Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel

कल्प

kalpa

Shabda Sagara

कल्प

Masculine, Feminine, Neuter

(

-ल्पः-ल्पा-ल्पं

)

In

composition

Like,

but

with

a

degree

of

in-

feriority.

Masculine.

(

-ल्पः

)

1.

A

Sastra

or

sacred

work

one

of

the

six

Vedangas,

and

comprehending

the

description

of

religious

rites.

2.

A

day

and

night

of

BRAHMA,

a

period

of

4,

320,

000,

000

Solar-

sydereal-years

or

years

of

mortals,

measuring

the

duration

of

the

world,

and

as

many,

the

interval

of

its

annihilation.

3.

A

destruc-

tion

of

the

world.

4.

A

sacred

precept,

practice

prescribed

by

the

Vedas

for

effecting

certain

consequences.

5.

Propriety,

fitness.

6.

Optionality,

alternative,

doubt.

7.

Resolve,

purpose,

any

act

of

determination.

8.

One

of

the

trees

of

INDRA'S

paradise

of

Swarga.

Etymology

कृप्

to

be

able,

affix,

is

changed

to

अल्.

Capeller Eng

क॑ल्प

adjective

feasible,

possible

fit

for,

able

to,

capable

of

(

genetive

,

locative

,

infinitive

,

or

—°

).

masculine

ordinance,

rule,

especially

for

ceremonial

or

sacrificial

acts,

practise,

custom,

manner,

way

(

adj.

—°

having

the

manner

or

way

of

—.

that is

resembling

—,

similar

to

after

an

adj.

almost,

as

it

were

)

a

fabulous

period

of

time,

a

day

of

Brahman

or

1000

yugas.

एतेन

कल्पेन

in

this

way.

प्रथमः

कल्पः

or

प्रथमकल्पः

primary

rule

(

opposed

अनुकल्प

),

chief

matter,

main

point.

Yates

कल्प

(

ल्पः

)

1.

Masculine.

A

shāstra

a

day

and

night

of

Brahmā

4,

320,

000,

000

years.

a.

Like

(

in

comp.

)

Spoken Sanskrit

कल्प

-

kalpa

-

Masculine

-

idea

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

early

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

competent

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

possible

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

prime

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

able

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

fit

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

equal

to

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

practicable

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

almost

resembling

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

proper

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

feasible

कल्प

-

kalpa

-

adverb

-

all

but

कल्प

-

kalpa

-

Masculine

-

law

कल्प

-

kalpa

-

Masculine

-

almost

कल्प

-

kalpa

-

Masculine

-

ritual

कल्प

-

kalpa

-

Masculine

-

treatment

of

the

sick

कल्प

-

kalpa

-

Masculine

-

practice

कल्प

-

kalpa

-

Masculine

-

having

the

manner

or

form

of

anything

कल्प

-

kalpa

-

Masculine

-

investigation

कल्प

-

kalpa

-

Neuter

-

aeon

युग

-

yuga

-

Neuter

-

aeon

कलि

-

kali

-

Masculine

-

name

of

current

aeon

[

Cosmology

]

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

competent

कुशल

-

kuzala

-

Adjective

-

competent

अलम्भूष्णु

-

alambhUSNu

-

Adjective

-

competent

क्षम

-

kSama

-

Adjective

-

competent

समर्थ

-

samartha

-

Adjective

-

competent

अलम्

-

alam

-

indecl.

-

competent

पर्याप्त

-

paryApta

-

ppp.

