कॄ (kRR)

कॄ

r.

6th

cl.

(

किरति

)

To

throw,

to

scatter.

r.

9th

cl.

(

कृणाति

)

or

(

गि,

ञ

)

गिकॄञ्

(

कृणाति-कृणीते

)

To

hurt,

to

injure,

r.

10th

cl.

(

कारयते

)

To

know.

With

अप

prefixed,

To

draw

furrows,

to

make

lines.

1.

To

disperse.

2.

With

अव,

To

throw,

to

cast.

3.

With

आङ्,

To

fill

up.

to

cover

over.

4.

With

प्रति,

To

hurt,

to

injure.

5.

With

वि.

To

throw,

to

cast,

to

send,

to

scatter

widely.

6.

With

सम,

To

gather,

to

collect.

7.

With

अभि

in

the

passive

voice,

to

be

upset,

over-

come,

or

overwhelmed.

कॄ

(

श

)

किरति

6.

a.

To

throw,

or

scatter

(

गि,

ञ

)

कृणाति

कृणीते

9.

c.

To

hurt.

(

क,

ङ

)

कारयते

10.

d.

To

know.

With

अप

prefixed,

to

draw

furrows

with

अव

to

throw

with

आ

to

fill

up,

to

cover

over

with

प्रति

to

hurt

with

वि

to

throw,

to

send.

With

सं

to

gather.

In

the

pas-

sive

with

अभि

to

be

overcome.

कॄ

r.

6th

cl.

(

किरति

)

To

throw,

to

scatter.

r.

9th

cl.

(

कृणति

)

or

(

गि,

ञ्

)

गिकॄञ्

(

कृणाति-कृणीते

)

To

hurt,

to

injure.

r.

10th

cl.

(

कारयते

)

To

know.

1

With

अप

prefixed,

^a

To

draw

furrows,

to

make

lines.

^b

To

disperse.

2

With

अव,

To

throw,

to

cast.

3

With

आङ्,

To

fill

up,

to

cover

over.

4

With

प्रति,

To

hurt,

to

injure.

5

With

वि,

To

throw,

to

caste,

to

send,

to

scatter

widely.

6

With

सम,

To

gather,

to

collect.

7

With

अभि,

in

the

passive

voice,

to

be

upset,

overcome

or

overwhelmed.

कॄ

[

k

]ॄ,

I.

6

Parasmaipada.

(

किरति,

चकार,

अकारीत्,

अकरि-री-ष्ट,

अकीर्ष्ट,

करि-री-तुम्,

कीर्ण

)

To

scatter,

throw

about,

pour,

cast,

disperse

समरशिरसि

चञ्चत्पञ्चचूडश्चमूनामुपरि

शरतुषारं

को$प्ययं

वीरपोतः

।

किरति

Uttararàmacharita.

5.2

6.1

दिशि

दिशि

किरति

सजलकणजालम्

Gîtagovinda.

4

Sakuntalâ (Bombay).

1.7

Amarusataka.

11.

To

strew,

cover

or

fill

with

उक्षान्प्रचक्रुर्नगरस्य

मार्गान्

Bhaṭṭikâvya.

3.5

सौमित्रिमकिरद्

बाणैः

परितो

रावणिस्ततः

17.42.

-II.

9

Ubhayapada (Parasmai. and Atmane.)

(

कृणाति,

कृणीते

)

To

injure,

hurt,

kill.

-III.

1

Ā.

(

कारयते

)

To

know,

inform.

कॄ

{vI.v}

{c6c}

P.

(

किरति,

चकार,

अकारीत्,

अकरि-री-ष्ट,

अकीर्ष्ट,

करि-री-तुं,

कीर्ण

)

1

To

scatter,

throw

about,

pour

out,

cast,

disperse

समरशिरसि

चंचत्पंचचूडश्चमूनामुपरि

शरतुषारं

कोप्ययं

वीरपोतः

किरति

U.

5.

2

6.

1

दिशि

दिशि

किरति

सजलकणजालं

Gīt.

4

Ś.

1.

7

Amaru.

11.

2

To

strew,

cover

or

fill

with

Bk.

3.

5,

17.

42.

{vII.v}

{c9c}

U.

(

कृणाति,

कृणीते

)

To

injure,

hurt,

kill.

{vIII.v}

{c10c}

A.

(

कारयते

)

To

know,

inform.

1.

कॄ

class.

6.

Parasmai-pada.

किर॑ति

(

pāṇini

vii,

1,

100

perf.

-चकार,

pāṇini

vii,

4,

11,

kāśikā-vṛtti

2nd

fut.

करिष्यति

1st

fut.

करिता

or

करीता,

vopadeva

xiii,

2

Aorist.

अकारीत्

[

Vedic or Veda.

सं॑

का॑रिषत्

]

indeclinable, either an indeclinable participle or an adverb or a case used adverbially.

page.

-कीर्य

Passive voice.

कीर्यते

),

to

pour

out,

scatter,

throw,

cast,

disperse,

ṛg-veda

i,

32,

13

mahābhārata

et cetera.

to

throw

up

in

a

heap,

heap

up,

kāṭhaka

xxviii,

4

:

Ā.

किरते,

to

throw

off

from

one's

self,

ṛg-veda

iv,

38,

7

:

Parasmai-pada.

to

strew,

pour

over,

fill

with,

cover

with,

mahābhārata

rāmāyaṇa

(

perf.

3.

plural number.

