कृत्या (kRtyA)

कृत्या

-

kRtyA

-

Feminine

-

enchantment

कृत्य

-

kRtya

-

Neuter

-

enchantment

आभिचारिक

-

AbhicArika

-

Neuter

-

enchantment

मायायन्त्र

-

mAyAyantra

-

Neuter

-

enchantment

यन्त्रचेष्टित

-

yantraceSTita

-

Neuter

-

enchantment

मायिन्

-

mAyin

-

Adjective

-

skilled

in

art

or

enchantment

कृतिकर

-

kRtikara

-

Masculine

-

practising

magic

or

enchantment

आभिचरणिक

-

AbhicaraNika

-

Adjective

-

serving

for

incantation

or

cursing

or

enchantment

साभिचरणिक

-

sAbhicaraNika

-

Adjective

-

possessing

the

same

rules

for

exorcising

or

counteracting

enchantments

कृत्या॑

a

(

आ॑

),

feminine.

(

pāṇini

iii,

3,

100

)

action,

act,

deed,

performance,

achievement,

atharva-veda

v,

9,

8

manu-smṛti

xi,

125

mahābhārata

xii,

3837

(

with

genitive case.

रुजस्

)

ill

usage

or

treatment,

manu-smṛti

xi,

67

magic,

enchantment,

atharva-veda

et cetera.

(

especially

personified

)

a

kind

of

female

evil

spirit

or

sorceress,

ṛg-veda

x,

85,

28

&

29

vājasaneyi-saṃhitā

et cetera.

a

female

deity

to

whom

sacrifices

are

offered

for

destructive

and

magical

purposes,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

nalopākhyāna

of

a

river,

mahābhārata

vi,

9,

18

कृत्या॑

b

feminine.

of

कृत्य,

q.v.

कृत्या

स्त्रीलिङ्गम्

-

"कृ

-

क्यप्,

तुक्+टाप्"

"कार्य,

करनी"

कृत्या

स्त्रीलिङ्गम्

-

"कृ

-

क्यप्,

तुक्"

जादू

कृत्या

स्त्रीलिङ्गम्

-

"कृ

-

क्यप्,

तुक्"

एक

देवी

कृत्या

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಕಾರ್ಯ

/ಕೆಲಸ

कृत्या

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಆಭಿಚಾರಿಕ

ದೇವತೆ

/ಶೂನ್ಯದೇವತೆ

/ಮಾಟದ

ಗೊಂಬೆ

विस्तारः

"कृत्या

क्रियादेवतयोः"

-

वैज०

।

kftya

{%

(

I

)

a.

(

f.

त्या

)

%}

1.

What

ought

to

be

done,

right,

proper

2.

practicable

3.

who

may

be

seduced

from

allegiance.

kftyA

{%

f.

%}

1.

Action,

deed

2.

magic

3.

a

female

deity

to

whom

sacrifices

are

offered

for

destructive

purposes.

-kṛtyā

=

-kṛtvā

for

Skt.

-kṛtvas,

q.v.

Synonyms

कृत्या

(Noun)

तन्त्रानुसारेण

एका

राक्षसी।

"तान्त्रिकाः

कार्यसिद्ध्यर्थम्

अनुष्ठानद्वारा

कृत्याम्

आहूय

शत्रोः

नाशं

कुर्वन्ति।"

Synonyms

कृत्या

(Noun)

एका

नदी

।

"कृत्यायाः

वर्णनं

महाभारते

वर्तते"

Kṛtyā,

a

river.

§

574

(

Jambūkh.

):

VI,

9,

326

(

in

Bhāratavarsha

).

*kṛtyā

(

“sorceress”

):

III,

10704,

15149,

15151,

15183

XII,

13258

XIII,

4453

foll.,

4474

foll.

कृत्या

१

/

KṚTYĀ

(

kṛtyakā

)

I.

A

Rākṣasī

who

is

born

when

the

black

arts

as

enunciated

in

the

Atharvaveda

are

practised

to

annihilate

enemies.

kṛtyā

may

appear

in

male

form

too.

Some

of

the

activities

of

kṛtyā

are

given

below.(

1

)

Carried

off

duryodhana.

While

the

pāṇḍavas

were

living

in

exile

in

the

forest,

duryodhana

and

others

went

in

a

procession

to

the

forest.

Though

duryodhana

was

taken

into

captivity

in

the

forest

by

a

gandharva,

arjuna

saved

him

out

of

fraternal

consideration

for

him.

duryodhana

returned

to

hastināpura.

Now

the

question

was

whether

half

of

the

kingdom

should

be

given

to

the

pāṇḍavas

or

not.

śakuni

and

others

advised

duryodhana

to

give

it,

but

the

latter

remained

adamant

against

it.

dhṛtarāṣṭra

decided

to

end

his

life

and

for

the

purpose

spread

darbha

grass

on

earth

and

sat

thereon.

The

Asuras

heard

about

these

developments

and

created

a

kṛtyā

by

mantras.

The

kṛtyā

took

duryodhana

to

pātāla

where

the

Asuras

advised

him

against

any

compromise

with

the

pāṇḍavas.

On

the

other

hand

they

wanted

him

to

intensify

his

hatred

against

the

pāṇḍavas,

and

they

assured

him

all

support.

After

that

kṛtyā

took

duryodhana

back

to

hastināpura.

(

Vana

Parva,

Chapter

252

).(

2

)

kṛtyā

born

under

the

name

Madana.

Devendra

once

prevented

the

aśvinīdevas

from

drinking

soma

juice.

(

devas

drink

a

liquid-liqueur

extracted

from

the

soma

creeper,

during

yajñas,

and

that

is

called

Somapāna

).

Aggrieved

at

the

orders

of

indra

the

aśvinīdevas

wandered

about

the

world

in

the

course

of

which

they

approached

sage

cyavana

of

the

bhārgava

family.

They

restored

sight

to

the

blind

cyavana,

who,

in

return,

assured

them

that

he

would

see

to

it

that

they

got

the

right

of

drinking

soma

juice.

cyavana

began

a

yajña

and

indra

came

for

Somapāna.

The

sage

invited

the

aśvinīdevas

also

for

Somapāna.

indra

prevented

them

from

doing

so,

and

the

sage

opposed

him.

Then

indra

drew

his

vajrāyudha

against

cyavana.

The

sage

made

Indra's

hands

paralysed.

Further,

he

raised

from

the

Yājñic

fire

a

kṛtyā

which

appeared

in

male

form

under

the

name

Madana.