-

competent

क्षमते

{

क्षम्

}

-

kSamate

{

kSam

}

-

verb

-

be

competent

शक्त

-

zakta

-

Adjective

-

competent

for

असमर्थ

-

asamartha

-

Adjective

-

not

competent

अतिसमर्थ

-

atisamartha

-

Adjective

-

very

competent

समर्थतर

-

samarthatara

-

Adjective

-

more

competent

अभ्युत्सहते

{

अभ्युत्सह्

}

-

abhyutsahate

{

abhyutsah

}

-

verb

-

feel

competent

अपर्याप्तवत्

-

aparyAptavat

-

Adjective

-

not

competent

to

पात्र

-

pAtra

-

Neuter

-

competent

person

अलति

{

अल्

}

-

alati

{

al

}

-

verb

-

be

competent

or

able

द्राखति

{

द्राख्

}

-

drAkhati

{

drAkh

}

-

verb

-

be

able

or

competent

राघते

{

राघ्

}

-

rAghate

{

rAgh

}

-

verb

-

be

able

or

competent

तरीष

-

tarISa

-

Masculine

-

fit

or

competent

person

प्रशंसपात्र

-

prazaMsapAtra

-

Neuter

-

famous

competent

person

उपकरणवत्

-

upakaraNavat

-

Adjective

-

competent

to

do

anything

अहोतृ

-

ahotR

-

Adjective

-

not

competent

to

sacrifice

पात्र

-

pAtra

-

Neuter

-

capable

or

competent

person

अलङ्कर्मिण

-

alaGkarmiNa

-

Adjective

-

competent

for

any

act

or

work

ईशानकृत्

-

IzAnakRt

-

Adjective

-

acting

like

a

competent

person

व्यवहारज्ञ

-

vyavahArajJa

-

Adjective

-

one

competent

to

manage

his

own

affairs

व्यवहारिन्

-

vyavahArin

-

Adjective

-

fit

or

competent

for

legal

proceedings

or

for

affairs

भीमः

दुर्योधनाय

अलम्

-

bhImaH

duryodhanAya

alam

-

Sentence

-

Bhima

is

(

as

competent

as,

or

)

more

than

a

match

for

Duryodhana

कल्प

-

kalpa

-

Adjective

-

practicable

शक्य

-

zakya

-

Adjective

-

practicable

सुगम

-

sugama

-

Adjective

-

practicable

कल्पनीय

-

kalpanIya

-

Adjective

-

practicable

कृत्य

-

kRtya

-

Adjective

-

practicable

प्रसाध्य

-

prasAdhya

-

Adjective

-

practicable

सञ्चरण

-

saJcaraNa

-

Adjective

-

practicable

सञ्चरेण्य

-

saJcareNya

-

Adjective

-

practicable

विषह्य

-

viSahya

-

Adjective

-

practicable

साध्य

-

sAdhya

-

Adjective

-

practicable

समासासाद्य

-

samAsAsAdya

-

Adjective

-

practicable

साध्यता

-

sAdhyatA

-

Feminine

-

practicableness

शक्यतम

-

zakyatama

-

Adjective

-

very

practicable

कार्य

-

kArya

-

Adjective

-

practicable

feasible

अधिगमनीय

-

adhigamanIya

-

Adjective

-

practicable

to

be

learnt

अधिगम्य

-

adhigamya

-

Adjective

-

practicable

to

be

learnt

क्रमते

{

क्रम्

}

-

kramate

{

kram

}

-

verb

-

be

appliable

or

practicable

क्रामति

{

क्रम्

}

-

krAmati

{

kram

}

-

verb

-

be

appliable

or

practicable

सुशक

-

suzaka

-

Adjective

-

easy

to

be

done

or

practicable

कल्प

kalpa

Masculine

epoch

ऋतु

Rtu

Masculine

epoch

शक

zaka

Masculine

epoch

ध्रुव

dhruva

Masculine

any

epoch

to

which

a

computation

of

dates

is

referred

कल्प

kalpa

Neuter

aeon

युग

yuga

Neuter

aeon

कलि

kali

Masculine

name

of

current

aeon

[

Cosmology

]

Wilson

कल्प

Masculine, Feminine, Neuter

(

-ल्पः-ल्पा-ल्पं

)

In

composition

Like,

but

with

a

degree

of

inferiority.