चकरुर्

),

bhaṭṭi-kāvya

:

Desiderative.

चिकरिषति,

pāṇini

vii,

2,

75

:

Intensive.

चाकर्ति,

pāṇini

vii,

4,

92,

kāśikā-vṛtti

[

confer, compare.

Gk.

κεράννυμι,

κίρνημι.

]

2.

कॄ

(

or

v.l.

कृ

)

class.

5.

9.P.

Ā.

कृणोति,

°णुते,

°णाति,

°णीते,

to

hurt,

injure,

kill,

dhātupāṭha

vopadeva

xvi,

2

कृण्व॑ति,

naighaṇṭuka, commented on by yāska

ii,

19.

2.

कॄ

(

or

v.l.

कृ

)

class.

5.

9.P.

Ā.

कृणोति,

°णुते,

°णाति,

°णीते,

to

hurt,

injure,

kill,

dhātupāṭha

vopadeva

xvi,

2

कृण्व॑ति,

naighaṇṭuka, commented on by yāska

ii,

19.

3.

कॄ

(

v.l.

for

गॄ

)

class.

10.

Ā.

कारयते,

to

know,

dhātupāṭha

xxxiii,

33

to

inform,

ib.

कॄ

1.

कॄ,

cl.

6.

P.

किरति,

चकार,

करिष्-

यति

and

करीष्यति,

अकारीत्,

करितुम्

and

करीतुम्,

to

pour

out,

scatter,

throw,

cast,

disperse

to

strew,

pour

over,

fill

with,

cover

with:

Caus.

कारयति:

Desid.

चिकरिषति:

Intens.

चेकीर्यते,

चाकर्ति

[

cf.

Gr.

κεράω,

κεράννυμι,

κίρνημι.

]

कॄ

2.

कॄ

(

or

sometimes

written

कृ

),

cl.

5.

and

9.

P.

A.

कृणोति,

-णुते,

कृणाति,

-णीते,

चकार,

चकरे

and

चक्रे,

करिष्यति,

-ते,

अक-

रीष्ट,

अकरिष्ट,

अकीर्ष्ट,

करितुम्,

करीतुम्,

कर्तुम्,

to

hurt,

injure,

kill.

कॄ

3.

कॄ,

cl.

10.

A.

कारयते,

-यितुम्,

to

know,

inform

(

an

incorrect

form

for

गॄ।

)

कॄ

KṜ,

Ⅵ.

P.

kirá,

pour

out,

scatter

bestrew:

🞄pp.

kīrṇa,

scattered

bestrewed

dishevelled

🞄covered,

filled

with

stopped

(

ears

).

🞄apa-skira,

Ā.

scrap

(

with

the

feet

).

ava,

🞄pour

down,

scatter

emit

semen

bestrew,

🞄cover:

pp.

bestrewed,

covered

caught

in

🞄having

emitted

semen

full

of,

being

wholly

🞄in

the

power

of

(

—°

).

anu‿ava,

scatter

about.

🞄ā,

strew,

bestow

abundantly:

pp.

strewn

🞄covered,

filled,

crowded

surrounded

by

(

in.

).

🞄apa‿ā,

abandon

refuse.

vi‿ā,

pp.

dishevelled

🞄dim.

sam-ā,

cover

over,

fill

up:

🞄pp.

covered

or

filled

with.

ud,

throw

or

whirl

🞄up

dig

up,

hollow

out:

pp.

carved,

engraved

🞄overwhelmed

with

(

—°

).

sam-ud,

pp.

pierced.

🞄vi-ni,

shatter

cover

abandon.

saṃ-ni,

pp.

🞄stretched

out.

pari,

scatter

round

swarm

🞄round

deliver

up.

pra,

scatter:

pp.

dispersed

🞄squandered

dishevelled

confused

various.

🞄vi-pra,

pp.

scattered

dishevelled

extended.

🞄prati-skira,

lacerate:

pp.

skīrṇa,

injured.

🞄vi,

scatter,

disperse

cleave,

split

bestrew

🞄heave

(

sighs

)

dishevel.

pra-vi,

scatter,

spread,

🞄sam,

pour

out,

bestow

abundantly

overwhelm

🞄mix:

pp.

crowded

with,

full

of

mixed,

combined

🞄with

(

—°

)

impure

born

of

a

mixed

🞄marriage

in

rut

(

elephant

).

1.

कॄ

कॄ,

i.

6,

किर,

Par.

1.

To

pour

out,

Amar.

11.

2.

To

cast,

MBh.

14,

1898.

3.

To

cover,

Rām.

5,

42,

10.

कीर्ण,

1.

Scattered,

Rām.

5,

16,

17.

2.

Dishevelled,

Daśak.

in

Chr.

179,

15.

3.

Covered,

Pañc.

i.

d.

239.

--

With

the

prepositions

व्यति

वि-अति,

To

scatter,

MBh.

4,

830.

--

With

अनु

अनु,

To

cover,

MBh.

1,

4340.

--

With

अप

अप,

which

forms

also

अपस्किर,

Ātm.

To

rake

(

as

a

bird

for

pleasure

),

Uttararāmac.

p.

31,

1.

--

With

अभि

अभि,

To

cover,

MBh.

13,

2655.

--

With

अव

अव,

1.

To

diffuse,

Man.

6,

48.

2.

To

cast

off,

MBh.

2,

2289.

3.

To

leave,

MBh.

1,

3057.

4.