Sharp

molar

teeth

hundred

yojanas

long,

other

teeth

each

ten

yojanas

long,

hands

ten

thousand

yojanas

long

and

as

big

as

mountains,

round

eyes

like

the

Sun

and

Moon,

mouth

spitting

fire--such

was

Madana,

the

kṛtyā,

a

really

terrible

being.

Frightened

at

the

sight

of

the

terrible

being

indra

permitted

the

aśvinīdevas

to

drink

soma.(

3

)

kṛtyā

against

ambarīṣa.

ambarīṣa

once

began

the

ekādaśī

vrata

and

the

devas

deputed

durvāsas

to

obstruct

it

somehow

or

other.

durvāsas

came

to

ambarīṣa,

who

requested

him

to

return

after

bath.

But,

though

the

vrata

was

over

the

sage

did

not

return

and

ambarīṣa

fed

the

devas

with

the

offerings

(

havis

).

Immediately

after

that

durvāsas

returned

and

complained

that

what

he

was

given

was

the

left-overs

of

the

havis,

By

means

of

black

art

he

created

a

kṛtyā,

who

charged

against

Ambarīṣa's

throat.

ambarīṣa

prayed

and

the

sudarśana

cakra

of

viṣṇu

appeared

and

killed

the

kṛtyā

and

drove

durvāsas

round

the

three

worlds.

At

last

the

sage

sought

refuge

with

ambarīṣa

himself

and

thus

saved

himself.

(

bhāgavata,

9th

skandha

).(

4

)

kṛtyā

opposed

śrī

kṛṣṇa.

While

kṛṣṇa

was

ruling

dvārakā,

Pauṇḍrakavāsudeva

was

the

King

of

kārūṣa.

Once

he

sent

a

messenger

to

ask

kṛṣṇa

to

go

and

bow

down

before

him

as

he

was

the

real

vāsudeva.

Enraged

at

this

insolent

demand

kṛṣṇa

cut

off

Pauṇḍraka's

head

with

the

sudarśana

cakra.

The

dead

King's

son,

sudakṣiṇa,

to

gather

power

enough

to

fight

kṛṣṇa

went

to

kāśī

and

performed

penance

to

please

śiva.

śiva

appeared

and

taught

him

the

method

of

creating

kṛtyā.

Accordingly

he

created

from

fire,

a

kṛtyā,

who

dashed

against

kṛṣṇa

roaring

like

hell.

kṛṣṇa

used

the

sudarśana

cakra,

which

burnt

to

death

not

only

the

kṛtyā,

but

also

sudakṣiṇa.

(

5

)

kṛtyā

against

prahlāda.

To

change

the

nature

of

prahlāda,

a

great

devotee

of

viṣṇu,

his

father

hiraṇyakaśipu

deputed

asura

preceptors.

But,

severe

punishments

like

poisoning,

throwing

into

fire

etc.

did

not

succeed

in

changing

the

devotee's

character.

At

last,

the

preceptors

raised

kṛtyā

from

fire.

The

Śūlam,

which

kṛtyā

thrust

against

the

throat

of

prahlāda

was

broken

into

hundreds

of

pieces.

kṛtyā

then

got

angry

and

turned

against

the

preceptors,

who

had

sent

her

against

prahlāda.

The

preceptors

fell

down

unconscious

on

the

verge

of

death.

But,

prahlāda

touched

their

bodies

and

they

became

alive

again.

(

viṣṇu

purāṇa,

Part

1,

Chapter

18

).

कृत्या

२

/

KṚTYĀ

II.

A

river.

Indians

used

to

drink

water

from

this

river.

(

bhīṣma

parva,

Chapter

9

Verse

18

).

कृत्या

स्त्री।

क्रिया

समानार्थकाः

कर्मन्,

क्रिया,

कृत्या,

लीला

3।3।159।1।1

कृत्या

क्रियादेवतयोस्त्रिषु

भेद्ये

धनादिभिः।

जन्यं

स्याज्जनवादेऽपि

जघन्योऽन्त्येऽधमेऽपि

च॥

==>

मनोव्यापारकर्मः,

आह्वानम्,

अविमृष्टकृत्यम्,

क्रीडा,

स्वरूपाच्छादनम्,

केशबन्धरचना,

भूषणक्रिया,

शरीरशोभाककर्मः,

गतगन्धस्य_प्रयत्नेनोद्बोधनम्,

माल्यादिरचना,

यज्ञः,

यज्ञार्थं_पशुहननम्,

यज्ञकर्मः,

दानम्,

श्राद्धकर्मः,

याचनम्,

पूजा,

अटनम्,

आचमनम्,

मौनम्,

अभिवादनम्,

नैत्यिककर्मः,

नियमकर्मः,

मुण्डनम्,

दूतकर्मः,

गजसज्जीकरणम्,

युद्धारम्भे_अन्ते_वा_पानकर्मः,

युद्धम्,

मारणम्,

वणिक्कर्मः,

मृगया,

चोरकर्मः,

कलाकौशल्यादिकर्मः,

मद्यसन्धानम्,

मद्यपानम्,

प्रशस्तकर्मः,

वशीकरणम्,

ओषधीनां_मूलैरुच्चाटनकर्मः,

कम्पनम्,

प्रीणनम्,

सूचीक्रिया,

कर्तनम्,

अपचयः,

ग्राहणम्,

शब्दकरणम्,

पचनम्,

राशीकरणम्,

सदृशकरणम्,

मारणादिक्रिया,

धान्यादीनाम्_बहुलीकरणम्,

सूत्रवेष्टनक्रिया,

दुर्गप्रवेशनक्रिया,

निराकरणम्,

जुगुप्सनम्,

अम्भसां_रयः,

उन्नयनक्रिया,

आच्छादनम्,

चौर्यादिपरोपद्रवकर्मः,

कृच्छ्रादिकर्मः

पदार्थ-विभागः

,

क्रिया

कृत्या

स्त्री।

देवता

समानार्थकाः

कृत्या

3।3।159।1।1

कृत्या

क्रियादेवतयोस्त्रिषु

भेद्ये

धनादिभिः।

जन्यं

स्याज्जनवादेऽपि

जघन्योऽन्त्येऽधमेऽपि

च॥

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

आत्मा,

देवता

कृत्या

वि।

धनादिभिः_भेद्यम्

समानार्थकाः

कृत्या

3।3।159।1।1

कृत्या

क्रियादेवतयोस्त्रिषु

भेद्ये

धनादिभिः।

जन्यं

स्याज्जनवादेऽपि

जघन्योऽन्त्येऽधमेऽपि

च॥

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्

कृत्या,

स्त्रीलिङ्गम्

(

कृ

+

भावे

क्यप्

।

)