Masculine.

(

-ल्पः

)

1

A

Śāstra

or

sacred

work

one

of

the

six

Vedāṅgas,

and

comprehending

the

description

of

religious

rites.

2

A

day

and

night

of

BRAHMĀ,

a

period

of

4,

320,

000,

000

solar-sydereal-years

or

years

of

mortals,

measuring

the

duration

of

the

world,

and

as

many,

the

interval

of

its

annihilation.

3

A

destruction

of

the

world.

4

A

sacred

precept,

practice

prescribed

by

the

Vedas

for

effecting

certain

consequences.

5

Propriety,

fitness.

6

Optionality,

alternative,

doubt.

7

Resolve,

purpose,

any

act

of

determination.

8

One

of

the

trees

of

INDRA'S

paradise

or

Svarga.

Etymology

कृष

to

be

able,

घः

affix,

is

changed

to

अल्.

Apte

(

Hence

)

A

proposal,

suggestion,

resolve,

determination

एष

मे

प्रथमः

कल्पः

Rāmāyana

2.52.63

उदारः

कल्पः

Sakuntalâ (Bombay).

7.

Manner

of

acting,

procedure,

form,

way,

method

(

in

religious

rites

)

श्रूयते

हि

पुराकल्पे

Mahâbhârata (Bombay).

*

6.43.23

क्षात्रेण

कल्पेनोपनीय

Uttararàmacharita.

2

कल्पवित्कल्पयामास

वन्यामे-

वास्य

संविधाम्

Raghuvamsa (Bombay).

1.94

Manusmṛiti.

7.185.

End

of

the

world,

universal

destruction.

A

day

of

Brahmā

or

1,

Yugas,

being

a

period

of

432

million

years

of

mortals

and

measuring

the

duration

of

the

world

Compare.

Bhágavata (Bombay).

3.11

श्रीश्वेतवाराहकल्पे

[

the

one

in

which

we

now

live

]

कल्पं

स्थितं

तनुभृतां

तनु-

भिस्ततः

किम्

Śānti.4.2.

Hence

कल्पिक

means

'born

in

the

primeval

age'

Bu.

Ch.2.48.

Medical

treatment

of

the

sick.

One

of

the

six

Vedāṅgas,

id est, that is.

that

which

lays

down

the

ritual

and

prescribes

rules

for

ceremonial

and

sacrificial

acts

शिक्षा

कल्पो

व्याकरणम्

Muṇdtod

1.1.5

see

under

वेदाङ्ग.

A

termination

added

to

nouns

and

adjectives

in

the

sense

of

'a

little

less

than',

'almost

like',

'nearly

equal

to',

Parasmaipada.

Vikramorvasîyam (Bombay).

3.67

[

denoting

similarity

with

a

degree

of

inferiority

]

कुमारकल्पं

सुषुवे

कुमारम्

Raghuvamsa (Bombay).

5.36

उपपन्नमेतदस्मिन्नृषि-

कल्पे

राजनि

Sakuntalâ (Bombay).

2

प्रभातकल्पा

शशिनेव

शर्वरी

Raghuvamsa (Bombay).

3.2

so

मृतकल्पः,

प्रतिपन्नकल्पः

Et cætera.

The

doctrine

of

poisons

and

antidotes.

One

of

the

trees

of

paradise

Compare.

कल्पद्रुम.

Vigour,

strength

लौकिके

समयाचारे

कृतकल्पो

विशारदः

Rāmāyana

2.1.22.

-ल्पा,

-ल्पम्

A

kind

of

intoxicating

liquor.

Compound.

-अन्तः

end

of

the

world,

universal

destruction

कल्पान्तेष्वपि

प्रयाति

निधनं

विद्याख्यमन्तर्धनम्

Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).

2.16.

कल्पान्तक्रूरकेलिः

क्रतुक्रदनकरः

कुन्दकर्पूरकान्तिः

Udb.