To

cover,

Rām.

2,

43,

13.

Ātm.

and

reflect.

pass.,

1.

To

spread,

MBh.

3,

12306.

2.

To

vanish,

Bhāg.

P.

7,

15,

19.

--

With

अन्वव

अनु-अव,

To

scatter

about,

Yājñ.

1,

230.

Caus.

To

cause

to

be

scattered

about,

MBh.

13,

4291

(

read

कारयेत्

).

--

With

अभ्यव

अभि

-अव,

To

cover,

Rām.

2,

33,

19.

--

With

पर्यव

परि-अव,

To

cover

round

about,

MBh.

3,

13596.

--

With

समव

सम्-अव,

To

cover,

Bhāg.

P.

8,

18,

10.

--

With

आ

आ,

आकीर्ण,

1.

Crowded,

Arj.

6,

7.

2.

Frequented,

Man.

6,

51.

3.

Con-

fused,

Rājat.

5,

321.

--

With

अपा

अप

-आ,

To

repudiate,

MBh.

1,

2851.

--

With

अवा

अव-आ,

To

cover,

Rām.

2,

42,

14

Gorr.

(

Schl.

v.r.

).

--

With

व्या

वि-आ,

व्याकीर्ण,

Dishevelled,

Pañc.

i.

d.

207.

--

With

समा

सम्-आ,

To

cover,

Rām.

1,

6,

24.

--

With

उद्

उद्,

1.

To

throw

up,

Rām.

6,

90,

26.

2.

To

dig

up,

MBh.

1,

5813.

3.

To

engrave,

Vikr.

d.

43.

--

With

समुद्

सम्-उद्,

To

pierce,

Ragh.

1,

4.

--

With

उप

उप,

To

cover,

MBh.

3,

11886.

--

With

विनि

वि-नि,

1.

To

cast

down,

Rām.

6,

8,

19.

2.

To

leave,

Kumāras.

4,

6.

3.

विनिकीर्ण,

Crowded,

Rām.

4,

41,

33.

--

With

संनि

सम्-नि,

संनिकिर्ण,

Stretched

out,

Megh.

87.

--

With

परा

परा,

To

leave,

Rām.

4,

1369.

--

With

परि

परि,

1.

To

surround,

MBh.

4,

585.

2.

To

deliver,

Ragh.

18.

32.

--

With

प्र

प्र,

To

scatter,

Rām.

2,

76,

15.

2.

To

spring

up,

Rām.

1,

9,

19.

3.

Pass.

(

anom.

कीर्येत्,

with

the

termination

of

the

Par.

),

To

vanish,

MBh.

3,

14767.

प्रकीर्ण,

1.

Dishevelled,

MBh.

3,

11755.

2.

Squan-

dered,

Lass.

74,

17.

3.

Public,

MBh.

13,

6735.

--

With

विप्र

वि-प्र,

विप्रकीर्ण,

1.

Scattered,

Rām.

5,

14,

53.

2.

Dis-

hevelled,

MBh.

3,

401.

3.

Extended,

MBh.

3,

730.

--

With

प्रतिस्

प्रतिस्,

instead

of

प्रति

प्रति,

To

injure

(

cf.

2.

कॄ

),

Śiś.

1,

47.

--

With

वि

वि,

1.

To

scatter,

Hit.

9,

14.

2.

To

cover,

Man.

3,

234.

3.

To

blame,

Rām.

2,

12,

73.

विकीर्ण,

1.

Dishevelled,

Kumāras.

4,

4.

2.

Split,

Rām.

3,

34,

25.

--

With

प्रवि

प्र-वि,

To

scatter,

MBh.

4,

298.

--

With

सम्

सम्,

1.

To

mix,

MBh.

13,

6232.

2.

To

confound,

MBh.

3,

13736.

सं-

कीर्ण,

1.

Crowded,

MBh.

1,

7675.

2.

Mixed,

Man.

1,

116.

3.

Impure,

Yājñ.

3,

310.

--

Cf.

कल्,

शकृत्

and

Lat.

cribrum,

cerno,

procerus

κρίνω.

†

2.

कॄ

कॄ,

also

कृ

कृ,

ii.

5

and

9,

Par.,

Ātm.

To

injure,

to

kill.

--

Cf.

1.

कॄ

with

प्रतिस्।

†

3.

कॄ

कॄ,

i.

10,

Ātm.

To

know

(

?

v.

r.

).

कॄ

"तुदा*

पर*

,

"

-

-

"बिखेरना,

इधर-उधर

फेंकना,

उड़ेलना,

डालना,

तितर-बितर

करना"

कॄ

"तुदा*

पर*

,

"

-

-

"छितराना,

ढँकना,

भरना"

कॄ

"क्र्या*

उभ*

,

"

-

-

"क्षति

पहुँचाना,

चोट

पहुँचाना,

मार

डालना"

कॄ

-

विक्षेपे

(

तुदा०

पर०

सक०

से०

)

किरति

।

पदविभागः

धातुः

कन्नडार्थः

ಎರಚು

/ಎಸೆ

/ಬಿಸಾಡು

/ಚೆಲ್ಲು

प्रयोगाः

"आविकिरन्

बाललताः

प्रसूनैराचारलाजैरिव

पौरकन्याः"

उल्लेखाः

रघु०

२-१०

कॄ

-

विक्षेपे

(

तुदा०

पर०

सक०

से०

)

किरति

।

पदविभागः

धातुः

कन्नडार्थः

ಹರಡು

कॄ

-

हिंसायाम्

(

क्र्या०

पर०

सक०

से०

)

कृणाति

।

पदविभागः

धातुः

कन्नडार्थः

ಹಿಂಸಿಸು

/ಪೀಡಿಸು

kF

{%

(

I

)

vt.

