31.

निष्क्रिय,

i.

e.

निस्-,

Adjective.

1.

inactive,

Bhāṣāp.

85.

2.

one

who

does

not

per-

form

his

religious

duties,

Man.

11,

18.

निरहंक्रिया,

i.

e.

निस्-अहम्-,

I.

Feminine.

want

of

selfishness,

Bhāg.

P.

3,

29,

18.

II.

-क्रिय,

Adjective.

impersonal,

3,

27,

14.

ल-

घु-,

Feminine.

a

trifle,

बह्वारम्भे

लघु-

क्रिया,

Much

ado

about

nothing,

Cāṇ.

91,

in

Montasber.

Berl.

Ak.

Hist.

Phil.

1864,

413.

वश-,

Feminine.

1.

subduing

by

drugs,

charms,

etc.

2.

The

drugs,

etc.,

so

used.

विकर्मक्रिया,

i.

e.

विकर्मन्-,

Feminine.

1.

vicious

conduct,

Man.

9,

226.

2.

illegal

act.

स-क्रिय,

Adjective.

one

who

observes

his

religious

duties,

Lass.

42,

2.

हीन-

(

vb.

हा

),

Adjective.

one

who

neglects

his

religious

duties,

Man.

3,

7.

Hindi Hindi

Purificationary

संस्कार,

धार्मिक

समारोह

Apte Hindi Hindi

क्रिया

स्त्रीलिङ्गम्

-

"कृ

+

श,

रिङ्

आदेशः,

इयङ्"

पूजन

क्रिया

स्त्रीलिङ्गम्

-

"कृ

+

श,

रिङ्

आदेशः,

इयङ्"

"औषधोपचार,

चिकित्सा-प्रयोग,

इलाज,

शीतक्रिया,

शीतल

उपचार"

क्रिया

स्त्रीलिङ्गम्

-

"कृ

+

श,

रिङ्

आदेशः,

इयङ्"

क्रिया

के

द्वारा

अभिहीत

कर्म

क्रिया

स्त्रीलिङ्गम्

-

"कृ

+

श,

रिङ्

आदेशः,

इयङ्"

चेष्टा

या

कर्म

क्रिया

स्त्रीलिङ्गम्

-

"कृ

+

श,

रिङ्

आदेशः,

इयङ्"

विशेषतः

वैशेषिक

दर्शन

में

प्रतिपादित

सात

द्रव्यों

में

से

एक

क्रिया

स्त्रीलिङ्गम्

-

"कृ

+

श,

रिङ्

आदेशः,

इयङ्"

साक्ष्यादिक

मानवसाधनों

से

तथा

अन्य

परीक्षाओं

द्वारा

अभियोग

की

छानबीन

करना

क्रिया

स्त्रीलिङ्गम्

-

"कृ

+

श,

रिङ्

आदेशः,

इयङ्"

प्रमाण-भार

क्रिया

स्त्रीलिङ्गम्

-

"कृ+श्,

रिङ्

आदेशः,

इयङ्"

"संरचना,

कर्म"

Shabdartha Kaustubha Kannada

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಚೇಷ್ಟೆ

/ವ್ಯಾಪಾರ

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಕರಣ

/ಮಾಡುವುದು

निष्पत्तिः

कृञ्

(

करणे

)

-

"शः"

(

३-३-१००

)

प्रयोगाः

"निर्वर्त्यतेऽरिः

क्रियया

श्रुतश्रवसः

सुतः"

उल्लेखाः

माघ०

२-४१

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಕಾರ್ಯ

/ಕೆಲಸ

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ನಿಷ್ಕೃತಿ

/ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತ

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಸಂಪ್ರಧಾರಣ

/ವ್ಯವಹಾರದ

ವಿಚಾರಣೆಯ

ಅಂತ್ಯಘಟ್ಟ

/ವಾದವು

ಒಂದು

ತೀರ್ಮಾನಕ್ಕೆ

ಬರುವುದು

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಉಪಕ್ರಮ

/ಪ್ರಾರಂಭ

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಪೂಜೆ

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಸಾಮ

ಮೊದಲಾದ

ನಾಲ್ಕು

ಉಪಾಯಗಳು

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಶಿಕ್ಷಣ

/ಉಪದೇಶ

/ಪ್ರವಚನ

/ಬೋಧನೆ

प्रयोगाः

"अवन्ध्ययत्नाश्च

बभूवुरत्र

ते

क्रिया

हि

वस्तूपहिता

प्रसीदति"

उल्लेखाः

रघु०

३-२९

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ದಕ್ಷನ

ಮಗಳು

/ಧರ್ಮಪುರುಷನ

ಪತ್ನಿ

प्रयोगाः

"कीर्तिर्लक्ष्मीर्धृतिर्मेधा

पुष्टिः

श्रद्धा

क्रिया

तथा

बुद्धिर्लज्जा

मतिश्चैव

पत्न्यो

धर्मस्य

ता

दश

॥"

उल्लेखाः

भा०

आदि०

६७-१४

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಸಾಕ್ಷ್ಯಗಳು

ಕಾಗದ

ಪತ್ರಗಳು

ಇವುಗಳ

ಆಧಾರದ

ಮೇಲೆ

ನಡೆಸುವ

ನ್ಯಾಯಾಂಗ

ವಿಚಾರಣೆ

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ವ್ಯಾಕರಣದಲ್ಲಿ

ಧಾತುವಿನ

ಅರ್ಥ

/ವ್ಯಾಪಾರ

/ಕರ್ತೃವಿನ

ಕಾರ್ಯ

प्रयोगाः

"साध्यत्वेन

क्रिया

तत्र

धातुरूपनिबन्धना

सिद्धभावस्तु

यः

तस्याः

घञादिनिबन्धनः

॥"

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ವೈದ್ಯ

ಚಿಕಿತ್ಸೆ

/ವ್ಯಾಧಿಯ

ನಿವಾರಣೋಪಾಯ

प्रयोगाः

"अथाख्यः

क्रियाकल्पं

व्याख्यास्यामः"

उल्लेखाः

सुश्रुत०

उत्तरतं०

१८-१

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಶ್ರಾದ್ಧ

विस्तारः

"क्रिया

तु

चेष्टाकरणसम्प्रधारणकर्मसु

शिक्षरम्भोपायपूजाचिकित्सानिष्कृतिष्वपि"

-

नानार्थर०

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಅರಿವು

/ತಿಳುವಳಿಕೆ

/ಜ್ಞಾನ

प्रयोगाः

"शिष्टा

क्रिया

कस्यचिदात्वसंस्था

सङ्क्रान्तिरन्यस्य

विशेषयुक्ता

यस्योभयं

चास्ति

शिक्षकाणां

धुरि

प्रतिष्ठापयितव्य

एव"

उल्लेखाः

माल०

१-१६

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಕವಿಯ

ಕೃತಿ

/ಕಾವ್ಯ

प्रयोगाः

"शृणुत

मनोभिरवहितैः

क्रियामिमां

कालिदासस्य"

उल्लेखाः

विक्र०

१-२

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಚಲನೆ

/ಗಮನ

/ವೈಶೇಷಿಕ

ಮತದಲ್ಲಿ

ಉಕ್ತವಾಗಿರುವ

ಪಂಚಕರ್ಮಗಳಲ್ಲೊಂದು

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಪ್ರಯೋಗ

/ಬಳಕೆ

क्रिया

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಅನುಷ್ಠಾನ

/ಆಚರಣೆ

प्रयोगाः

"क्रियाप्रबन्धादयमध्वराणामजस्रमाहूतसहस्रनेत्रः"

उल्लेखाः

रघु०

६-२३

Aufrecht Catalogus Catalogorum English

क्रिया

śrāddha.

Oudh

XVI,

92.

94.

Edgerton Buddhist Hybrid English

kriyā

(

not

in

this

sense

in

Skt.,

nor

so

far

as

I

have

found

in

Pali

the

definition

promise,

vow,

given

PTSD

s.v.

kiriyā

1(

b

),

is

not

supported

by

a

careful

study

of

the

few

passages

cited

),

decision,

determination:

Mv

〔i.310.6〕

(

cf.

line

8

and

Senartʼs

note

〔p.

602〕

)

eṣa

brāhmaṇapariṣāya

kriyā

anuparivartitavyā,

this

decision

of

the

brahman-assembly

must

be

followed

(

observed,

concurred

in

)

SP

〔186.6—7〕

etāṃ

kriyāṃ

śroṣyanti,

they

will

hear

this

decision

(

determination,

viz.

what

is

then

stated,

that

there

is

only

one

nirvāṇa

).