˚स्थायिन्

Adjective.

lasting

to

the

end

of

a

कल्प

शरीरं

क्षणविध्वंसि

कल्पान्तस्थायिनो

गुणाः

Hitopadesa (Nirṇaya Ságara Edition).

1.46.-आदिः

renovation

of

all

things

in

the

creation

कल्पक्षये

पुनस्तानि

कल्पादौ

विसृजाम्यहम्

Bhagavadgîtâ (Bombay).

9.7

-उपनिषद्

pharmacology

Charak

1.4.

कारः

author

of

Kalpasūtra,

quod vide, which see.

a

barber.

-क्षयः

end

of

the

world,

universal

destruction

Exempli gratia, for example.

कल्पक्षये

पुनस्तानि

Bhagavadgîtâ (Bombay).

9.7.

पुरा

कल्पक्षये

वृत्ते

जातं

जलमयं

जगत्

Kathâsaritsàgara.

2.1.

तरुः,

द्रुमः,

पादपः,

वृक्षः

one

of

the

trees

of

heaven

or

Indra's

praradise,

fabled

to

fulfill

all

desires

आसीत्कल्पतरुच्छायामाश्रिता

सुरभिः

पथि

Raghuvamsa (Bombay).

1.75

17.26

Kumârasambhava (Bombay).

2.39

6.41.

a

tree

supposed

to

grant

all

desires

'wish-yielding

tree'

नाबुद्ध

कल्पद्रुमतां

विहाय

जातं

तमात्मन्यसिपत्रवृक्षम्

Raghuvamsa (Bombay).

14.48

मृषा

चक्रे$-

ल्पितकल्पपादपः

Naishadhacharita.

1.15.

any

productive

or

bountiful

source

निगमकल्पतरोर्गलितं

फलम्

Bhágavata (Bombay).

1.1.3.

(

Figuentative.

)

a

very

generous

person

सकलार्थिसार्थकल्पद्रुमः

Panchatantra (Bombay).

1.-नृत्यम्

a

particular

kind

of

dance.

पालः

a

protector

of

order.

a

seller

of

spirituous

liquors.

लता,

लतिका

a

creeper

of

Indra's

paradise

Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).

1.9.

a

creeper

supposed

to

grant

all

desires

नानाफलैः

फलति

कल्पलतेव

भूमिः

Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).

2.46

Compare.

कल्पतरु

above.-वल्ली

see

कल्पलता

Kathâsaritsàgara.

1.66

कल्पवल्लीगृहेषु

52.21.-विद्

Adjective.

conversant

with

sacred

precepts

कल्पवित्कल्पया-

मास

वन्यामेवास्य

संविधाम्

Raghuvamsa (Bombay).

1.94.

स्थानम्

the

art

of

preparing

drugs

Charak

7.

the

science

of

poisons

and

antidotes

Suśr.

-सूत्रम्

a

manual

of

ritual

in

the

form

of

Sūtras.

Mahâbhârata (Bombay).

*

14.54.9.

Name.

of

a

sacred

Jaina

book

written

by

भद्रबाहु

sketching

the

life

of

महावीर.

Monier Williams Cologne

1.

क॑ल्प

mf(

)n.

(

कॢप्

),

practicable,

feasible,

possible,

śatapatha-brāhmaṇa

ii,

4,

3,

3

proper,

fit,

able,

competent,

equal

to

(

with

genitive case.

locative case.

,

Infinitive mood.

,

or

ifc.

e.g.

धर्मस्य

कल्पः,

competent

for

duty

स्वकर्मणि

कल्पः,

not

competent

for

his

own

work

यदा

शासितुं

कल्पः,

if

he

is

not

able

to

rule

),

bhāgavata-purāṇa

क॑ल्प

masculine gender.

a

sacred

precept,

law,

rule,

ordinance

(

equal, equivalent to, the same as, explained by.