क्रिया

।

यथा

कांकृत्यामकार्षीः

।

देवता

।

यज्ञदेवताविशेषः

।

इत्य-मरभरतौ

॥

यथा,

प्रह्लादचरिते

।“कृत्यामुत्पादयामासुर्ज्वालामालोज्ज्वलाकृतिम्”

॥

तस्या

ध्यानं

यथा,

--“क्रोधाज्ज्वलन्तीं

ज्वलनं

वमन्तींसृष्टिं

दहन्तीं

दितिजं

ग्रसन्तीम्

।भीमं

नदन्तीं

प्रणमामि

कृत्यांरोरूयमाणां

क्षुधयोग्रकालीम्”

॥

*

॥

आभिचारिकी

क्रिया

।

यथा,

--“रोगकृत्याग्रहादीनां

निरासः

शान्तिरीरिता

।वश्यं

जनानां

सर्व्वेषां

विधेयत्वमुदीरितम्”

॥

इति

षट्कर्म्मदीपिका

॥

कृत्या

स्त्री०

कृ--क्यप्

टाप्

।

१

क्रियायां

२

अभिचारक्रिया-जन्ये

अभिचारोद्देश्यनाशके

२

देवादिमूर्त्तिभेदे

च

सा

चवैदिकाद्यभिचारक्रियाजन्या

अदृष्टविशेषनिर्वर्त्त्या

देवा-दिमूर्त्तिरूपतयोत्पद्य

अभिचारोद्देश्यं

पुरुषं

निहत्यनश्यतौति

अथवेवदे

प्रासद्धम्

।

“पञ्चकल्पमथर्वाणंकृत्याभिः

परिवृहितम्”

भा०

शा०

३४४

अ०

।

कृत्यावि-शेषोत्पादनकथा

भा०

आनु०

९०

अ०

यथा“इत्युक्तः

स

तु

भृत्यैस्तैर्वृषादर्भिश्चुकोप

ह

।

तेषांवै

प्रतिकर्त्तुञ्च

सर्व्वेषामगमद्गृहम्

।

स

गत्वा

हवनी-येऽग्नौ

तीव्रं

नियममास्थितः

।

जुहाव

संस्कृतैर्म्मन्त्रै-रेकैकामाहुतिं

नृपः

।

तस्मादग्नेः

समुत्तस्यौ

कृत्यालोकभयङ्करी

।

तस्या

नाम

वृषादर्भिर्य्यातुधानीत्यथा-करोत्

।

सा

कृत्या

कालरात्रीव

कृताञ्जलिरुपस्थिता

।वृषादर्भिं

नरपतिं

किङ्करोमीति

साऽब्रवीत्

।

वृषादर्भि-रुवाच

।

ऋषीणां

गच्छ

सप्तानामरुन्धत्यास्त्रथैव

च

।दासीभर्त्तुश्च

दास्याश्च

मनसा

नाम

धारय

।

ज्ञात्वा

ना-मानि

चैवैषां

सर्व्व्नेतान्

विनाशय

।

विनष्टेषु

तथास्वैरं

गच्छ

यत्रेप्सितं

तव

।

सा

तथेति

पतिश्रुत्य

यातु-धानीस्वरूपिणी

।

जगाम

तद्वनं

यत्र

विचेरुस्ते

महर्षयः”“इन्द्रेण

च

सा

नाशितेति

तत्रैवान्ते

उक्तम्

यथा“रक्षणार्थञ्च

सर्वेषां

भवतामहमागतः

।

यातुधानी

ह्यु-तिक्रूरा

कृत्यैषा

वो

बधैषिणी

।

वृषादर्भिप्रयुक्तैषानिहता

मे

तपोधनाः!

।

दुष्टा

हिंस्यादियं

पापा

युष्मान्प्रत्यग्निसम्भवा”

।कृत्यानिवारणोपायमन्त्राश्च

अथ०

५,

१३,

१४,

उक्ता

यथा“सुपर्णस्त्वान्वविन्दत्सूकरस्त्वाखनन्न

सा

।

दिप्सौषधे!त्वं

दिप्सन्तमव

कृत्याकृतं

जहि

।

अव

जहि

यातुधाना-नव

कृत्याकृतं

जहि

।

अथो

यो

अस्मान्दिप्सति

तमु

त्वंजह्योषधे!

।

रिश्यस्येव

परीशांस

परिकृत्य

परि

त्वचः

।कृत्यां

कृत्याकृते

देवा

निष्कमिव

प्रति

मुञ्चत

।

पुनःकृत्यां

कृत्याकृते

हस्तेगृह्य

पराणय

।

समक्षमस्मा

आधेहि

यथा

कृत्याकृतं

हनत्

।

कृत्याः

सन्तुकृत्याकृते

शपथःशपथोयते

।

सुखो

रथ

इव

वर्ततां

कृत्या

कृत्याकृतं

पुनः

।यदि

स्त्री

यदि

वा

पुमान्

कृत्यां

चकार

पाप्मने

।

तामु

तस्मैनयामस्यश्वमिवाश्वाभिधान्या

।

यदि

वासि

देवकृता

यदिवा

पुरुषैः

कृता

।

तं

त्वा

पुनर्णयामसोन्द्रेण

सयुजावयम्

।

अग्ने

पृतनाषाट्

पृतनाः

सहस्व

।

पुनः

कृत्यांकृत्याकृते

प्रतिहरणेन

हरामसि

।

कृतव्यधनि!

विध्यतं

यश्चकार

तमिज्जहि

।

न

त्वामचक्रुषे

वयं

बधायसं

शिशीमहि

।

पुत्र

इव

पितरं

गच्छ

स्वज

इवाभिष्ठितोदश

।

बन्धमिवावक्रामी

गच्छ

कृत्ये!