Cf.

kriyākāra,

kriyābandha,

in

which

kriyā-

seems

to

have

this

same

mg.

neither

of

them

has

been

recorded

elsewhere.

In

MSV

〔ii.109.8,

16〕,

kriyāhṛta

(

kriyā-āhṛta

),

with

lābha,

kriyā

is

short

for

kriyākāra,

agreement

note

kriyākāraṃ

kṛtvā,

17.

Indian Epigraphical Glossary English

kriyā

(

CII

4

),

Śaiva

ceremonies.

Lanman English

kriyā,

f.

action

performance

doings

labor,

pains.

[

√1kṛ,

1213d.

]

Schmidt Nachtrage zum Sanskrit Worterbuch German

क्रिया

°limb,

Pūrṇabh.

218,

21

221,

16.

Wordnet Sanskrit

Synonyms

क्रिया

(Noun)

देवहूतिकर्दमयोः

नवसु

कन्यासु

एका।

"क्रियायाः

विवाहः

कृतुमुनिना

सह

जातः।"

Synonyms

अनुष्ठानम्,

नैयमिकम्,

क्रिया

(Noun)

नियमानुसारं

कस्यापि

कार्यस्य

निर्वहणम्।

"पितामह्याः

अनुष्ठानस्य

कदापि

केनापि

प्रकारेण

वा

भङ्गः

भवति।"

Synonyms

क्रिया

(Noun)

कारणस्य

कार्ये

परिवर्तनस्य

अवस्था।

"दुग्धस्य

दध्नि

परिवर्तनम्

इति

एका

रासायनिकी

क्रिया

अस्ति।"

Synonyms

व्यायामः,

क्रिया,

परिक्रिया

(Noun)

बलवर्धनार्थे

कृताः

शारीरिकाः

परिश्रमाः।

"नियमितेन

व्यायामेन

शरीरं

सुदृढं

तथा

बलवान

भवति।"

Synonyms

शपथः,

दिव्यम्,

सत्यम्,

समयः,

प्रत्ययः,

अभीषङ्गः,

अभिषङ्गः,

परिग्रहः,

क्रिया,

शापः,

शपः,

शपनम्,

अभिशापः,

परिशापः

(Noun)

दृढनिश्चयात्मकं

वचनम्।

"भोः

शपथः

अस्ति

किमपि

कथितं

मया।"

Synonyms

कर्तव्यम्,

धर्मः,

स्वधर्मः,

कर्तव्यता,

कार्यम्,

कृत्यम्,

क्रिया,

नियमः,

यमः,

व्रतम्,

धुरा,

तपः

(Noun)

यत्

अवश्यं

करणीयम्।

"देशसेवा

इति

अस्माकं

परमं

कर्तव्यम्।"

Synonyms

उपचारः,

उपचर्या,

चिकित्सा,

रुक्प्रतिक्रिया,

निग्रहः,

वेदनानिष्ठा,

क्रिया,

उपक्रमः,

शमः

(Noun)

रोगस्य

दूरीकरणार्थे

कृता

प्रक्रिया।

"अस्य

रोगस्य

उपचारः

कथं

भवति।"

Tamil Tamil

க்ரியா

:

செய்தல்,

கார்யம்,

வேலை,

தொழில்,

உழைப்பு.

Mahabharata English

Kriyā^1,

daughter

of

Daksha

and

wife

of

Dharma.

§

115

(

Aṃśāvat.

):

I,

66,

2578.

Kriyā^2

=

Śiva

(

1000

names^1

).

Kalpadruma Sanskrit

क्रिया,

स्त्रीलिङ्गम्

(

क्रियते

अनया

असौ

अस्मिन्

इतिवा

डु

कृ

ञ्

करणे

करणकर्म्माधिकरणादौ

चयथायथं

प्रत्ययः

“रिङ्

शयग्लिङ्क्षु”

।७

१८

इति

रिङादेशः

“अचिश्नुधातु-भ्रुवां

य्वोरियङुवङौ”

७७

इतिइयङ्

)

आरम्भः

निष्कृतिः

शिक्षा

पूज-नम्

सम्प्रधारणम्

उपायः

कर्म्म

तन्नव-विधम्

यथा,

--“आरम्भो

निष्कृतिः

शिक्षा

पूजनं

सम्प्रधारणम्

।उपायः

कर्म्म

चेष्टा

चिकित्सा

नव

क्रियाः”

इति

भावप्रकाशः

चेष्टा

चिकित्सा

इत्य-मरः

१५६

कारणम्

इति

हेम-चन्द्रः

श्राद्धम्

इत्यमरटीकायां

स्वामी

शौचम्

इति

शब्दरत्नावली

धात्वर्थः

करोत्यर्थोवा

इति

वैयाकरणाः

क्रियाः

साध्यरूपाःवस्तधर्म्माः

पाकादयः

एषु

हि

अधिश्रयणाद्यव-श्रयणान्तादिः

पूर्व्वापरीभूतो

व्यापारकलापःपाकादिशब्दवाच्यः

इति

साहित्यदर्पणम्

चतुः-प्रकारव्यवहारपादान्तर्गतव्यवहारपादविशेषः

।सा

द्विधा

मानुषी

दैविकी

तत्राद्या

साक्ष्य-लेख्यानुमानभेदेन

त्रिधा

द्वितीया

धटाग्न्युदक-विषकोषतण्डलतप्तमाषकफालधर्म्मजभेदेन

नवधादिष्यानि

यथा,

--“द्विप्रकारा

क्रिया

प्रोक्ता

मानुषी

दैविकी

तथासाक्ष्यलेख्यानुमानञ्च

मानुषी

त्रिविधा

स्मृता

।धटाद्या

धर्म्मजान्ताश्च

दैविकी

नवधा

स्मृता”

इति

व्यवहारतत्त्वे

वृहस्पतिः

(

चिकित्साकार्य्यंयथा,

--

चरके

सूत्रस्थाने

१७

अध्याये

“याभिः

क्रियाभिर्जायन्ते

शरीरे

धातवः

समाः

।सा

चिकित्सा

विकाराणां

कर्म्मतद्भिषजां

मतम्

कथं

शरीरे

धातूनां

वैषम्यं

भवेदिति

।समानाञ्चानुबन्धः

स्यादित्यर्थं

क्रियते

क्रियाः”

“यात्युदीर्णं

शमयति

नान्यं

व्याधिं

करोति

।सा

क्रिया

तु

या

व्याधिं

हरत्यन्यमुदीरयेत्”

शीते

शीतप्रतीकार

उष्णेचोष्मनिवारणम्

।कृत्वाकुर्य्यात्

क्रियांप्राप्तां

क्रियाकालं

हापयेत्”

इति

सुश्रुते

सूत्रस्थाने

३५

अध्याये

)

KridantaRupaMala Sanskrit

1

{@“डु

कृञ्

करणे”@}

2

‘हिंसाकरणयोः

श्नावौ

कृणोति

कृणुते

कृञः।

करोति

कुरुते

द्वे

द्वे

सम्पद्येते

पदे

क्रमात्।।’

3

इति

देवः।

अयं

घातुः

भ्वादिगणेऽपि

पठ्यते।

तेन

करति,

करते

इति

रूपद्वयमपि

साधु--इति

क्षीरस्वामी

मन्यते।

अत

एव,

कस्याञ्चिदुणादिवृत्तौ

‘करति,

कृणोति,

करोतीति

वा

कारुः’

इति

कारुशब्दव्युत्पादनं

कृतं

सङ्गच्छते।

पुरुषकारोऽप्यस्यानुकूलः।

अन्ये

तु

बहवः

भ्वादिपाठं

नाभ्युपगच्छन्ति।

अत

एव,

न्यासग्रन्थे

‘कः

करत्करति--’

4

इत्यत्र,

‘करतिरिति

छान्दसत्वात्

व्यत्ययेन

शप्।’