6P

(

pp.

कीर्ण

)

%}

To

pour

out,

to

scatter,

to

disperse,

to

strew,

e.g.

धीरं

वारिधरस्य

वारि

किरतः

श्रुत्वा

निशीथे

धनिम्

Am.S.11

or

दिशि

दिशि

किरति

सजलकणजालम्

Git.G.iv.,

Bt.iii.5.With

अप-,

(

pres.

अपकिरति

)

1.

to

scatter,

e.g.

गजोपकिरत्यंभः

2.

(

pres.

अपस्किरते

)

to

scratch

out

and

scatter,

(

with

joy,

for

abode

or

food

),

e.g.

अपस्किरते

कुक्कुरो

भक्ष्यार्था.With

अपा-,

to

repudiate.With

अव-,

to

scatter,

to

throw,

अवाकिरन्वाललताः

प्रसूनैः

R.ii.10.With

आ-,

1.

to

spread

round

2.

to

dig

up.With

उद्-,

1.

to

throw

up,

R.i.42

2.

to

dig

out

3.

to

engrave,

to

sculpture,

उत्कीर्णा

इव

वासयष्टिषु

निशानिद्रालसा

बर्हिणः

Vikr.iii.With

परि-,

1.

to

surround,

परिकीर्णा

परिवादिनी

मुनेः

R.viii.35

2.

to

deliver,

R.xviii.33.With

प्र-,

1.

to

scatter,

to

throw,

प्रकीर्णः

पुष्पाणां

हरिचरणयोरंजलिरयम्

Ve.i.

2.

to

sow,

as

seed.With

प्रति-,

(

pres.

प्रतिस्किरति

)

to

injure,

to

tear,

उरोविदारं

प्रतिचस्करे

नखैः

Sis.i.47.With

वि-,

to

scatter,

to

throw

about,

to

spread

about,

K.S.iii.61,

Kir.ii.59.With

विनि-,

to

throw,

to

abandon,

K.S.iv.6.With

सम्-,

to

mix,

to

mix

together.With

समुत्-,

to

bore,

to

pierce,

R.i.4.

kF

{%

(

II

)

vt.

9U

(

pp.

कीर्ण

pres.

कृणाति,

कृणीते

)

%}

To

injure,

to

kill.

1.

कॄ

6.

P.

किरामि

(

gr.

334.

)

conjicere,

spargere,

perfun-

dere,

obruere,

implere.

GIT.

GOV.

4.

14.:

किरति

सजलकणजालम्

DR.

8.

6.:

शक्तितोमरनाराचैः…

कीर्यमाणः.

(

Gr.

ϰεϱάω,

ϰεϱάννυμι,

ϰίϱνημι,

quorum

ultimum

formâ

cum

कृणामि

cl.

9.

convenit,

cf.

पॄ,

quod

ex

कॄ

mutatâ

gutturali

in

labialem

ortum

esse

vide-

tur.

)

c.

अनु

implere.

MAH.

1.

4340.:

वणिग्भिश्चाऽ

न्वकीर्यन्त

नगराणि.

-

अनुकीर्ण

impletus.

DR.

6.

2.

8.

48.

A.

7.

2.

c.

अभि

implere.

R.

Schl.

II.

14.

53.:

अभ्यकीर्यत

शोकेन.

c.

अव

1

)

i.

q.

simpl.

A.

3.

32.:

अस्त्रपूगेत…भूतम्

अवा-

किरम्.

अवकीर्ण

impletus,

plenus.

MAH.

1.

7840.

2

)

de-

serere,

relinquere.

MAH.

1.

3057.:

अवकीर्यच

मां

याता

परात्मजम्

इवा

ऽसती.

3

)

Pass.

deserere,

se

dispan-

dere,

dilatare.

R.

Schl.

I.

38.

14.:

समन्ताद्

अवकीर्यत

(

omisso

augmento

)

समन्ततस्तु

तान्

देवीम्

अभ्य-

षिञ्चत

पावकः.

c.

अव

preaf.

सम्

i.

q.

simpl.

A.

3.

25.:

तम्…शरवर्षेण

समवाकिरम्.

c.

आ

implere.

आकीर्ण

impletus,

plenus.

N.

12.

2.

113.

A.

6.

7.

(

Cf.

lat.

acervus.

)

c.

आ

praef.

अप

vacuefacere,

ex

inanire

MAH.

1.

2851.:

ना

ऽपुष्पः

पादपः

कश्चित्

षटपदैर्

ना

ऽप्य्

अपा-

कीर्णः.

c.

आ

preaf.

सम्

implere.

समाकीर्ण.

N.

12.

38.

c.

उत्

1

)

superfundere.

UR.

37.

5.:

उत्कीर्णा

इव

वा-

सयष्टिषु

निशा

निद्रालसा

वर्हिणः.

2

)

perforare?

RAGH.

4.

59.:

मत्तेभरदनोत्कीर्ण

v.

sq.

c.

उत्

praef.

सम्

id.

RAGH.

1.

4.:

मणौ

वज्रसमुत्कीर्णे

(

Schol.