कृत्याकृतं

पुनः

।उदेणीव

वारण्याभिस्कन्दं

मृगीव

।

कृत्या

कर्तारमृच्छतुइष्वा

ऋजीयः

पततु

द्यावापृथिवी

तं

प्रति

।

सा

तं

मृगमिव

गृह्णातु

कृत्या

कृत्याकृतं

पुनः

।

अग्निरिवैतु

प्रति-कूलमनुकूलमिवोदकम्

।

सुखो

रथ

इव

वर्ततां

कृत्याकृत्याकृतं

पुनः”

।सुश्रुते

चान्यप्रकारोऽत्र

सामान्यतो

दर्शितः

यथा“कृत्यानां

प्रतिघातार्थं

तथा

रक्षोभयस्य

च

।

रक्षाकर्म्मकरिष्यामि

ब्रह्मा

तदनुमन्यताम्

।

नागाः

पिशाचा

ग-न्धर्व्वाः

पितरो

यक्षराक्षसाः

।

अभिद्रवन्ति

ये

ये

त्वांब्रह्माद्या

घ्नन्तु

तान्

सदा

।

पृथिव्यामन्तरीक्षे

च

येचरन्ति

निशाचराः

।

दिक्षु

वास्तुनिवासाश्च

पान्तु

त्वांते

नमस्कृताः

।

पान्तु

त्वां

मुनयो

ब्राह्म्या

दिव्या

राज-र्षयस्तथा

।

पर्व्वताश्चैव

नद्यश्च

सर्व्वाः

सर्वेऽपि

सागराः

।अग्नीरक्षतु

ते

जिह्वां

प्राणान्

वायुस्तथैव

च

।

सोमोव्यान,

मपानंते

पर्जन्यः

परिरक्षतु

।

उदानं

विद्युतः

पान्तु,

समानं

स्तनयित्नवः

।

बलमिन्द्रो

बलपति

र्मनुर्मन्ये

मतिंतथा

।

कामांस्ते

पान्तु

गन्धर्व्वाः,

सत्वमिन्द्रोऽभिरक्षतु

।प्रज्ञां

ते

वरुणो

राजा,

समुद्रो

नाभिमण्डलम्

।

चक्षुःसूर्य्यो,

दिशः

श्रोत्रे,

चन्द्रमाः

पातु

ते

मनः

।

नक्षत्राणिसदा

रूपं,

छायां

पान्तु

निशास्तव

।

रेतस्त्वाप्याययन्त्वापो,

रोमाण्योषधयस्तथा

।

आकाशं

खानि

ते

पातु,

देहं

तववसुन्धरा

।

वैश्वानरः

शिरः

पातु,

विष्णुस्तव

पराक्रमम्

।पौरुषं

पुरुषश्रेष्ठो,

ब्रह्मात्मानं,

ध्रुवो

भ्रुवौ

।

एता

देहेविशेषेण

तव

नित्या

हि

दवताः

।

एतास्त्वां

सततं

पा-न्तु

दीर्घमायुरवाप्नुहि

।

स्वस्ति

ते

भगवान्

ब्रह्मा

स्वस्तिदेवाश्च

कुर्वताम्

।

स्वस्ति

ते

चन्द्रसूर्य्यौ

च

स्वस्ति

ना-रदपर्वतौ

।

स्वस्त्यग्निश्चैव

वायुश्च

स्वस्ति

देवाः

सहेन्द्रगाः

।पितामहकृता

रक्षा

स्वस्त्यायुर्वर्द्धतां

तव

।

ईततयस्तेप्रशाम्यन्तु

सदा

भव

गतव्यथः

।

इति

स्वाहा

।

एतैर्वेदात्मकैर्म्मन्त्रैः

कृत्याव्याधिविनाशनैः

।

मयैवं

कृतरक्ष-स्त्वं

दीर्घमायुरवाप्नुहि”

।“ततोऽसुरा

एषु

लोकेषु

कृत्यां

वलगान्निचखुरुतैवं

चि-द्देवानमिभवेमेति,

“तद्वै

देवा

अस्पृण्वत

।

तएतैः

कृत्यांवलगानुदखनन्,

यदा

वै

कृत्यामुत्खनन्ति”

अत्र

कश्चिद्द्वि-षन

भ्रातृत्यः

कृथां

वलगान्निखनति”

इति

च

शत०

ब्रा०३,

५,

४,

२,

३,

“यामयो

यानि

गेहानि

शपन्त्यप्रतिपूजि-ताः

।

तानि

कृत्याहतानीव

विनश्यन्ति

न

संशयः”

मनुः

1

{@“डु

कृञ्

करणे”@}

2

‘हिंसाकरणयोः

श्नावौ

कृणोति

कृणुते

कृञः।

करोति

कुरुते

द्वे

द्वे

सम्पद्येते

पदे

क्रमात्।।’

3

इति

देवः।

अयं

घातुः

भ्वादिगणेऽपि

पठ्यते।

तेन

करति,

करते

इति

रूपद्वयमपि

साधु--इति

क्षीरस्वामी

मन्यते।

अत

एव,

कस्याञ्चिदुणादिवृत्तौ

‘करति,

कृणोति,

करोतीति

वा

कारुः’

इति

कारुशब्दव्युत्पादनं

कृतं

सङ्गच्छते।

पुरुषकारोऽप्यस्यानुकूलः।

अन्ये

तु

बहवः

भ्वादिपाठं

नाभ्युपगच्छन्ति।

अत

एव,

न्यासग्रन्थे

‘कः

करत्करति--’

4

इत्यत्र,

‘करतिरिति

छान्दसत्वात्

व्यत्ययेन

शप्।’

इति

प्रोक्तम्।

यदि

भ्वादिपाठोऽभिमतः

स्यात्,

तदा

शपो

व्यत्ययकल्पनमसङ्गतं

भवेत्।

अत

एव,

देवः

श्नुप्रत्यये,

उप्रत्यये

च

साधुत्वमभ्युपैति।

कारकः-रिका,

कारकः-रिका,

5

चिकीर्षकः-र्षिका,

6

चेक्रीयकः-यिका

कर्ता-र्त्री,

कारयिता-त्री,

चिकीर्षिता-त्री,

चेक्रीयिता-त्री

7

कुर्वन्,

8

उपकुर्वन्,

9

10

विकुर्वन्,

11

अनुकुर्वन्,

12

13

पराकुर्वन्-ती,

कारयन्-न्ती,

चिकीर्षन्-न्ती

14

करिष्यन्-न्ती-ती,

कारयिष्यन्-न्ती-ती,

चिकीर्षिष्यन्-न्ती-ती

कुर्वाणः,

15

इत्यनेन

सूचनादिषु

सप्तस्वर्थेषु

गम्यमानेषु

शानज्

विधीयते।

गन्धनम्

=

सूचनम्।

अवक्षेपणम्

=

भर्त्सनम्।

सेवनम्

=

भजनम्।

साहसिक्यम्

=

बलात्कारेण

प्रवर्तनम्।

प्रतियत्नः

=

गुणाधानम्।

प्रकथनम्

=

प्रकर्षेण

कथनम्।

उपयोगः

=

धर्मार्थं

विनियोगः।

‘दोषमुत्कुर्वाणः’

इत्यारभ्य,

‘शतं

प्रकुर्वाणः’

इत्यन्तानि

कमेणोदाहरणानि

बोध्यानि।

]

]

दोषम्

)