इति

प्रोक्तम्।

यदि

भ्वादिपाठोऽभिमतः

स्यात्,

तदा

शपो

व्यत्ययकल्पनमसङ्गतं

भवेत्।

अत

एव,

देवः

श्नुप्रत्यये,

उप्रत्यये

साधुत्वमभ्युपैति।

कारकः-रिका,

कारकः-रिका,

5

चिकीर्षकः-र्षिका,

6

चेक्रीयकः-यिका

कर्ता-र्त्री,

कारयिता-त्री,

चिकीर्षिता-त्री,

चेक्रीयिता-त्री

7

कुर्वन्,

8

उपकुर्वन्,

9

10

विकुर्वन्,

11

अनुकुर्वन्,

12

13

पराकुर्वन्-ती,

कारयन्-न्ती,

चिकीर्षन्-न्ती

14

करिष्यन्-न्ती-ती,

कारयिष्यन्-न्ती-ती,

चिकीर्षिष्यन्-न्ती-ती

कुर्वाणः,

15

इत्यनेन

सूचनादिषु

सप्तस्वर्थेषु

गम्यमानेषु

शानज्

विधीयते।

गन्धनम्

=

सूचनम्।

अवक्षेपणम्

=

भर्त्सनम्।

सेवनम्

=

भजनम्।

साहसिक्यम्

=

बलात्कारेण

प्रवर्तनम्।

प्रतियत्नः

=

गुणाधानम्।

प्रकथनम्

=

प्रकर्षेण

कथनम्।

उपयोगः

=

धर्मार्थं

विनियोगः।

‘दोषमुत्कुर्वाणः’

इत्यारभ्य,

‘शतं

प्रकुर्वाणः’

इत्यन्तानि

कमेणोदाहरणानि

बोध्यानि।

]

]

दोषम्

)

उत्कुर्वाणः,

16

उदाकुर्वाणः,

17

उपकुर्वाणः,

18

प्रकुर्वाणः,

19

20

उपस्कुर्वाणः,

21

प्रकुर्वाणः,

22

प्रकुर्वाणः,

23

इति

शानच्।

प्रसहनम्

=

क्षमा,

अभिभवश्च।

]

]

शत्रुम्

)

अधिकुर्वाणः,

24

इति

शानच्।

]

]

स्वरान्

)

25

विकुर्वाणः,

26

इति

शानच्।

]

]

सैन्धवः

)