Calc.

=

हीरेण

च्छिद्रिते.

)

c.

परि

1

)

circumfundere,

undique

implere.

RAGH.

ed.

Calc.

8.

35.:

भ्रमरैः…परिकीर्णा

(

Schol.

परितः

सर्वतः

कीर्णा

व्याप्ता

).

2

)

committere,

tradere.

RAGH.

18.

32.:

महीम्

महेच्छः

परिकीर्य

सूनौ.

c.

प्र

se

dissipare,

se

disspergere.

RAM.

I.

9.

20.:

सर्वतः

प्रकिरन्ति

स्म

ललमाना

वराङ्गनाः

-

प्रकीर्ण

expan-

sus,

elatus.

A.

6.

2.:

फेनवत्यः

प्रकीर्णाश्च…ऊर्मयः

10.

63.:

प्रकीर्णकेशी.

(

Cf.

lat.

prôcêrus,

quod

etiam

ad

कृष्

trahi

potest,

unde

प्रकृष्ट

longus.

)

c.

वि

spargere,

expandere.

HIT.

9.:

तण्डुलकणान्

वि-

कीर्य

MAN.

11.

196.:

विकिरेत्

यवसं

गवाम्

A.

9.

18.:

विकीर्णैर्

इव

पर्वतैः.

-

श्वासान्

विकरितुम्

su-

spiria

ducere.

GIT.

GOV.

5.

16.

c.

सम्

1

)

confundere,

miscere.

MAH.

1.

3479.:

सङ्कीर्णा-

चारधर्म

2

)

implere.

IN.

1.

28.:

अप्सरोगणसङ्कीर्ण

SU.

2.

24.:

अस्थिकङ्कालसङ्कीर्ण.

2.

कॄ

9.

P.:

कृणामि

(

=

ϰίϱνημι,

v.

कॄ

cl.

6.,

हिंसायाम्

K.

हिंसे

v.

)

offendere,

laedere,

ferire,

vexare,

occidere.

(

Cf.

चिरि,

चीर्ण,

चूर्ण्.

)

3.

कॄ

10.

A.:

कारये

(

विज्ञाने

v.

)

noscere.

(

Gr.

ϰϱίνω,

lat.

cerno,

quae

formâ

cum

कृणामि

cl.

9.

cohaerent,

v.

gr.

comp.

109^a

).

5.

496.

कॄ

(

कॄ꣡

विक्षेपे

निक्षेपे

-

तुदादिः

-

सेट्

)

ल्युट् →

करणम्

अनीयर् →

करणीयः

-

करणीया

ण्वुल् →

कारकः

-

कारिका

तुमुँन् →

करितुम्

/

करीतुम्

तव्य →

करितव्यः

/

करीतव्यः

-

करितव्या

/

करीतव्या

तृच् →

करिता

/

करीता

-

करित्री

/

करीत्री

क्त्वा →

कीर्त्वा

ल्यप् →

प्रकीर्य

क्तवतुँ →

कीर्णवान्

-

कीर्णवती

क्त →

कीर्णः

-

कीर्णा

शतृँ →

किरन्

-

किरन्ती

/

किरती

कॄ

(

कॄ꣡ञ्

हिंसायाम्

-

क्र्यादिः

-

सेट्

)

ल्युट् →

करणम्

अनीयर् →

करणीयः

-

करणीया

ण्वुल् →

कारकः

-

कारिका

तुमुँन् →

करितुम्

/

करीतुम्

तव्य →

करितव्यः

/

करीतव्यः

-

करितव्या

/

करीतव्या

तृच् →

करिता

/

करीता

-

करित्री

/

करीत्री

क्त्वा →

कीर्त्वा

ल्यप् →

प्रकीर्य

क्तवतुँ →

कीर्णवान्

-

कीर्णवती

क्त →

कीर्णः

-

कीर्णा

शतृँ →

कृणन्

-

कृणती

शानच् →

कृणानः

-

कृणाना

कॄ

(

कॄ꣡

हिंसायाम्

-

क्र्यादिः

-

सेट्

)

ल्युट् →

करणम्

अनीयर् →

करणीयः

-

करणीया

ण्वुल् →

कारकः

-

कारिका

तुमुँन् →

करितुम्

/

करीतुम्

तव्य →

करितव्यः

/

करीतव्यः

-

करितव्या

/

करीतव्या

तृच् →

करिता

/

करीता

-

करित्री

/

करीत्री

क्त्वा →

कीर्त्वा

ल्यप् →

प्रकीर्य

क्तवतुँ →

कीर्णवान्

-

कीर्णवती

क्त →

कीर्णः

-

कीर्णा

शतृँ →

कृणन्

-

कृणती

धातुः →

कॄ

मूलधातुः →

कॄ

धात्वर्थः →

विक्षेपे

गणः →

तुदादिः

कर्मकत्वं →

सकर्मकः

इट्त्वं →

सेट्

उपग्रहः →

परस्मैपदी

रूपम् →

किरति

अनुबन्धादिविशेषः →

ॠकारान्तः

धातुः →

कॄ

मूलधातुः →

कॄ

धात्वर्थः →

हिंसायाम्

गणः →

क्र्यादिः

कर्मकत्वं →

सकर्मकः

इट्त्वं →

सेट्

उपग्रहः →

परस्मैपदी

रूपम् →

कृणाति

अनुबन्धादिविशेषः →

ॠकारान्तः

धातुः →

कॄञ्

मूलधातुः →

कॄ

धात्वर्थः →

हिंसायाम्

गणः →

क्र्यादिः

कर्मकत्वं →

सकर्मकः

इट्त्वं →

सेट्

उपग्रहः →

उभयपदी

रूपम् →

कृणाति-कृणीते

अनुबन्धादिविशेषः →

प्वादिः

कॄ

विक्षेपे

-

किरति

अवकिरते

हस्ती

स्वयमेव

(

20

)