उत्कुर्वाणः,

16

उदाकुर्वाणः,

17

उपकुर्वाणः,

18

प्रकुर्वाणः,

19

20

उपस्कुर्वाणः,

21

प्रकुर्वाणः,

22

प्रकुर्वाणः,

23

इति

शानच्।

प्रसहनम्

=

क्षमा,

अभिभवश्च।

]

]

शत्रुम्

)

अधिकुर्वाणः,

24

इति

शानच्।

]

]

स्वरान्

)

25

विकुर्वाणः,

26

इति

शानच्।

]

]

सैन्धवः

)

विकुर्वाणः,

कारयमाणः,

चिकीर्षमाणः,

चेक्रीयमाणः,

27

संचेस्क्रीयमाणः,

28

करिष्यमाणः,

कारयिष्यमाणः,

चिकीर्षिष्यमाणः,

चेक्रीयिष्यमाणः

29

सुकृत्-

30

कर्मकृत्-

31

पापकृत्-मन्त्रकृत्-पुण्यकृत्,

32

शास्त्रकृत्-भाष्यकृत्-कृतौ-कृतः

--

--

33

कृतम्-कृतः-कृतवान्,

34

ओजसाकृतम्-सहसाकृतम्-अम्भसाकृतम्-तमसाकृतम्,

35

अञ्जसाकृतम्,

36

उपस्कृताः

37,

38

परिष्कृता

39,

40

उपस्कृतं

41,

उपस्कृतं

42,

कारितम्,

43

चिकीर्षितः,

चेक्रीयितः-तवान्,

44

करः,

45

क्षेमकरः,

46

किङ्करः-किङ्करा-किङ्करी-यत्करः-यत्करा-तत्करः-तत्करा-

47

तस्करः-तस्करा-बहुकरः-बहुकरा,

48

कुम्भकारः,

अन्धकारः,

49

सत्यङ्कारः,

50

अगदङ्कारः,

51

अस्तुङ्कारः,

52

शङ्करः

53

-शङ्करा-शङ्करी,

54

55

यशस्करः

56

यशस्करी

57

शोककरः-दवींकरः-

58

त्रासकरी,

ज्योतिष्करः-

क्रीडाकरः-श्राद्धकरः,

वचनकरः-कार्यकरः,

59

पारस्करः

60,

61

मस्करः

62,

63

दिवाकरः

64

-विभाकरः-

65

निशाकरः-

66

प्रभाकरः-

67

भास्करः

68

-कारकरः-कारस्करः

69,

अन्तकरः-अनन्तकरः-आदिकरः-नान्दीकरः-लिपिकरः-लिबिकरः-

बलिकरः-भक्तिकरः-कर्तृकरः-चित्रकरः-क्षेत्रकरः-

70

एककरः-

71

72

73

जङ्घाकरः-

74

बाहुकरः-

75

अहस्करः-

76

धनुष्करः-अरुष्करः,

77

कर्मकरः-कर्मकारः,

78

शब्दकारः-श्लोककारः-कलहकारः-गाधाकारः-

79

वैरकारः-चाटुकारः-सूत्रकारः-

मन्त्रकारः

पदकारः,

80

स्तम्बकरिः

81

शकृत्करिः

82,

स्तम्बकारः-शकृ-

त्कारः,

83

मेघङ्करः

84

-ऋतिङ्करः-भयङ्करः,

अभयङ्करः,

85

शिवङ्करः,

86

क्षेमङ्करः

87

प्रिय-

88

ङ्करः-मद्रङ्करः,

क्षेमकारः-प्रियकारः-मद्रकारः,

89

कडङ्करः,

90

91

मस्करी,

92

अकारी,

93

अपकारी-प्रियकारी-

94

अनपकारी-उपकारी,

95

राजकृत्वा,

96

राजकृत्वरी,

97

सहकृत्वा,

सहकृत्वरी,

98

विश्वकर्मा,

99

अलङ्करिष्णुः

100

निराकरिष्णुः,

101

चक्रिः,

102

कारकः-

103

कारिका,

कारः,

चिकीर्षुः,

चिकारयिषुः,

चेक्रियः

कर्तव्यम्,

कारयितव्यम्,

चिकीर्षितव्यम्,

चेक्रीयितव्यम्

करणीयम्,

कारणीयम्,

चिकीर्षणीयम्,

चेक्रीयणीयम्

104

105

कृत्यम्-

106

कार्यम्,

कार्यम्,

चिकीर्ष्यम्,

चेक्रीय्यम्

ईषत्करः-

107

दुष्करः-सुकरः,

108

ईषदाढ्यङ्करः

109

-दुराढ्यङ्करः-स्वाढ्यङ्करः

110

क्रियमाणः-संस्क्रियमाणः,

कार्यमाणः,

चिकीर्ष्यमाणः,

चेक्रीय्यमाणः

कारः-उपकारः-

111

अपकारः-

112

प्राकारः,

113

चक्रम्,

114

कृत्रिमम्-

115

असंस्कृत्रिमम्,

कारः,

चिकीर्षः,

चेक्रीयः

कर्तुम्-

116

व्याकर्तुम्,

117

--

118

कारयितुम्,

चिकीर्षितुम्,

चेक्रीयितुम्

कृतिः,

119

क्रिया,

कृत्या,

120

कारिः

121

-कारिका,

कारणा,

चिकीर्षा,

चिकारयिषा,

चेक्रीया

करणम्,

122

आढ्यङ्करणम्-सुभगङ्करणम्-स्थूलङ्करणम्-पलितङ्करणम्-

नग्नङ्करणम्-अन्धङ्करणम्-

123

अन्धङ्करणी,

प्रियङ्करणम्,

124

उष्णङ्करणम्-भद्रङ्करणम्,

कारणम्,

चिकीर्षणम्,

चेक्रीयणम्

125

स्वाढ्यङ्करणम्,

कृत्वा,

126

तिरस्कृत्वा-तिरःकृत्वा,

127

उपाजेकृत्वा-अन्वाजेकृत्वा,

128

साक्षात्कृत्वा,

129

उरसिकृत्वा,

मनसिकृत्वा,

130

मध्येकृत्वा-पदेकृत्वा-निवचने-

131

कृत्वा

132

नीचैःकृत्वा-उच्चैःकृत्वा,

133

तिर्यक्कृत्वा,

134

मुखतःकृत्वा,

135

नाना-

कृत्वा-विनाकृत्वा-द्विधाकृत्वा-द्वैधंकृत्वा-द्वेधाकृत्वा,

कारयित्वा,

चिकीर्षित्वा,

चेक्रीयित्वा

अुपकृत्य,

नीचैःकृत्य-उच्चैःकृत्य,

तिर्यक्कृत्य,

136

गलतःकृत्य,