विकुर्वाणः,

कारयमाणः,

चिकीर्षमाणः,

चेक्रीयमाणः,

27

संचेस्क्रीयमाणः,

28

करिष्यमाणः,

कारयिष्यमाणः,

चिकीर्षिष्यमाणः,

चेक्रीयिष्यमाणः

29

सुकृत्-

30

कर्मकृत्-

31

पापकृत्-मन्त्रकृत्-पुण्यकृत्,

32

शास्त्रकृत्-भाष्यकृत्-कृतौ-कृतः

--

--

33

कृतम्-कृतः-कृतवान्,

34

ओजसाकृतम्-सहसाकृतम्-अम्भसाकृतम्-तमसाकृतम्,

35

अञ्जसाकृतम्,

36

उपस्कृताः

37,

38

परिष्कृता

39,

40

उपस्कृतं

41,

उपस्कृतं

42,

कारितम्,

43

चिकीर्षितः,

चेक्रीयितः-तवान्,

44

करः,

45

क्षेमकरः,

46

किङ्करः-किङ्करा-किङ्करी-यत्करः-यत्करा-तत्करः-तत्करा-

47

तस्करः-तस्करा-बहुकरः-बहुकरा,

48

कुम्भकारः,

अन्धकारः,

49

सत्यङ्कारः,

50

अगदङ्कारः,

51

अस्तुङ्कारः,

52

शङ्करः

53

-शङ्करा-शङ्करी,

54

55

यशस्करः

56

यशस्करी

57

शोककरः-दवींकरः-

58

त्रासकरी,

ज्योतिष्करः-

क्रीडाकरः-श्राद्धकरः,

वचनकरः-कार्यकरः,

59

पारस्करः

60,

61

मस्करः

62,

63

दिवाकरः

64

-विभाकरः-

65

निशाकरः-

66

प्रभाकरः-

67

भास्करः

68

-कारकरः-कारस्करः

69,

अन्तकरः-अनन्तकरः-आदिकरः-नान्दीकरः-लिपिकरः-लिबिकरः-

बलिकरः-भक्तिकरः-कर्तृकरः-चित्रकरः-क्षेत्रकरः-

70

एककरः-

71

72

73

जङ्घाकरः-

74

बाहुकरः-

75

अहस्करः-

76

धनुष्करः-अरुष्करः,

77

कर्मकरः-कर्मकारः,

78

शब्दकारः-श्लोककारः-कलहकारः-गाधाकारः-

79

वैरकारः-चाटुकारः-सूत्रकारः-

मन्त्रकारः

पदकारः,

80

स्तम्बकरिः

81

शकृत्करिः

82,

स्तम्बकारः-शकृ-

त्कारः,

83

मेघङ्करः

84

-ऋतिङ्करः-भयङ्करः,

अभयङ्करः,

85

शिवङ्करः,

86

क्षेमङ्करः

87

प्रिय-

88

ङ्करः-मद्रङ्करः,

क्षेमकारः-प्रियकारः-मद्रकारः,

89

कडङ्करः,

90

91

मस्करी,

92

अकारी,

93

अपकारी-प्रियकारी-

94

अनपकारी-उपकारी,

95

राजकृत्वा,

96

राजकृत्वरी,

97

सहकृत्वा,

सहकृत्वरी,

98

विश्वकर्मा,

99

अलङ्करिष्णुः

100

निराकरिष्णुः,

101

चक्रिः,

102

कारकः-

103

कारिका,

कारः,

चिकीर्षुः,

चिकारयिषुः,

चेक्रियः

कर्तव्यम्,

कारयितव्यम्,

चिकीर्षितव्यम्,

चेक्रीयितव्यम्

करणीयम्,

कारणीयम्,

चिकीर्षणीयम्,

चेक्रीयणीयम्

104

105

कृत्यम्-

106

कार्यम्,

कार्यम्,

चिकीर्ष्यम्,

चेक्रीय्यम्

ईषत्करः-

107

दुष्करः-सुकरः,

108

ईषदाढ्यङ्करः

109

-दुराढ्यङ्करः-स्वाढ्यङ्करः

110

क्रियमाणः-संस्क्रियमाणः,

कार्यमाणः,

चिकीर्ष्यमाणः,

चेक्रीय्यमाणः

कारः-उपकारः-

111

अपकारः-

112

प्राकारः,

113

चक्रम्,

114

कृत्रिमम्-

115

असंस्कृत्रिमम्,

कारः,

चिकीर्षः,

चेक्रीयः

कर्तुम्-

116

व्याकर्तुम्,

117

--

118

कारयितुम्,

चिकीर्षितुम्,

चेक्रीयितुम्

कृतिः,

119

क्रिया,

कृत्या,

120

कारिः

121

-कारिका,

कारणा,

चिकीर्षा,

चिकारयिषा,

चेक्रीया

करणम्,

122

आढ्यङ्करणम्-सुभगङ्करणम्-स्थूलङ्करणम्-पलितङ्करणम्-

नग्नङ्करणम्-अन्धङ्करणम्-

123

अन्धङ्करणी,

प्रियङ्करणम्,

124

उष्णङ्करणम्-भद्रङ्करणम्,

कारणम्,

चिकीर्षणम्,

चेक्रीयणम्

125

स्वाढ्यङ्करणम्,

कृत्वा,

126

तिरस्कृत्वा-तिरःकृत्वा,

127

उपाजेकृत्वा-अन्वाजेकृत्वा,

128

साक्षात्कृत्वा,

129

उरसिकृत्वा,

मनसिकृत्वा,

130

मध्येकृत्वा-पदेकृत्वा-निवचने-

131

कृत्वा

132

नीचैःकृत्वा-उच्चैःकृत्वा,

133

तिर्यक्कृत्वा,

134

मुखतःकृत्वा,

135

नाना-

कृत्वा-विनाकृत्वा-द्विधाकृत्वा-द्वैधंकृत्वा-द्वेधाकृत्वा,

कारयित्वा,

चिकीर्षित्वा,

चेक्रीयित्वा

अुपकृत्य,

नीचैःकृत्य-उच्चैःकृत्य,

तिर्यक्कृत्य,

136

गलतःकृत्य,

नानाकृत्य-विनाकृत्य-द्विधाकृत्य-द्वैधंकृत्य-द्वेधाकृत्य,

137

कारिकाकृत्य,

138

ऊरी-

कृत्य-उररीकृत्य-शुक्लीकृत्य-वषट्कृत्य-पटपटाकृत्य,

139

खाट्कृत्य,

140

सत्कृत्य-

असत्कृत्य,

141

अलङ्कृत्य,

142

पुरस्कृत्य,

नमस्कृत्य

143

हस्तेकृत्य

144

-पाणौकृत्य,

145

146

प्राध्वंकृत्य,

147

जीविंकाकृत्य-उपनिषत्कृत्य,

तिरस्कृत्य-तिरःकृत्य,

उपाजे-

कृत्य-अन्वाजेकृत्य,

148

साक्षात्कृत्य,

उरसिकृत्य-मनसिकृत्य,

मध्येकृत्य-पदेकृत्य-विकार्य,

प्रचिकीर्ष्य,

प्रचेक्रीय्य

निवचनेकृत्य,

149

लवणङ्कृत्य,

150

151

भीतङ्कारं-

152

चोरङ्कारं

153,

154

स्वादुङ्कारं

155

156,

सम्पन्नङ्कारम्-लवणङ्कारम्,

157

अन्यथाकारं-एवङ्कारं-

158

कथङ्कारं-इत्थङ्कारं

159,

160

यथाकारं

161

162

तथाकारं

163,

164

अकृतकारं

165,

नीचैःकारं-

166

उच्चैःकारं,

तिर्यक्कारम्,

करतः-

167

कारम्,

मुखतःकारम्,

नानाकारं-विनाकारं-द्विधाकारं-द्वैधंकारं-द्वेधाकारम्

कारम्

२,

कृत्वा

२,

कारम्

२,

कारयित्वा

२,

चिकीर्षम्

२,

चिकीर्षित्वा

२,

चेक्रीयम्

चेक्रीयित्वा

168

उण्

प्रत्यये

रूपम्।

]

]

कारुः,

169

कतुः

प्रत्ययः।

]

]

क्रतुः,

170

इति

एणुः

प्रत्ययः।

करेणुः

=

इभी।

‘के

=

मस्तके

रेणुर्यस्य

करेणुः’

इति

व्युत्पत्त्याऽपि

साधयन्ति।

]

]

करेणुः,

171

इति

मनिनि

रूपम्।

क्रियते

यत्

फलार्थिभिस्तत्

कर्म।

]

]

कर्म।

प्रासङ्गिक्यः

01

(

२४६

)

02

(

८-तनादिः-१४७२-सक।

अनि।

उभ।

)

03

(

श्लो।

३१

)

04

(

८-३-५०

)

05

[

[

१।

‘अज्झनगमां

सनि’

(

६-४-१६

)

इति

दीर्घे,

‘इको

झल्’

(

१-२-९

)

इति

सनः

कित्त्वे,

‘ऋत

इद्

धातोः’

(

७-१-१००

)

इति

इत्त्वे

रपरत्वे,

‘सन्यङोः’

(

६-१-९

)

इति

द्वित्वादिकम्।

]

]

06

[

[

२।

‘रिङ्

शयग्लिङ्क्षु’

(

७-४-२८

)

इति

रिङादेशे,

द्वित्वे,

‘गुणो

यङ्लुकोः’

(

७-४-८२

)

इत्यभ्यासस्य

गुणे,

‘अकृत्सार्वधातुकयोः--’

(

७-४-२५

)

इति

दीर्घः।

]

]

07

[

[

३।

‘तनादिकृञ्भ्य

उः’

(

३-१-७९

)

इत्युप्रत्यये,

गुणे,

‘अत

उत्

सार्वधातुके’

(

६-४-११०

)

इत्युत्वे,

उप्रत्ययस्य

यणादेशः।

]

]

08

[

[

आ।

‘उपकुर्वन्तमत्यर्थं

प्रकुर्वाणोऽनुजीविवत्।।’

भ।

का।

८-१८।

]

]

09

(

चित्तं

)

10

[

[

४।

‘वेः

शब्दकर्मणः’

(

१-३-३४

)

इत्यत्र

‘शब्दकर्मणः’

इत्युक्तत्वादत्र

शानच्।

]

]

100

[

[

ड्।

‘निराकरिष्णवो

भानुं

दिवं

वर्तिष्णवोऽभितः।

अलङ्करिष्णवो

भान्तस्तडित्वन्तश्चरिष्णवः।।’

भ।

का।

७।

३।

]

]

101

[

[

९।

‘भाषायां

धाञ्कृ--’

(

वा।

३-२-१७१

)

इत्यनेन

किः,

किन्

वा

प्रत्ययः।

तस्य

लिडूवद्भावातिदेशाद्द्विर्वचनम्।

कर्तर्येष

प्रत्ययः।

चक्रिः

=

कर्ता।

]

]

102

[

[

१०।

‘तुमुन्ण्वुलौ

क्रियायां

क्रियार्थायाम्’

(

३-३-१०

)

इति

भविष्यति

कर्तरि

ण्वुल्।

]

]

103

[

[

E।

‘कारका

मित्रकार्याणि

सीतालाभाय

सोऽब्रवीत्।।’

भ।

का।

७।

२९।

]

]

104

[

पृष्ठम्०२४०+

२६

]

105

[

[

१।

‘विभाषा

कृवृषोः’

(

३-१-१२०

)

इति

क्यप्

वा

भवति।

पक्षे,

‘ऋहलोः--’

(

३-१-१२४

)

इति

ण्यत्।

क्यपि

तुक्।

]

]

106

[

[

आ।

‘धर्मकृत्यरतां

नित्यम्

अवृष्यफलभोजनाम्।’

भ।

का।

६-६२।

]

]

107

[

[

B।

‘अरण्ययाने

सुकरे

पिता

मां

प्रायुङ्क्त

राज्ये

बत

दुष्करे

त्वाम्।’

भ।

का।

३।

५१।

]

]

108

[

[

२।

‘कर्तृकर्मणोश्च

भूकृञोः’

(

३-३-१२५

)

इति

खल्।

‘कर्तृकर्मणोश्च्व्यर्थयोरिति

वक्तव्यम्’

(

वा।

३-३-१२७

)

इति

वार्तिकात्

च्व्यर्थे।

‘ईषन्मालङ्करं

पुष्पं

सुपिण्डङ्कर

ओदनः।

दुस्सेनानिङ्करो

भीरुः,

खित्त्वाद्ध्रस्वमुमागमौ।।’

इति

प्रक्रियासर्वस्वे।

]

]

109

[

[

C।

‘ईषदाढ्यङ्करोऽप्येष

परत्राशुभक्रियः।’

भ।

का।

७-८४।

]

]

11

[

[

५।

‘अनुपराभ्यां

कृञः’

(

१-३-७९

)

इति

शतृप्रत्ययः।

]

]

110

[

[

३।

यकि,

‘रिङ्

शयग्लिङ्क्षु’

(

७-४-२८

)

इति

रिङादेशः।

‘रीङि

प्रकृते

रिङादेश-

विधानसामर्थ्यात्

‘अकृत्सार्वधातुकयोः--’

(

७-४-२५

)

इति

दीर्घो

न।’

इति

सिद्धान्तकौमुदी।

]

]

111

[

[

ड्।

‘अपकारे

कृतेऽप्यज्ञो

विजिगीषुर्न

वा

भवान्।।’

भ।

का।

५-९।

]

]

112

[

[

४।

‘उपसर्गस्य

घञ्यमनुष्ये

बहुलम्’

(

६-३-१२२

)

इति

उपसर्गस्य

दीर्घः।

प्रकियते

इति

प्राकारः

=

सालः।

कर्मणि

घञ्।

]

]

113

[

[

५।

‘घञ्र्थे

कविधानम्--’

(

वा।

३-३-१९

)

इति

वार्तिकात्

घञर्थे

कः

प्रत्ययः।

‘द्वित्वप्रकरणे

के

कृञादीनामिति

वक्तव्यम्’

(

वा।

६-१-१२

)

इति

द्वित्वम्।

यण्।

]

]

114

[

[

६।

‘ड्वितः

क्त्रिः’

(

३-३-८८

)

इति

भावे

क्त्रिः।

‘क्त्रेर्मम्नित्यम्’

(

४-४-२०

)

इति

सूत्रेण,

‘निर्वृत्ते--’

(

४-४-१९

)

इत्यस्मिन्नर्थे

मप्प्रत्ययः।

‘नित्यम्’

इत्युक्तेः

मप्प्रत्ययान्त

एव

प्रयोज्यः।

]

]

115

[

[

E।

‘असंस्कृत्रिमसंख्यानौ

अनुप्त्रिमफलाशिनौ।’

भ।

का।

४-३७।

]

]

116

[

[

F।

‘प्रन्थानधीत्य

व्याकर्तुमिति

दुर्मेधसोऽप्यलम्।।’

शिशुपालवधे

२-२६।

]

]

117

[

पृष्ठम्०२४१+

२९

]

118

[

[

आ।

‘ऐहिष्ट

तं

कारयितुं

कृतात्मा

क्रतुं

नृपः

पुत्रफलं

मुनीन्द्रम्।’