अपस्किरते

वृषभः

चकार

चकरतुः

चकरुः

करिता

करीता

अकारीत्

चिकरिषति

(

21

)

चेकीर्य्यते

विकिरः

विष्किरः

उत्कारो

धान्यानाम्

उत्करो

रजसाम्

कीर्णः

कीर्णिः

135

कॄ

हिंसायाम्

-

कृणाति

कीर्णः

कीर्णिः

कॄञित्यनेनैव

सिद्धे

कॄ

इत्येतस्य

ल्वादिवद्

द्विष्पाठफलं

कर्त्त्रभिप्राये

क्रियाफलेऽपि

परस्मैपदार्थम्

एवं

वॄ

इत्यस्य

च

28

Synonyms

आवप्,

क्षिप्,

निर्वप्,

कॄ,

पर्यवकॄ,

प्रवप्,

प्रसृज्,

अन्वावप्,

अधिवप्,

अधिविधा,

अध्यावप्,

समावप्,

अनुवप्,

परिवप्,

संनिर्वप्,

विप्रु,

अपिवप्

(Verb)

चूर्णादीनां

अन्यवस्तुनि

विकिरणानुकूलः

व्यापारः।

"चिकित्सकः

रुजायाम्

ओषधिम्

आवपति।"

कॄ,

श

विक्षेपे

।

इति

कविकल्पद्रुमः

॥

(

तुदां-परं-सकं-सेट्

।

)

श,

किरति

।

अस्यापि

निष्ठायां

कीर्णइति

।

सूल्वाद्योदिदित्यत्र

मूर्च्छवर्जनसामर्थ्यात्येन

केनापि

प्रकारेण

रेफान्तान्निष्ठातस्य

न

इतिव्याख्यानात्

ॠदिरणाविति

इति

उरि

च

कृतेरान्तत्वात्

निष्ठा

तस्य

न

स्यात्

।

एवं

गॄ

श

निग-रणे

इत्यादेरपि

गीर्ण

इत्यादि

बोध्यम्

।

इतिदुर्गादासः

॥

कॄ,

ञ

गि

हिंसे

।

इति

कविकल्पद्रुमः

॥

(

क्र्यां-उभं-सकं-सेट्

।

)

ञ

गि,

कृणाति

कृणीते

।

कीर्णःकिर्णिः

।

इति

दुर्गादासः

॥

कॄ,

क

ङ

विज्ञाने

।

इति

कविकल्पद्रुमः

॥

(

चुरां-आत्मं-सकं-सेट्

।

)

क

ङ,

कारयते

।

इति

दुर्गा-दासः

॥

कॄ

विक्षेपे

तुदा०

परस्मैपदी

सकर्मकः

सेट्

।

किरति

अकारीत्

।अकारिष्टाम्

चकार

चकरतुः

चकरिव

।

करीता

।क(

रि

)रीष्यति

करी(

रि

)तव्यः

कार्य्यः

।

कर्म्मणि

कीर्य्यतेअकारि

अकारिषाताम्

अकारि(

क(

रि

)री

)

सात्राम्किरन्

कीर्य्यमाणः

।

कीर्ण्णःकीर्ण्णिः

करी(

रि

)तुभ्अनु

+

पश्चात्

क्षेपे

अनुकिरति

अनुकीर्ण्णःअप

+

हर्पवासभक्षणार्थतया

खनने

तत्र

चतुष्पाजन्तु--पक्षिकर्त्तृके

आ०

सुट्

च

।

अपस्किरते

हृष्टो

वृषः

भक्षार्थीकुक्कुटः

।

वासार्थी

श्वा

वा

।

हर्षाभावे

तु

न

सृट्

न

वातङ

।

अपकिरति

कुसुमम्

।अव

+

अधःक्षेपणे

दूरतःप्रक्षेपे

च

सकर्मकः

अवकिरति

मलार्थेसुट्

अवस्करः

।

व्रतात्

पतने

अक०

।

अवकीण्णींआ

+

समन्तात्

क्षेपणे

विस्तारे

च

सकर्मकः

“आकीर्ण्णमृषिपत्नीनामुटजद्वाररोधिभिः”

रघुःउद्

+

उत्खनने

(

गाडा

)

उत्कीर्ण्णशब्दे

उदा०सम्

+

उद्

+

छेदने

विदारणे

हिंसायां

च

सकर्मकः

“मणौ

वज्रसमुत्कीर्णे”

रघुःउप

+

छेदने

सुट्

च

।

उपष्किरतिपरा

+

सम्यक

क्षेपे

व्याप्तौ

च

सकर्मकः

पराकीर्ण्णःप्र

+

प्रक्षेपे

सकर्मकः

नानाजातीयैर्मेलने

।

प्रकीर्ण्णम्प्रति

+

हिंसायाम्

सुट्

च

।

“उरोविदारं

प्रतिचस्करे

नखैः”