नानाकृत्य-विनाकृत्य-द्विधाकृत्य-द्वैधंकृत्य-द्वेधाकृत्य,

137

कारिकाकृत्य,

138

ऊरी-

कृत्य-उररीकृत्य-शुक्लीकृत्य-वषट्कृत्य-पटपटाकृत्य,

139

खाट्कृत्य,

140

सत्कृत्य-

असत्कृत्य,

141

अलङ्कृत्य,

142

पुरस्कृत्य,

नमस्कृत्य

143

हस्तेकृत्य

144

-पाणौकृत्य,

145

146

प्राध्वंकृत्य,

147

जीविंकाकृत्य-उपनिषत्कृत्य,

तिरस्कृत्य-तिरःकृत्य,

उपाजे-

कृत्य-अन्वाजेकृत्य,

148

साक्षात्कृत्य,

उरसिकृत्य-मनसिकृत्य,

मध्येकृत्य-पदेकृत्य-विकार्य,

प्रचिकीर्ष्य,

प्रचेक्रीय्य

निवचनेकृत्य,

149

लवणङ्कृत्य,

150

151

भीतङ्कारं-

152

चोरङ्कारं

153,

154

स्वादुङ्कारं

155

156,

सम्पन्नङ्कारम्-लवणङ्कारम्,

157

अन्यथाकारं-एवङ्कारं-

158

कथङ्कारं-इत्थङ्कारं

159,

160

यथाकारं

161

162

तथाकारं

163,

164

अकृतकारं

165,

नीचैःकारं-

166

उच्चैःकारं,

तिर्यक्कारम्,

करतः-

167

कारम्,

मुखतःकारम्,

नानाकारं-विनाकारं-द्विधाकारं-द्वैधंकारं-द्वेधाकारम्

कारम्

२,

कृत्वा

२,

कारम्

२,

कारयित्वा

२,

चिकीर्षम्

२,

चिकीर्षित्वा

२,

चेक्रीयम्

२

चेक्रीयित्वा

२

168

उण्

प्रत्यये

रूपम्।

]

]

कारुः,

169

कतुः

प्रत्ययः।

]

]

क्रतुः,

170

इति

एणुः

प्रत्ययः।

करेणुः

=

इभी।

‘के

=

मस्तके

रेणुर्यस्य

करेणुः’

इति

व्युत्पत्त्याऽपि

साधयन्ति।

]

]

करेणुः,

171

इति

मनिनि

रूपम्।

क्रियते

यत्

फलार्थिभिस्तत्

कर्म।

]

]

कर्म।

प्रासङ्गिक्यः

01

→

(

२४६

)

02

→

(

८-तनादिः-१४७२-सक।

अनि।

उभ।

)

03

→

(

श्लो।

३१

)

04

→

(

८-३-५०

)

05

→

[

[

१।

‘अज्झनगमां

सनि’

(

६-४-१६

)

इति

दीर्घे,

‘इको

झल्’

(

१-२-९

)

इति

सनः

कित्त्वे,

‘ऋत

इद्

धातोः’

(

७-१-१००

)

इति

इत्त्वे

रपरत्वे,

‘सन्यङोः’

(

६-१-९

)

इति

द्वित्वादिकम्।

]

]

06

→

[

[

२।

‘रिङ्

शयग्लिङ्क्षु’

(

७-४-२८

)

इति

रिङादेशे,

द्वित्वे,

‘गुणो

यङ्लुकोः’

(

७-४-८२

)

इत्यभ्यासस्य

गुणे,

‘अकृत्सार्वधातुकयोः--’

(

७-४-२५

)

इति

दीर्घः।

]

]

07

→

[

[

३।

‘तनादिकृञ्भ्य

उः’

(

३-१-७९

)

इत्युप्रत्यये,

गुणे,

‘अत

उत्

सार्वधातुके’

(

६-४-११०

)

इत्युत्वे,

उप्रत्ययस्य

यणादेशः।

]

]

08

→

[

[

आ।

‘उपकुर्वन्तमत्यर्थं

प्रकुर्वाणोऽनुजीविवत्।।’

भ।

का।

८-१८।

]

]

09

→

(

चित्तं

)

10

→

[

[

४।

‘वेः

शब्दकर्मणः’

(

१-३-३४

)

इत्यत्र

‘शब्दकर्मणः’

इत्युक्तत्वादत्र

न

शानच्।

]

]

100

→

[

[

ड्।

‘निराकरिष्णवो

भानुं

दिवं

वर्तिष्णवोऽभितः।

अलङ्करिष्णवो

भान्तस्तडित्वन्तश्चरिष्णवः।।’

भ।

का।

७।

३।

]

]

101

→

[

[

९।

‘भाषायां

धाञ्कृ--’

(

वा।

३-२-१७१

)

इत्यनेन

किः,

किन्

वा

प्रत्ययः।

तस्य

लिडूवद्भावातिदेशाद्द्विर्वचनम्।

कर्तर्येष

प्रत्ययः।

चक्रिः

=

कर्ता।

]

]

102

→

[

[

१०।

‘तुमुन्ण्वुलौ

क्रियायां

क्रियार्थायाम्’

(

३-३-१०

)

इति

भविष्यति

कर्तरि

ण्वुल्।

]

]

103

→

[

[

E।

‘कारका

मित्रकार्याणि

सीतालाभाय

सोऽब्रवीत्।।’

भ।

का।

७।

२९।

]

]

104

→

[

पृष्ठम्०२४०+

२६

]

105

→

[

[

१।

‘विभाषा

कृवृषोः’

(

३-१-१२०

)

इति

क्यप्

वा

भवति।

पक्षे,

‘ऋहलोः--’

(

३-१-१२४

)

इति

ण्यत्।

क्यपि

तुक्।

]

]

106

→

[

[

आ।

‘धर्मकृत्यरतां

नित्यम्

अवृष्यफलभोजनाम्।’

भ।

का।

६-६२।

]

]

107

→

[

[

B।

‘अरण्ययाने

सुकरे

पिता

मां

प्रायुङ्क्त

राज्ये

बत

दुष्करे

त्वाम्।’

भ।

का।

३।

५१।

]

]

108

→

[

[

२।

‘कर्तृकर्मणोश्च

भूकृञोः’

(

३-३-१२५

)

इति

खल्।

‘कर्तृकर्मणोश्च्व्यर्थयोरिति

वक्तव्यम्’

(

वा।

३-३-१२७

)

इति

वार्तिकात्

च्व्यर्थे।

‘ईषन्मालङ्करं

पुष्पं

सुपिण्डङ्कर

ओदनः।

दुस्सेनानिङ्करो

भीरुः,

खित्त्वाद्ध्रस्वमुमागमौ।।’