भ।

का।

१-११।

]

]

119

[

[

१।

‘कृञः

च’

(

३-३-१००

)

इति

स्त्रियां

भावादौ

शप्रत्यये,

रिङादेशे

क्रिया

इति

सिद्ध्यति।

सूत्रे

चकारात्

क्यपि

तुकि,

कृत्या

इत्यपि

भवति।

]

]

12

[

पृष्ठम्०२३५+

२९

]

120

[

[

२।

‘विभाषाऽऽख्यानपरिप्रश्नयोरिञ्

च’

(

३-३-११०

)

इति

इञ्

प्रत्यये

कारिः

इति

भवति।

चकारात्

ण्वुलि

कारिका

इति

रूपमपि

भवति।

]

]

121

[

[

B।

‘यां

कारिं

राजपुत्रोऽयमनुतिष्ठति

तां

क्रियाम्।’

भ।

का।

७-७५।

]

]

122

[

[

३।

‘आढ्यसुभगस्थूलपलितनग्नान्धप्रियेषु

च्व्यर्थेष्वच्वौ

कृञः

करणे

ख्युन्’

(

३-२-५६

)

इति

ख्युन्

प्रत्ययः।

खित्त्वान्मुम्।

एवं

प्रियङ्करणमिति

पर्यन्तम्।

]

]

123

[

[

C।

‘पुराऽयमैति

श्रुतसम्भवस्ते

क्रुधं

धियोऽन्धङ्करणीं

दधानः।।’

वा।

वि।

३-३०।

]

]

124

[

[

४।

‘उष्णभद्रयोः

करणे’

(

वा।

६-३-७०

)

इति

ल्युडन्ते

पदे

परतः,

मुम्।

]

]

125

[

[

५।

‘भयाढ्यादिषु

तदन्तग्रहणम्’

(

भाष्यम्

१-१-७२

)

इति

वचनात्

तदन्तविधिः।

]

]

126

[

[

६।

‘विभाषा

कृञि’

(

१-४-७२

)

इति

गतिसंज्ञाविकल्पः।

यदा

गतिसंज्ञा,

तदानीं

‘तिरसोऽन्यतरस्याम्’

(

८-३-४२

)

इति

विसर्जनीयस्य

सत्वविकल्पः।

यदा

गतिसंज्ञा

न,

तदानीं

विसर्जनीयः,

समासोऽपि

न।

एवं

ल्यप्यपि।

]

]

127

[

[

७।

‘उपाजेऽन्बाजे’

(

१-४-७३

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासविकल्पः।

यदा

समासः,

तदानीं

ल्यवपि।

]

]

128

[

[

८।

‘साक्षात्प्रभृतीनि

च’

(

१-४-७४

)

इति

गतिसंज्ञा।

‘साक्षात्प्रभृतिषु

च्व्यर्थवचनम्’

(

वा।

१-४-७४

)

इति

वचनात्

च्व्यर्थे

एव

गतिसंज्ञा।

समासे

तु

ल्यप्।

]

]

129

[

[

९।

‘अनत्याधान

उरसिमनसी’

(

१-४-७५

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासविकल्पः।

एवं

ल्यप्यपि।

अत्याधानम्

=

उपश्लेषणम्।

तदभावोऽनत्याधानम्।

]

]

13

[

[

आ।

‘ता

हनूमान्

पराकुर्वन्

अगमत्

पुष्पकं

प्रति।

विमानं

मन्दरस्याद्रेरनुकुर्वदिव

श्रियम्।।’

भ।

का।

८-५०।

]

]

130

[

[

१०।

‘मध्ये

पदे

निवचने

च’

(

१-४-७६

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासविकल्पः।

अत्रापि

चकारात्

‘अनत्याधाने’

(

१-४-७६

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासविकल्पः।

अत्रापि

चकारात्

‘अनत्याधाने’

इत्यनुवर्तते।

निवचनम्

=

वचनाभावः।

निवचने-

कृत्वा

=

वाचं

नियम्येत्यर्थः।

]

]

131

[

पृष्ठम्०२४२+

३३

]

132

[

[

१।

‘अव्ययेऽयथाभिप्रेताख्याने

कृञः

क्त्वाणमुलौ’

(

३-४-५९

)

इति

क्त्वाणमुलौ।

‘तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम्’

(

२-२-२१

)

इति

समासविकल्पः।

ततश्च

ल्यबपि।

अयथाभिप्रेताख्यानं

नाम

=

अप्रियस्योच्चैः,

प्रियस्य

नीचैः

कथनम्।

]

]

133

[

[

२।

‘तिर्यच्यपवर्गे’

(

३-४-६०

)

इति

कृञः

क्त्वाणमुलौ।

अपवर्गः

=

समाप्तिः।

ल्यबप्येवम्।

]

]

134

[

[

३।

‘स्वाङ्गे

तस्प्रत्यये

कृभ्वोः’

(

३-४-६१

)

इति

कृञः

क्त्वाणमुलौ,

ल्यबपि।

सूत्रे

यथासंख्यं

नेष्यते।

]

]

135

[

[

४।

‘नाधार्थप्रत्यये

च्व्यर्थे’

(

३-४-६२

)

इति

कृञः

क्त्वाणमुलौ,

ल्यबपि।

धार्थत्वेन

‘द्विञ्योश्च-’

(

५-३-४५

)

इति

धमुञः,

‘एधाच्च’

(

५-३-४६

)

इति

एधाचश्च

ग्रहणम्।

]

]

136

[

[

आ।

‘सा

माला

करतःकारं

मुखतोभावमागता।

तां

पत्युर्गलतःकृत्य

पार्श्वतोभूय

स्थिता।।’

इति

प्रक्रियासर्वस्वे।

]

]

137

[

[

५।

‘कारिकाशब्दस्योपसंख्यानम्--’

(

वा।

१-४-६०

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासे

ल्पप्।

]

]

138

[

[

६।

‘ऊर्व्यादिच्विडाचश्च’

(

१-४-६१

)

इति,

ऊरी

उररी

इत्यादीनां

गतिसंज्ञायां,

‘कुगतिप्रादयः’

(

२-२-१८

)

इति

समासे,

ल्यप्।

तुक्।

ऊरी

उररी

शब्दौ,

अङ्गीकरणे,

विस्तारे

वर्तेते।

शुक्लीकृत्येत्येतत्

च्विप्रत्ययान्तस्य,

पटपटा-

कृत्येत्येतत्

डाजन्तस्य

चोदाहरणम्।

‘डाचि

बहुलं

द्वे

भवतः--’

(

वा।

८-१-१२

)

इति

डाजन्ते

द्वित्वम्।

]

]

139

[

[

७।

‘अनुकरणं

चानितिपरम्’

(

१-४-६२

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासे

ल्यपि

रूपम्।

]

]

14

[

[

१।

‘ऋद्धनोः

स्ये’

(

७-२-७०

)

इतीडागमः

स्यप्रत्ययस्य।

]

]

140

[

[

८।

‘आदरानादरयोः

सदसती’

(

१-४-६३

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासे

ल्यपि

रूपम्।

प्रीत्यतिशयः

=

आदरः।

परिभवः,

औदासीन्यं

वा

अनादरः।

]

]

141

[

[

९।

अनेकार्थकस्यालंशब्दस्य

‘भूषणेऽलम्’

(

१-४-६४

)

इति

भूषणेऽर्थे

गतिसंज्ञायां

समासे

ल्यप्।

]

]

142

[

[

१०।

‘पुरोऽव्ययम्’

(

१-४-६७

)

इति

गतिसंज्ञायां,

‘नमस्पुरसोर्गत्योः’

(

८-३-४०

)

इति

विसर्जनीयस्य

सत्वे

रूपम्।

]

]

143

[

[

११।

‘नित्यं

हस्ते

पाणावुपयमने’

(

१-४-७७

)

इति

नित्यं

गतिसंज्ञायां

समासे

ल्यप्।

उपयमनम्

=

दारकर्म।

]

]

144

[

[

B।

‘श्रियमाशासते

लोलां

तां

हस्तेकृत्य

मा

श्वसीः।।’

भ।

का।

५-१६।

]

]

145

[

पृष्ठम्०२४३+

२९

]

146

[

[

१।

‘प्राध्वं

बन्धने’

(

१-४-७८

)

इति

नित्यं

गतिसंज्ञायां

समासे

ल्यप्।

प्राध्वंकृत्य

=

बन्धनेनाकूलं

कृत्वेत्यर्थः।

]

]