विधि,

न्याय

),

manner

of

acting,

proceeding,

practice

(

especially.

that

prescribed

by

the

Vedas

),

ṛg-veda

ix,

9,

7

atharva-veda

viii,

9,

10

xx,

128,

6-11

mahābhārata

(

प्रथमः

कल्पः,

a

rule

to

be

observed

before

any

other

rule,

first

duty,

manu-smṛti

iii,

147

mahābhārata

et cetera.

एतेन

कल्पेन,

in

this

way

confer, compare.

पशु-क्°,

et cetera.

)

the

most

complete

of

the

six

Vedāṅgas

(

that

which

prescribes

the

ritual

and

gives

rules

for

ceremonial

or

sacrificial

acts

),

muṇḍaka-upaniṣad

pāṇini

et cetera.

one

of

two

cases,

one

side

of

an

argument,

an

alternative

(

equal, equivalent to, the same as, explained by.

पक्ष

confer, compare.

विकल्प

),

sarvadarśana-saṃgraha

investigation,

research

Comm.

on

sāṃkhyakārikā

resolve,

determination,

Monier-Williams' Sanskrit-English Dictionary, 1st edition with marginal notes

(

in

medicine.

)

treatment

of

the

sick,

manner

of

curing,

suśruta

ii

the

art

of

preparing

medicine,

pharmacy,

cāṇakya

the

doctrine

of

poisons

and

antidotes,

suśruta

i

क॑ल्प

masculine gender.

(

ifc.

)

having

the

manner

or

form

of

anything,

similar

to,

resembling,

like

but

with

a

degree

of

inferiority,

almost

(

e.g.

अभेद्य-कल्प,

almost

impenetrable

confer, compare.

प्रभात-क्°,

मृत-क्°,

et cetera.

according

to

native

grammarians,

कल्प

so

used

is

an

accentless

affix

[

pāṇini

v,

3,

67

],

before

which

a

final

स्

is

left

unchanged,

and

final

and

shortened,

pāṇini

vopadeva

कल्पम्

indeclinable, either an indeclinable participle or an adverb or a case used adverbially.

,

may

be

also

connected

with

a

verb,

e.g.

पचति-कल्पम्,

he

cooks

pretty

well,

kāśikā-vṛtti

on

pāṇini

viii,

1,

57

)

क॑ल्प

masculine gender.

a

fabulous

period

of

time

(

a

day

of

Brahmā

or

one

thousand

Yugas,

a

period

of

four

thousand,

three

hundred

and

twenty

millions

of

years

of

mortals,

measuring

the

duration

of

the

world

a

month

of

Brahmā

is

supposed

to

contain

thirty

such

Kalpas

according

to

the

mahābhārata

,

twelve

months

of

Brahmā

constitute

his

year,

and

one

hundred

such

years

his

lifetime

fifty

years

of

Brahmā's

are

supposed

to

have

elapsed,

and

we

are

now

in

the

श्वेतवाराह-कल्प

of

the

fifty-first

at

the

end

of

a

Kalpa

the

world

is

annihilated

hence

कल्प

is

said

to

be

equal

to

कल्पान्त

below,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

with

Buddhists

the

Kalpas

are

not

of

equal

duration

),

viṣṇu-purāṇa

bhāgavata-purāṇa

rājataraṃgiṇī

et cetera.

nalopākhyāna

of

Mantras

which

contain

a

form

of

कॢप्,

taittirīya-saṃhitā

v

śatapatha-brāhmaṇa

ix

a

kind

of

dance

nalopākhyāna

of

the

first

astrological

mansion,

varāha-mihira 's bṛhat-saṃhitā

nalopākhyāna

of

a

son

of

Dhruva

and

Bhrami,

bhāgavata-purāṇa

iv,

10,

1

of

Śiva,

mahābhārata

xii,

10368

the

tree

of

paradise

equal, equivalent to, the same as, explained by.