इति

प्रक्रियासर्वस्वे।

]

]

109

→

[

[

C।

‘ईषदाढ्यङ्करोऽप्येष

न

परत्राशुभक्रियः।’

भ।

का।

७-८४।

]

]

11

→

[

[

५।

‘अनुपराभ्यां

कृञः’

(

१-३-७९

)

इति

शतृप्रत्ययः।

]

]

110

→

[

[

३।

यकि,

‘रिङ्

शयग्लिङ्क्षु’

(

७-४-२८

)

इति

रिङादेशः।

‘रीङि

प्रकृते

रिङादेश-

विधानसामर्थ्यात्

‘अकृत्सार्वधातुकयोः--’

(

७-४-२५

)

इति

दीर्घो

न।’

इति

सिद्धान्तकौमुदी।

]

]

111

→

[

[

ड्।

‘अपकारे

कृतेऽप्यज्ञो

विजिगीषुर्न

वा

भवान्।।’

भ।

का।

५-९।

]

]

112

→

[

[

४।

‘उपसर्गस्य

घञ्यमनुष्ये

बहुलम्’

(

६-३-१२२

)

इति

उपसर्गस्य

दीर्घः।

प्रकियते

इति

प्राकारः

=

सालः।

कर्मणि

घञ्।

]

]

113

→

[

[

५।

‘घञ्र्थे

कविधानम्--’

(

वा।

३-३-१९

)

इति

वार्तिकात्

घञर्थे

कः

प्रत्ययः।

‘द्वित्वप्रकरणे

के

कृञादीनामिति

वक्तव्यम्’

(

वा।

६-१-१२

)

इति

द्वित्वम्।

यण्।

]

]

114

→

[

[

६।

‘ड्वितः

क्त्रिः’

(

३-३-८८

)

इति

भावे

क्त्रिः।

‘क्त्रेर्मम्नित्यम्’

(

४-४-२०

)

इति

सूत्रेण,

‘निर्वृत्ते--’

(

४-४-१९

)

इत्यस्मिन्नर्थे

मप्प्रत्ययः।

‘नित्यम्’

इत्युक्तेः

मप्प्रत्ययान्त

एव

प्रयोज्यः।

]

]

115

→

[

[

E।

‘असंस्कृत्रिमसंख्यानौ

अनुप्त्रिमफलाशिनौ।’

भ।

का।

४-३७।

]

]

116

→

[

[

F।

‘प्रन्थानधीत्य

व्याकर्तुमिति

दुर्मेधसोऽप्यलम्।।’

शिशुपालवधे

२-२६।

]

]

117

→

[

पृष्ठम्०२४१+

२९

]

118

→

[

[

आ।

‘ऐहिष्ट

तं

कारयितुं

कृतात्मा

क्रतुं

नृपः

पुत्रफलं

मुनीन्द्रम्।’

भ।

का।

१-११।

]

]

119

→

[

[

१।

‘कृञः

श

च’

(

३-३-१००

)

इति

स्त्रियां

भावादौ

शप्रत्यये,

रिङादेशे

च

क्रिया

इति

सिद्ध्यति।

सूत्रे

चकारात्

क्यपि

तुकि,

कृत्या

इत्यपि

भवति।

]

]

12

→

[

पृष्ठम्०२३५+

२९

]

120

→

[

[

२।

‘विभाषाऽऽख्यानपरिप्रश्नयोरिञ्

च’

(

३-३-११०

)

इति

इञ्

प्रत्यये

कारिः

इति

भवति।

चकारात्

ण्वुलि

कारिका

इति

रूपमपि

भवति।

]

]

121

→

[

[

B।

‘यां

कारिं

राजपुत्रोऽयमनुतिष्ठति

तां

क्रियाम्।’

भ।

का।

७-७५।

]

]

122

→

[

[

३।

‘आढ्यसुभगस्थूलपलितनग्नान्धप्रियेषु

च्व्यर्थेष्वच्वौ

कृञः

करणे

ख्युन्’

(

३-२-५६

)

इति

ख्युन्

प्रत्ययः।

खित्त्वान्मुम्।

एवं

प्रियङ्करणमिति

पर्यन्तम्।

]

]

123

→

[

[

C।

‘पुराऽयमैति

श्रुतसम्भवस्ते

क्रुधं

धियोऽन्धङ्करणीं

दधानः।।’

वा।

वि।

३-३०।

]

]

124

→

[

[

४।

‘उष्णभद्रयोः

करणे’

(

वा।

६-३-७०

)

इति

ल्युडन्ते

पदे

परतः,

मुम्।

]

]

125

→

[

[

५।

‘भयाढ्यादिषु

तदन्तग्रहणम्’

(

भाष्यम्

१-१-७२

)

इति

वचनात्

तदन्तविधिः।

]

]

126

→

[

[

६।

‘विभाषा

कृञि’

(

१-४-७२

)

इति

गतिसंज्ञाविकल्पः।

यदा

गतिसंज्ञा,

तदानीं

‘तिरसोऽन्यतरस्याम्’

(

८-३-४२

)

इति

विसर्जनीयस्य

सत्वविकल्पः।

यदा

गतिसंज्ञा

न,

तदानीं

विसर्जनीयः,

समासोऽपि

न।

एवं

ल्यप्यपि।

]

]

127

→

[

[

७।

‘उपाजेऽन्बाजे’

(

१-४-७३

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासविकल्पः।

यदा

समासः,

तदानीं

ल्यवपि।

]

]

128

→

[

[

८।

‘साक्षात्प्रभृतीनि

च’

(

१-४-७४

)

इति

गतिसंज्ञा।

‘साक्षात्प्रभृतिषु

च्व्यर्थवचनम्’

(

वा।

१-४-७४

)

इति

वचनात्

च्व्यर्थे

एव

गतिसंज्ञा।

समासे

तु

ल्यप्।

]

]

129

→

[

[

९।

‘अनत्याधान

उरसिमनसी’

(

१-४-७५

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासविकल्पः।

एवं

ल्यप्यपि।

अत्याधानम्

=

उपश्लेषणम्।

तदभावोऽनत्याधानम्।

]

]

13

→

[

[

आ।

‘ता

हनूमान्

पराकुर्वन्

अगमत्

पुष्पकं

प्रति।

विमानं

मन्दरस्याद्रेरनुकुर्वदिव

श्रियम्।।’

भ।

का।

८-५०।

]

]

130

→

[

[

१०।

‘मध्ये

पदे

निवचने

च’

(

१-४-७६

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासविकल्पः।

अत्रापि

चकारात्

‘अनत्याधाने’