147

[

[

२।

‘जीविकोपनिषदावौपम्ये’

(

१-४-७९

)

इति

नित्यगतिसंज्ञायां

समासे

ल्यप्।

]

]

148

[

[

आ।

‘साक्षात्कृत्याभिमन्येऽहं

त्वां

हरन्तीं

श्रियं

श्रियः।।’

भ।

का।

५-७१।

]

]

149

[

[

३।

साक्षात्प्रभृतिषु

(

१-४-७४

)

लवणशब्दस्य

गतिसंज्ञासन्नियोगेन

मान्तत्वं

निपात्यते,

तेन

लवणंकृत्येति

भवति।

]

]

15

(

[

[

२।

‘गन्धनावक्षेपणसेवनसाहसिक्यप्रतियत्नप्रकथनोपयोगेषु

कृञः’

(

१-३-३२

)

150

[

[

४।

‘कर्मण्याकोशे

कृञः

खमुञ्’

(

३-४-२५

)

इति

खमुञ्

खित्त्वात्

पूर्वपदस्य

मुम्।

]

]

151

[

[

B।

‘तं

भीतङ्कारमाक्रुश्य

रावणः

प्रत्यभाषत।’

भ।

का।

५-३९।

]

]

152

[

[

C।

‘भुजविटपमदेन

व्यर्थमन्धम्भविष्णुः

धिगपसरसि

चोरङ्कारमाक्रुश्यमानः।

त्वदुरसि

विदधातु

स्वामपस्कारकेलिं

कुटिलकरजकोटिकूरकर्मा

जटायुः।।’

अनर्घराघवे

५।

११।

]

]

153

(

आक्रोशति

)

154

[

[

५।

‘स्वादुमि

णमुल्’

(

३-४-२६

)

इति

णमुल्।

‘स्वादुमि’

इति

स्वादुपर्या-

याणामपि

प्रहणम्

\n\n

तेन

लवणङ्कारं,

सम्पन्नङ्कारम्

इत्यपि

सिध्यति।

उपपदस्य

मान्तत्वं

निपातनात्।

]

]

155

[

[

ड्।

‘स्वादुङ्कारं

कालखण्डोपदंशं

क्रोष्टा

डिम्भं

व्यष्वणत्

व्यस्वनच्च।।’

शिशुपालवधे-१८-७७।

]

]

156

(

भुङ्क्ते

)

157

[

[

६।

‘अन्यथैवंकथमित्थंसु

सिद्धाप्रयोगश्चेत्’

(

३-४-२७

)

इति

णमुल्।

अन्यथा

भुङ्क्ते

इत्यर्थः।

]

]

158

[

[

E।

‘अकृत्वा

हेलया

पादम्

उच्चैर्मूर्धसु

विद्विषाम्।

कथङ्कारमनालम्बा

कीर्तिर्द्यामधिरोहति।।’

शिशुपालवधे

२-५२।

]

]

159

(

भुङ्क्ते

)

16

(

श्येनो

वर्तिकाम्

)

160

[

[

७।

‘यथातथयोरसूयाप्रतिवचने’

(

३-४-२८

)

इति

णमुल्।

]

]

161

[

[

F।

‘किं

त्वमेवं

ब्रवीषीति

पृष्टेऽन्यो

वक्त्यमर्षतः।

यथाकारमहं

जाने

तथाकारं

वदाम्यहम्।।’

इति

प्रक्रियासर्वस्वे।

]

]

162

(

अहं

भोक्ष्ये

)

163

(

भोक्ष्ये,

किं

तवानेन?

)

164

[

[

८।

‘समूलाकृतजीवेषु

हन्कृञ्ग्रहः’

(

३-४-३६

)

इति

णमुल्।

‘कषादिषु

यथावि-

ध्यनुप्रयोगः’

(

३-४-४६

)

इत्यनुप्रयोगः।

]

]

165

(

करोति

)

166

[

[

ङ्।

‘समूलकाषं

चकष्

रुदन्तो

रामान्तिकं

बृंहितमन्युवेगाः।

आवेदयन्तः

क्षितिपालमुच्चैःकारं

मृतं

रामवियोगशोकात्।।’

भ।

का।

३-४९।

]

]

167

[

पृष्ठम्०२४४+

२७

]

168

[

[

१।

करोतीति

कारुः

=

शिल्पी।

औणादिके

[

द।

उ।

१-८६

]

169

[

[

२।

क्रियतेऽसौ

धर्मार्थिभिरिति

क्रतुः

=

यज्ञः।

औणादिकः

[

द।

उ।

१-१३०

]

17

(

हरिम्

)

170

[

[

३।

‘कृहृभ्यामेणुः’

[

द।

उ।

१-१३३

]

171

[

[

४।

‘मनिन्’

[

द।

उ।

६-७३

]

18

(

परदारान्

)

19

(

एधो

दकस्य

)

20

[

[

३।

‘उपात्

प्रतियत्नवैकृतवाक्याध्याहारेषु

च’

(

६-१-१३९

)

इति

सुट्।

‘कृञः

प्रति-

यन्ते’

(

२-३-५३

)

इत्यनेन

‘एधोदकस्य’

इत्यत्र

षष्ठी।

]

]

21

(

गाधाः

)

22

(

शतं

)

23

(

[

[

४।

‘अधेः

प्रसहने’

(

१-३-३३

)

24

(

[

[

५।

‘वेः

शब्दकर्मणः’

(

१-३-३४

)

25

[

[

B।

‘योऽपचके

बनात्

सीताम्

अधिचके

यं

हरिः।

विकुर्वाणः

स्वरानद्य

बलं

तस्य

निहन्म्यहम्।।’

भ।

का।

८-२०।

]

]

26

(

[

[

६।

‘अकर्मकाच्च’

(

१-३-३५

)

27

[

[

७।

‘संपरिभ्यां

करोतौ

भूषणे’

(

६-१-१३७

)

इति

सुट्।

‘सुट्

कात्

पूर्वः’

(

६-१-१३५

)

इति

कात्

पूर्वः

सुट्।

]

]

28

[

[

C।

‘करिष्यमाणं

विज्ञेयं

कार्यं

किं

नु

कृतं

परैः।’

भ।

का।

५-९।

]

]

29

[

[

ड्।

‘सुकृतं

प्रियकारी

त्वं

कं

रहस्युपतिष्ठसे।

पुण्यकृच्चाटुकारस्ते

किङ्करः

सुरतेषु

कः।।’

भ।

का।

५।

६८।

]

]

30

[

[

८।

‘सुकर्मपापमन्त्रपुण्येषु

कृञः’

(

३-२-८९

)

इति

स्वादिषु

भूते

कर्तरि

क्विप्।

तुक्।

]

]

31

[

[

E।

‘पापकृत्

सुकृतां

मध्ये

राज्ञः

पुण्यकृतः

सुतः।

मामपापं

दुराचार!

किं

निहत्याभिधास्यसि।।’

भ।

का।

६-१२७।

]

]

32

[

[

९।

‘सुकर्म--’

(

३-२-८९

)

इति

सूत्रे

उपपदनियमाभावात्,

‘क्विप्

च’

(

३-२-७६

)

इति

क्विपि

‘शास्त्रकृत्’

इत्यादेस्सिद्धिः।

]

]

33

[

पृष्ठम्०२३६+

२९

]

34

[

[

१।

‘ओजस्सहोऽम्भस्तमसः

तृतीयायाः’

(

६-३-३

)

इति

तृतीयायाः

अलुक्

भवति।

]

]

35

[

[

२।

‘अञ्जस

उपसंख्यानम्’

(

वा।

६-३-३

)

इति

तृतीयाया

अलुक्।

]

]

36

[

[

३।

‘समवाये

च’

(

६-१-१३८

)

इति

सुट्।

उपस्कृताः

=

सङ्घीभूताः

इत्यर्थः।

]

]

37

(

ब्राह्मणाः

)

38

[

[

४।

सुटः,

‘परिनिविभ्यः

सेवसितसयसिवुसहसुट्स्तुस्वञ्जाम्’

(

८-३-७०

)

इति

षत्वम्।

]

]

39

(

कन्या

)

40

[

[

५।

विकृतं

भुङ्क्ते,

वाक्याध्याहारेण

ब्रवीति,

इति

क्रमेणार्थः।

‘उपात्

प्रतियत्न-

वैकृतवाक्याध्याहारेषु

च’

(

६-१-१३९

)

इति

सुट्।

]

]

41

(

भुङ्क्ते

)

42

(

ब्रूते

)