माघःवि

+

विक्षेपे

सकर्मकः

“व्यवीर्य्यत

त्र्यम्बकपादमूलेः

कुमा०सम्

+

मिश्रणे

।

सङ्करः

सङ्कीर्ण्णः

कॄ

हिंसने

क्य्रादि०

उभयपदी

सकर्मकः

सेट्

।

कृणाति

अकारीत्

।चकार

चकरे

करीता

करो(

रि

)ष्यति

ते

।

कीर्णः

कीर्णिः

कॄ

विज्ञाने

चुरा०

आत्म०

सकर्मकः

सेट्

।

कारयते

अचीकरत

।

कॄ

विक्षेपे

-

किरति

किरतेर्हर्षजीविका

(

1321

वा0

)

इति

तङ्,

अपाच्चतुष्पाच्छकुनिष्वालेखने

(

61142

)

सुट्-अपस्किरते

वृषभो

हृष्टः,

अपस्किरते

कुक्कुटो

भक्षार्थी,

अपस्किरते

श्वाश्रयार्थी

किरतेर्लवने

(

तु0

61140

)

सुट्-

उपस्कारं

मद्रका

लुनन्ति

हिंसायां

प्रतेश्च

(

61141

)-उपस्कारस्ते

जाल्म

भूयात्,

प्रतिस्कारः

मरणमस्त्विति

प्रतिचस्कारे

नखैः

(

शिशुपालवध

147

)

किरश्च

पञ्चभ्यः

(

7275

)

सनीट्,

अस्येटो

वॄतो

वा

(

7238

)

इति

दीर्घो

नेष्यते

(

द्र0

7275

काशिका

)-विचिकरिषति,

पक्षे

विचिकीर्षति

इगुपध

(

31135

)

इति

कः-किरः

सूकरः,

किरिश्च

(

द्र0

4143

)

विष्किरः

शकुनिर्विकिरो

वा

(

61150

)

कॄपृवृजि

(

उ0

281

)

इति

क्युः-किरणः

कृशॄशलि

(

उ0

3122

)इत्यभः

करभः

कॄवृतॄदारिभ्य

उनन्

(

द0

उ0

552

)-करुणः,

करुणा

कृपा

कॄतॄभ्यामीषन्

(

उ0

426

)-करीषः

शुष्कगोमयम्

कॄशॄपॄकटि

(

उ0

430

)

इतीरन्-

करीरम्

अङ्कुरः

कॄगॄभ्यां

किः

(

तु0

उ0

4142

)-किरिः

कॄगॄकृपिभ्यः

कीटन्

(

तु0

उ0

4185

)

किरीटम्

कॄवॄजॄसि

(

तु0

उ0

142

)

इति

नः-कर्णः

श्रोत्रम्

कॄग्रोरुच्च

(

द्र0

उ0

1109

)-कुरुर्देशः

कॄगॄशॄपॄवृञ्

चतिभ्यः

ष्वरच्

(

द0

उ0

847

कपाठः

)-कर्वरः

कॄ

धान्ये

(

3330

)

इति

घञ्-उत्कारो

धान्यस्य,

निकारः,

अन्यत्रोत्करः,

निकरः

वर्चस्केऽवस्करः

(

61148

),

अवकरोऽन्यः

128

कॄ

हिंसायाम्

-

कृणाति

कीर्णः

तुदादौ

कॄ

विक्षेपे

(

6111

)-किरति

24

कॄ

(

अर्थः

)

विक्षेपे

(

किरति

किरतः

)

"ऋत

इद्धातोः''

इतीत्वम्

(

चकार

चकरतुः

चकरिथ

चकार

चकर

चकरिव

)"ऋच्छत्यॄताम्''

इति

लिटि

गुणः,

णिति

पूर्वविप्रतिषेधेन

"अचो

ञ्णिति''इति

वृद्धिः,

कृते

वा

गुणे

"अत

उपधाया''

इति

वृद्धिः

(

करिता,

करीता,

करिष्यति

करीष्यति

)

"वॄतो

वा''

इतीटो

वा

दीर्घः

(

किरतु

अकित्

किरेत्

कीर्यात्

)

इत्वे

"हलि

च''

इति

दीर्घः

(

अकारीत्

अकारिष्टाम्

)

सिचि

वृद्धिः

"वॄतो

वा''

इतीटो

दीर्घस्य

"सिचि

च

परस्मैपदेषु''

इति

निषेधः

(

चिकरिषति

)

"सनिग्रहगुहोश्च''

इति

चशब्दादुगन्तलक्षणेण्निषेधे

प्राप्ते

तदपवाद

"इट्

सनि

वा''

इति

विकल्पे

च

प्राप्ते

"किरश्च

पञ्चभ्य''

इति

नित्यमिट्

"अस्य

दीर्घत्वं

नेच्छन्तीति

वामनः,

हरदत्तोऽपीष्टिरेवेयमिति

भागवृत्तौ

त्वत्रापि

दीर्घविकल्पो

दृश्यते

(

चेकीर्यते

)

परत्वादित्वादौ

द्विर्वचनम्

(

चाकरीति

चाकर्त्ति

)

अभ्यासस्य

ह्रस्वोरदत्वहलादिशेषेषु

"दीर्घोऽकितः''

इति

दीर्घः

"ऋतश्च''