(

१-४-७६

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासविकल्पः।

अत्रापि

चकारात्

‘अनत्याधाने’

इत्यनुवर्तते।

निवचनम्

=

वचनाभावः।

निवचने-

कृत्वा

=

वाचं

नियम्येत्यर्थः।

]

]

131

→

[

पृष्ठम्०२४२+

३३

]

132

→

[

[

१।

‘अव्ययेऽयथाभिप्रेताख्याने

कृञः

क्त्वाणमुलौ’

(

३-४-५९

)

इति

क्त्वाणमुलौ।

‘तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम्’

(

२-२-२१

)

इति

समासविकल्पः।

ततश्च

ल्यबपि।

अयथाभिप्रेताख्यानं

नाम

=

अप्रियस्योच्चैः,

प्रियस्य

च

नीचैः

कथनम्।

]

]

133

→

[

[

२।

‘तिर्यच्यपवर्गे’

(

३-४-६०

)

इति

कृञः

क्त्वाणमुलौ।

अपवर्गः

=

समाप्तिः।

ल्यबप्येवम्।

]

]

134

→

[

[

३।

‘स्वाङ्गे

तस्प्रत्यये

कृभ्वोः’

(

३-४-६१

)

इति

कृञः

क्त्वाणमुलौ,

ल्यबपि।

सूत्रे

यथासंख्यं

नेष्यते।

]

]

135

→

[

[

४।

‘नाधार्थप्रत्यये

च्व्यर्थे’

(

३-४-६२

)

इति

कृञः

क्त्वाणमुलौ,

ल्यबपि।

धार्थत्वेन

‘द्विञ्योश्च-’

(

५-३-४५

)

इति

धमुञः,

‘एधाच्च’

(

५-३-४६

)

इति

एधाचश्च

ग्रहणम्।

]

]

136

→

[

[

आ।

‘सा

माला

करतःकारं

मुखतोभावमागता।

तां

पत्युर्गलतःकृत्य

पार्श्वतोभूय

च

स्थिता।।’

इति

प्रक्रियासर्वस्वे।

]

]

137

→

[

[

५।

‘कारिकाशब्दस्योपसंख्यानम्--’

(

वा।

१-४-६०

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासे

ल्पप्।

]

]

138

→

[

[

६।

‘ऊर्व्यादिच्विडाचश्च’

(

१-४-६१

)

इति,

ऊरी

उररी

इत्यादीनां

गतिसंज्ञायां,

‘कुगतिप्रादयः’

(

२-२-१८

)

इति

समासे,

ल्यप्।

तुक्।

ऊरी

उररी

शब्दौ,

अङ्गीकरणे,

विस्तारे

च

वर्तेते।

शुक्लीकृत्येत्येतत्

च्विप्रत्ययान्तस्य,

पटपटा-

कृत्येत्येतत्

डाजन्तस्य

चोदाहरणम्।

‘डाचि

बहुलं

द्वे

भवतः--’

(

वा।

८-१-१२

)

इति

डाजन्ते

द्वित्वम्।

]

]

139

→

[

[

७।

‘अनुकरणं

चानितिपरम्’

(

१-४-६२

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासे

ल्यपि

रूपम्।

]

]

14

→

[

[

१।

‘ऋद्धनोः

स्ये’

(

७-२-७०

)

इतीडागमः

स्यप्रत्ययस्य।

]

]

140

→

[

[

८।

‘आदरानादरयोः

सदसती’

(

१-४-६३

)

इति

गतिसंज्ञायां

समासे

ल्यपि

रूपम्।

प्रीत्यतिशयः

=

आदरः।

परिभवः,

औदासीन्यं

वा

अनादरः।

]

]

141

→

[

[

९।

अनेकार्थकस्यालंशब्दस्य

‘भूषणेऽलम्’

(

१-४-६४

)

इति

भूषणेऽर्थे

गतिसंज्ञायां

समासे

ल्यप्।

]

]

142

→

[

[

१०।

‘पुरोऽव्ययम्’

(

१-४-६७

)

इति

गतिसंज्ञायां,

‘नमस्पुरसोर्गत्योः’

(

८-३-४०

)

इति

विसर्जनीयस्य

सत्वे

च

रूपम्।

]

]

143

→

[

[

११।

‘नित्यं

हस्ते

पाणावुपयमने’

(

१-४-७७

)

इति

नित्यं

गतिसंज्ञायां

समासे

ल्यप्।

उपयमनम्

=

दारकर्म।

]

]

144

→

[

[

B।

‘श्रियमाशासते

लोलां

तां

हस्तेकृत्य

मा

श्वसीः।।’

भ।

का।

५-१६।

]

]

145

→

[

पृष्ठम्०२४३+

२९

]

146

→

[

[

१।

‘प्राध्वं

बन्धने’

(

१-४-७८

)

इति

नित्यं

गतिसंज्ञायां

समासे

ल्यप्।

प्राध्वंकृत्य

=

बन्धनेनाकूलं

कृत्वेत्यर्थः।

]

]

147

→

[

[

२।

‘जीविकोपनिषदावौपम्ये’

(

१-४-७९

)

इति

नित्यगतिसंज्ञायां

समासे

ल्यप्।

]

]

148

→

[

[

आ।

‘साक्षात्कृत्याभिमन्येऽहं

त्वां

हरन्तीं

श्रियं

श्रियः।।’

भ।

का।

५-७१।

]

]

149

→

[

[

३।

साक्षात्प्रभृतिषु

(

१-४-७४

)

लवणशब्दस्य

गतिसंज्ञासन्नियोगेन

मान्तत्वं

निपात्यते,

तेन

लवणंकृत्येति

भवति।

]

]

15

→

(

[

[

२।

‘गन्धनावक्षेपणसेवनसाहसिक्यप्रतियत्नप्रकथनोपयोगेषु

कृञः’

(

१-३-३२

)

150

→

[

[

४।

‘कर्मण्याकोशे

कृञः

खमुञ्’

(

३-४-२५

)

इति

खमुञ्

खित्त्वात्

पूर्वपदस्य

मुम्।

]

]

151

→

[

[

B।

‘तं

भीतङ्कारमाक्रुश्य

रावणः

प्रत्यभाषत।’

भ।

का।

५-३९।

]

]

152

→

[

[

C।

‘भुजविटपमदेन

व्यर्थमन्धम्भविष्णुः

धिगपसरसि

चोरङ्कारमाक्रुश्यमानः।

त्वदुरसि

विदधातु

स्वामपस्कारकेलिं

कुटिलकरजकोटिकूरकर्मा

जटायुः।।’

अनर्घराघवे

५।

११।

]