43

[

[

आ।

‘चिकीर्षिते

पूर्वतरं

तस्मिन्

क्षेमङ्करेऽर्थे

मुहुरीर्यमाणः।’

भ।

का।

१२-६।

]

]

44

[

[

६।

‘शिवशमरिष्टस्य

करे’

(

४-४-१४३

),

‘कर्मणि

घटोऽठच्’

(

५-२-३५

)

इति

निर्देशाभ्यां,

पचादेः

(

३-१-१३४

)

आकृतिगणत्वं

बोध्यते।

तेन

सर्वेभ्यो

धातुभ्योऽच्

प्रत्ययो

भवति।

]

]

45

[

[

७।

पचाद्यचि

(

३-१-१३४

)

गङ्गाधरभूधरादिवत्

षष्ठीसमासे

साधुः।

अत

एव,

‘अल्पारम्भः

क्षेमकरः’

इति

प्रयोग

उपपद्यते।

]

]

46

[

[

८।

‘किंयत्तद्बहुषु

कृञोऽज्विधानम्’

(

वा।

३-२-२१

)

इति

अच्।

‘दिवा-

विभा--’

(

३-२-२१

)

इति

प्राप्तस्य

टप्रत्ययस्यापवादः।

तेन

स्त्रियां

टाप्।

किङ्करी

इति

प्रयोगस्तु

पुंयोगे

बोध्यः।

]

]

47

[

[

९।

‘तद्बृहतोः

करपत्योः

चोरदेवतयोः

सुट्

तलोपश्च’

(

गणसूत्रम्

६-१-१५७

)

इत्यनेन

सुट्

तलोपश्च

चोरे

वाच्ये।

अन्यत्र

तत्कर

इत्येव।

बहुप्रवृत्तिकृत्

बहुकरः।

बहुशब्दः

वैपुल्यवाची,

तु

संख्यावाची,

अत्रैव

सूत्रे

(

३-२-२१

)

संख्याग्रहणात्।

]

]

48

[

[

१०।

‘कर्मण्यण्’

(

३-२-१

)

इत्यण्।

]

]

49

[

[

११।

‘कर्मण्यण्’

(

३-२-१

)

इत्यणि,

‘कारे

सत्यागदस्य’

(

६-३-७०

)

इति

पूर्वपदस्य

मुम्।

अगदङ्कारः

=

चिकित्सकः।

]

]

50

[

[

B।

‘अगदङ्कारमादध्वं

प्रज्ञामृतनुतमम्।।’

यादवाभ्युदये--२२-२२।

]

]

51

[

[

१२।

कर्मण्यणि

‘अस्तोश्च’

(

वा।

६-३-७०

)

इति

मुम्।

]

]

52

[

[

१३।

‘शमि

धातोः

संज्ञायाम्’

(

३-२-१४

)

इति

अच्।

स्त्रियां

टाप्।

‘शङ्करा’

नाम

परिव्राजिका।

पुंयोगे

ङीषि

‘शङ्करी’

इत्यपि

साधु।

]

]

53

[

[

C।

‘बलिनाबमुमद्रीन्द्रं

युवां

स्तम्बेरमाविव।

आचक्षाथामिथः

कस्मात्

शङ्करेणापि

दुर्गमम्।।’

भ।

का।

६-९२।

]

]

54

[

पृष्ठम्०२३७+

३१

]

55

[

[

१।

‘कृञो

हेतुताच्छोल्यानुलोम्येषु’

(

३-२-२०

)

इति

टप्रत्ययः।

टित्त्वात्

स्त्रियां

ङीप्।

‘अतः

कृकमि--’

(

८-३-४६

)

इति

विसर्गस्य

सत्वम्।

‘हेतौ

यशस्करी

विद्या-

शीले

क्रीडाकरो

हरिः।

आनुलोम्ये

कार्यकरः

सचिवो

भूपतेरिति।।’

इति

प्रक्रियासर्वस्वे।

आनुलोम्यम्

=

आराध्यचित्तानुवर्तनम्।

]

]

56

[

[

आ।

‘अस्यन्

उरुस्करान्

बाणान्

ज्योतिष्करसमद्युतिः।

यशस्करो

यशस्कामं

कर्पि

बाणैरताडयत्।।’

भ।

का।

९।

६५।

]

]

57

(

विद्या

)

58

[

[

B।

‘स्थितां

क्षितौ

शान्तशिखाप्रतानां

तारामिव

त्रासकरीं

जनस्य।।’

भ-का-१२।

३।

]

]

59

[

[

२।

‘पारस्करप्रभृतीनि

संज्ञायाम्’

(

६-१-१५७

)

इति

सुट्।

पारस्करः

=

देश-

विशेषः।

]

]

60

(

देशः

)

61

[

[

३।

मकरशब्दोऽव्युत्पन्नं

प्रातिपदिकम्।

वेणौ

वाच्ये

‘मस्करमस्करिणौ

वेणु-

परिव्राजकयोः’

(

६-१-१५४

)

इति

सुट्

निपात्यते।

केचित्तु--माङ्युपपदे

करोतेः

करणेऽच

प्रत्ययं

निपातयन्ति।

माङो

ह्रस्वत्वं

सुट्

\n\n

मा

क्रियते--येन

प्रतिषिध्यते

मस्करो

वेणुः।

--इति

काशिका।

]

]

62

(

वेणुः

)

63

[

[

४।

‘दिवाविभानिशाप्रभाभास्कारान्तानन्तादिबहुनान्दीकिंलिपिलिबिबलिभक्तिकर्तृचित्र-

क्षेत्रसंख्याजङ्घाबाह्वहर्यत्तद्धनुररुःषु’

(

३-२-२१

)

इति

टः

प्रत्ययः।

‘दिवाकरः’

इत्यारभ्य,

‘अरुष्कर’

इति

यावदेवं

ज्ञेयम्।

दिवा

=

दिवसे

प्राणिनः

चेष्टायुक्तान्

करोतीति

दिवाकरः।

]

]

64

[

[

C।

‘अहमन्तकरो

नूनं

ध्वान्तस्येव

दिवाकरः।

तव

राक्षस।

रामस्य

नेयः

कर्मकरोपमः।।’

भ।

का।

५।

९९।

]

]

65

[

[

ड्।

‘भुजगेशि

निशाकराभिरामे

द्विषतां

शोककरे

तदाऽवतीर्णे।।’

वा।

वि।

२।

६७।

]

]

66

[

[

E।

‘कृशानुरपधूमत्वात्

प्रसन्नत्वात्

प्रभाकरः।

रक्षोविप्रकृतावास्तामपविद्धशुचाविव।।’

रघुवंशे-१०-७४।

]

]

67

[

[

५।

‘कस्कादिषु

च’

(

८-३-४८

)

इति

सूत्रे

गणपाठात्

सत्वम्।

]

]

68

[

[

F।

‘सलिलार्दवराहदेहनीलो

विदधद्भास्करमर्थशून्यसंज्ञम्।

प्रचलायतलोचनारविन्दं

विदधे

तद्बलमन्धमन्धकारः।।’

शिशुपालधघे

२०-३३।

]

]

69

(

वृक्षः

)

70

[

[

६।

‘दिवाविभा--’

(

३-२-२१

)

इति

सूत्रे

संख्याशब्देन

संख्यावाचिनाम्

एकद्वित्रा-

दीनां

ग्रहणम्।

]

]

71

[

द्विकरः-त्रिकरः-

]

72

[

पृष्ठम्०२३८+

२९

]

73

[

[

१।

‘जङ्घाकरः’

इत्यत्र

जङ्घाशब्देन

लक्षणया

तत्साध्यवेगो

लक्ष्यते।

]

]

74

[

[

२।

‘बाहुकरः’

इत्यत्र

बाहुशब्देन

बाहुसाध्या

गतिः,

प्रवृत्तिर्वा

बोध्यते।

]

]

75

[

[

३।

‘कस्कादिषु

च’

(

८-३-४८

)

इति

सूत्रे

गणपाठात्

सत्वम्।

तेन

जिह्वामूलीयो

भवति।

]

]

76

[

[

४।

‘धनुष्करः

अरुष्करः’

इत्यत्र

‘नित्यं

समासेऽनुत्तरपदस्थस्य’

(

८-३-४५

)

इति

षत्वम्।

]

]

77

[

[

५।

‘कर्मणि

मृतौ’

(

३-२-२२

)

इति

टः।

मृतिं

यः

सेवते

कर्मकरः

\n\n

अन्यत्र

कर्मकारः।

]

]

78

[

[

६।

‘न

शब्दश्लोककलहगाधावैरचाटुसूत्रमन्त्रपदेषु’