इति

अभ्यासस्य

रुगादिविधौ

तपरकरणसामर्थ्यादृकारान्तस्याङ्गस्य

योऽभ्यास

इति

सूत्रार्थव्यवस्थापनादत्राभ्यासस्य

ह्रस्वत्वेन

ऋकारान्तत्वेऽपि

तदाश्रयो

रुगादिर्न

भवति

अङ्गस्य

दीर्घान्तत्वात्

एवं

तरत्यादावपि

प्रतिपादितम्

(

कारयति

अचीकरत्

)

(

अवकिरते

हस्ती

स्वयमेव,

अवाकीर्ष्टहस्ती

स्वयमेव,

)

[

भूषाकर्मकिरादिसनां

वोपसंख्यानम्

]

इति

यक्चिणोः

प्रतिषेधः

हस्तिनं

कश्चित्पांश्वादिनाऽवकिरति

तत्र

सौकर्यांतिशयाद्धस्ती

कर्तृत्वेन

विवक्ष्यतइति

कैयटे

अत्र

सिचो

"लिङ्सिचोरात्मने

पदेषु''

इतीडिविकल्पः

इट्पक्षे

सिचः

कित्वाभावाद्गुणः

(

अवाकरिष्ट

)

इत्यादि,

"वॄत''

इतीटो

दीर्घपक्षे

(

अवाकरीष्ट

)

इत्यादि

त्रैरूप्यं,

लिङि

"न

लिङि

"

इति

दीर्घनिषेधात्

"लिङ्सिचोरात्मनेपदेषु''इतीटोऽभावाभावाभ्यां

द्वैरूप्यम्,

(

अवकीर्षीष्ट,

अवकरिषीष्ट

)

इति

अनिट्पक्षे

"लिङ्सिचोः''

"उश्च''

इति

कित्त्वाद्गुणाभावे

"ऋत''

इतीत्वम्

(

अपस्किरते

वृषो

हृष्टः

अपस्किरते

कुक्कुटो

भक्षार्थी

अपस्किरते

श्वा

आश्रयार्थी

)

"किरतेर्हर्षजीविकाकुलायकरणेषु''इति

तङ्

"अपाच्चतुष्पाच्छकुनिष्वालेखने''

इति

अपात्किरतौ

परे

कात्पूर्वः

सुट्,

अत्रापि

"किरतेर्हर्षजीविकाकुलायकरणेषु''इति

पठ्यते

तत्र

किरत्यर्थस्य

हर्षो

हेतुत्वेन

विषयः,

इतरे

फलत्वेनेति

व्याख्याकारः

तत्र

हृष्टत्वात्

वृषभो

विलिख्य

विक्षिपतीत्यर्थः

इतरोऽपि

कुक्कुटः

श्वा

च

जीविकायै

कुलायकरणाय

च

विलिख्य

विक्षिपतीत्यर्थः

(

अपचस्करे

अपास्किरत

)

"अडभ्यासव्यवायेऽपि''इति

सुट्

लुङि

तु

कर्मकर्तरि

चेड्दीर्घयोर्विकल्पनात्रैरूप्यम्

(

अपास्कीर्ष्ट,

अपास्करिष्ट,

अपास्करीष्ट

)इति

आशिषि

लिङ्यपि

"लिङ्सिचोः''

इतीटो

विकल्पे

"

न

लिङि''इति

दीर्घनिषेधे

च

कर्मकर्तृवद्

द्वैरूप्यम्

(

अपस्कीर्षीष्ट,

अपस्करिषीष्ट

)

इति

अनिट्पक्षे

पूर्ववत्

"उश्च''इति

लिङसिचोः

कित्त्वादि

(

अपस्करिता

अपस्करीता

)

इत्यादि

(

अपचिस्करिषते

)

"किरश्च''

इति

"इट्

सनि

वा''इतिविकल्पं

बाधते

अस्येटो

दीर्घो

नेत्युक्तम्

(

अपचेस्कीर्यतेअपचाकर्ति

)

किरताविक्श्तिपा

निर्द्देशादत्र

सुण्न

भवति

(

अपस्कारयति,

अपाचिस्किरत्

)

अडभ्यासाभ्यामुभाभ्यां

व्यवधानेऽपि

सुड्

भवति

(

उपस्किरति

श्वापदः

)

(

प्रतिस्किरति,

)

"हिंसायां

प्रतेश्च''

इतिकिरतेः

कात्पूर्वः

सुट्,

चकारेणोप

समुच्चीयते

तथा

विक्षिपति

यथा

हिंसामनुबध्नातीत्यर्थः

प्रतेः

सुट्,

"उपसर्गात्''

इत्सादिना

षत्वं

"परिनिविभ्यः''

एव

सुटः

षत्वं

न

प्रतेः

(

उपस्कारं

काश्मीरका

लुनन्ति,

)

विक्षिप्य

लुनन्तीत्यर्थः

"किरतौ

लवने''

इति

सुट्

णमुलप्यत्रेष्यते,

तथा

च

वृत्तिः-"णमुलप्यत्र

वक्तव्यः'इति

(

अवस्करः

)

"ऋदोरप्''

काष्ठादिना

भाण्डादिभ्यो

यदन्नमलपकृष्य

भूमौ

विक्षिप्यते

तदन्नमलमवस्कर

उच्यते,

तद्योगाद्देशोऽपि

"वर्चस्के

ऽवस्कर''

इति

सुड्

निपात्यते,

अन्यत्र

(

अवकरः

)ब्रह्मचारिणः

स्त्रियां

रेतःसेकः

(

अपस्करः

)

पूर्ववद्प्