(

३-२-२३

)

इति

हेत्वादिषु

प्राप्तस्य

टप्रत्ययस्य

निषेधात्

औत्सर्गिकः

अण्।

एवं

‘पदकार’

इति

पर्यन्तं

ज्ञेयम्।

]

]

79

[

[

आ।

‘यो

वैरकारः

स्वयमेव

गोष्वभूत्

तृणेढि

नो

स्म

शकृत्करीनपि।

नासीदकालेऽप्यफलेग्रहिर्द्रुमस्तदर्तवः

कर्मकरा

इवाभवन्।।’

वा।

वि।

२-६८।

]

]

80

[

[

७।

‘स्तम्बशकृतोरिन्’

(

३-२-२४

)

इति

इन्

प्रत्ययः।

‘व्रीहिवत्सयोरिति

वक्तव्यम्’

(

वा।

३-२-२४

)

इति

वार्तिकात्

स्तम्बकरिः

व्रीहिः--शकृत्करिः

वत्सः।

अन्यत्र

स्तम्बकारः

शकृत्कारः

इति।

]

]

81

(

व्रीहिः

)

82

(

वत्सः

)

83

[

[

८।

‘मेघर्तिभयेषु

कृञः’

(

३-२-४३

)

इति

खच्।

खित्त्वात्

‘अरुर्द्विषदजन्तस्य--’

(

६-३-६७

)

इति

पूर्वपदस्य

मुम्।

‘भयाढ्यादिषु

तदन्तविधिः’

(

भाष्यम्--

(

१-१-७२

)

इति

भाष्यात्

‘अभयङ्करः’

इत्यपि

साधुः।

]

]

84

[

[

B।

‘मेघङ्करमिवायान्तमृतुं

रामं

क्लमान्वितः।

दृष्ट्वा

मेने

सुग्रीवो

वालिभानुं

भयङ्करम्।।’

भ।

का।

६।

१०४।

]

]

85

[

[

९।

‘शिव

एको

घ्येयः

शिवङ्करः’

--इत्याथर्वणोपनिषदि

श्रूयते।

छान्दसत्वात्

बहुलग्रहणेन

खचि

रूपनिष्पत्तिरिति

पदमञ्जरी।

‘क्षेमङ्करोऽरिष्टतातिः

शिव-

तातिः

शिवङ्करः।’

इत्यभिधानरत्नमाला

(

२-१८५

)।

]

]

86

[

[

१०।

‘क्षेमप्रियमद्रेऽण्

च’

(

३-२-४४

)

इति

खजणौ।

]

]

87

[

[

C।

‘महाकुलीन

ऐक्ष्वाके

वंशे

दाशरथिर्मम।

षितुः

प्रियङ्करो

भर्ता

क्षेमकारस्तपस्विनाम्।।

निहन्ता

वैरकाराणां

सतां

बहुकरः

सदा।

पारश्वधिकरामस्य

शक्तेरन्तकरो

रणे।।’

भ।

का।

५-७७-७८।

]

]

88

[

पृष्ठम्०२३९+

२८

]

89

[

[

१।

‘कडङ्करदक्षिणाच्छ

च’

(

५-१-६९

)

इति

सूत्रे

निपातनात्

मुम्।

]

]

90

[

[

आ।

‘कटङ्करीयरोधो

हि

कलमोत्सेधकारणम्।।’

यादवाभ्युदये-२२-९।

]

]

91

[

[

२।

माङि

उपपदे

करोतेस्ताच्छील्ये

इनिर्निपात्यते।

माङो

ह्रस्वत्वं

सुट्

च।

माकरणशीलो

मस्करी।

कर्मापवादित्वात्

परिव्राजक

उच्यते।

त्वेवमाह--

‘मा

कुरुत

कर्माणि,

शान्तिर्वः

श्रेयसी’

इति

‘मस्करमस्करिणौ

वेणु-

परिव्राजकयोः’

(

६-१-१५४

)

इत्यत्र

काशिका।

]

]

92

[

[

३।

ग्रह्यादि

(

३-१-१३४

)

गणे

पाठात्

अताच्छीलिको

णिनिः

नञ्युपपदे।

]

]

93

[

[

४।

‘सुप्यजातौ

णिनिस्ताच्छील्ये’

(

३-२-७८

)

इति

ताच्छीलिको

णिनिः।

एव-

मुपकारी

इति

पर्यन्तम्।

]

]

94

[

[

B।

‘पीडयन्ति

जनं

धाराः

पतन्त्योऽनपकारिणम्।।’

भ।

का।

७।

९।

]

]

95

[

[

५।

‘राजनि

युधिकृञः’

(

३-२-९५

)

इति

भूते

क्वनिप्।

राजानं

कृतवान्

राजकृत्वा।

तुक्।

‘प्रागसत्कल्पं,

स्वशक्त्या

नृपं

कृतवान्

इत्यर्थः’

इति

प्रक्रियासर्वस्वे।

]

]

96

[

[

C।

‘बुद्धिपूर्वं

ध्रुवन्

त्वा

राजकृत्वा

पिता

खलम्।’

भ।

का।

६।

१३०।

]

]

97

[

[

६।

‘सहेच’

(

३-२-९६

)

इति

क्वनिपि

तुक्।

सहकृत्वा

=

सहकारी।

स्त्रियां

‘वनो

च’

(

४-१-७

)

इति

ङीपि

रेफादेशे

सहकृत्वरी

इति

रूपम्।

]

]

98

[

[

७।

‘अन्येभ्योऽपि

दृश्यन्ते’

(

३-२-७५

)

इति

मनिन्प्रत्यये,

‘नेड्

वशि

कृति’

(

७-२-८

)

इति

इण्णिषेधे

रूपम्।

विश्वं

कर्म

अस्मात्,

अस्य

वा

इति

विश्वकर्मा

=

देवशिल्पिः।

]

]

99

[

[

८।

‘अलङ्कृञ्निराकृञ्--’

(

३-२-१३६

)

इत्यादिना

ताच्छीलिक

इष्णुच्

प्रत्ययः।

]

]

Capeller German

क्रिया

Feminine.

That,

Handlung,

Ausführung,

Anfertigung,

Bereitung

(

—°

)

Thätigkeit,

Verbum

(

g.

)

Mühe,

Arbeit,

Werk

Ceremonie,

Opfer

Beweisführung

(

j.

).

Burnouf French

क्रिया

क्रिया

feminine

(

कृ

sfx.

)

action

à

faire,

devoir,

office,

tâche

acte,

action,

en

gén.

Entreprise

affaire

moyen,

expédient

instrument

de

l'action.

Traitement

médical

ou

chirurgical.

Etude.

Affaire

judiciaire.

Rite

surtout

rite

purificatoire,

ablution

du

corps

après

la

mort.

क्रियाकार

masculine

novice,

étudiant

क्रियाद्वेषिन्

masculine

(

द्विष्

)

témoin

à

charge.

क्रियापाद

masculine

le

4ᵉ

acte

d'un

procès,

c-à-d.

la

preuve

ou

réplique

du

plaignant.

क्रियावत्

a.

(

sfx.

वत्

)

occupé

ou

propre

à

remplir

une

fonction,

à

faire

une

œuvre,

à

mener

une

entreprise.

क्रियावाचक

a.

(

वच्

)

qui

énonce

l'action,

tg.:

क्रियावाचकम्

आख्यातम्

le

verbe

[

est

le

mot

qui

]

exprime

l'action.

क्रियावादिन्

masculine

(

वद्

)

un

plaignant

un

dénonciateur.

Stchoupak French

क्रिया-

Feminine.

exécution,

réalisation

instruction,

connaissance

affaire,

activité,

travail

œuvre,

ouvrage

littéraire

acte

religieux,

sacrifice,

cérémonie

(

not.

rite

funéraire

)

sacrifice

personnifié

-वन्त्-

a.

actif,

agissant,

occupé,

qui

comprend

les

affaires

qui

accomplit

les

cérémonies

religieuses.

°योग-

Masculine.

emploi

d'instruments

ou

de

moyens

forme

pratique

de

la

philosophie

Yoga.

°लोप-

Masculine.

cessation

d'une

cérémonie,

omission

de

sacrements.

°विधि-

Masculine.

règle

de

conduite

°विधि-ज्ञ-

ag.

qui

connaît

les

règles

de

conduite.

क्रियापवर्ग-

Masculine.

accomplissement

d'une

affaire,

d'une

tâche.

क्रियाभ्युपगम-

Masculine.

promesse

formelle.