-तरु

below,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

(

with

Jainas

)

a

particular

abode

of

deities

(

confer, compare.

-भव

and

कल्पातीत

below

)

क॑ल्प

neuter gender.

a

kind

of

intoxicating

liquor

(

incorrect

for

कल्य

),

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

2.

कल्प

Nominal verb.

Ā.

°पायते,

to

become

a

Kalpa,

to

appear

as

long

as

a

Kalpa,

harṣacarita

Macdonell

कल्प

kálp-a,

Adjective.

feasible,

possible

able

to,

fit

for

(

g.,

lc.,

inf.

,

)

nearly

equal

to,

like

(

)

after

an

Adjective.

-°,

almost

Masculine.

precept,

rule,

usage,

manner

body

of

rules

on

ritual

(

one

of

the

six

Vedāṅgas

)

cosmic

period

(

=

a

day

of

Brahma=

1000

Yugas

).

prathamaḥ

kal-

-paḥ,

chief,

original

law.

Benfey

कल्प,

i.

e.

कॢप्

+

अ,

I.

Adjective.

,

Feminine.

पा।

1.

Able,

Bhāg.

P.

1,

6,

7

with

infin.

,

4,

13,

42.

2.

Being

a

match

for,

able

to

protect

(

with

gen.

),

Bhāg.

P.

8,

23,

22.

II.

Masculine.

1.

A

sacred

precept,

Man.

5,

74.

2.

A

rule,

Man.

3,

147.

3.

Performance,

MBh.

13,

4728

usage,

Daśak

in

Chr.

189,

17

an

act,

Śāk.

99,

15.

4.

Manner,

Man.

1,

112.

5.

The

rules

concerning

rites,

one

of

the

six

Vedāngas,

Man.

2,

140.

6.

A

designation

of

Viṣṇu

as

containing

all

the

sacred

precepts,

MBh.

13,

953

of

Śiva,

12,

10368.

7.

A

day

of

Brahman,

a

period

of

1000

yugas,

the

duration

of

the

world,

Bhāg.

P.

3,

11,

23.

8.

Toxicology,

Suśr.

1,

8,

5.

III.

Compound

when

the

latter

part

of

a

comp.

Adjective.

,

Feminine.

पा,

almost

like,

Rām.

1,

5,

21

3,

52,

46.

अ-,

Adjective.

unable,

with

loc.,

Bhāg.

P.

7,

12,

23

with

infin.

,

4,

3,

21.

पुरा-,

Masculine.

1.

a

former

creation,

Man.

9,

227.

2.

a

tale

of

past

ages.

पूर्व-,

Masculine.

time

of

old,

MBh.

9,

2732.

प्रथम-,

Masculine.

a

principal

rule,

Man.

11,

30.

प्रसन्न-

(

vb.

सद्

),

Adjective.

almost

quiet,

Daśak.

in

Chr.

200,

6.

यथा-कल्प

+

म्,

adv.

according

to

rule,

Rām.

1,

11,

14.

Apte Hindi

कल्प

वि*

-

"कृप्-अच्,

घञ्

वा"

"व्यवहार

में

लाने

योग्य,

सशक्त

संभव"

कल्प

वि*

-

"कृप्-अच्,

घञ्

वा"

"उचित,

योग्य,

सही"

कल्प

वि*

-

"कृप्-अच्,

घञ्

वा"

"समर्थ,

सक्षम"

कल्पः

पुंलिङ्गम्

-

"कृप्-अच्,

घञ्

वा"

"धार्मिक

कर्तव्यों

का

विधि-विधान,

नियम,

अध्यादेश"

कल्पः

पुंलिङ्गम्

-

"कृप्-अच्,

घञ्

वा"

"विहित

नियम,

विहित

विकल्प,

ऐच्छिक

नियम"

कल्पः

पुंलिङ्गम्

-

"कृप्-अच्,

घञ्

वा"

"प्रस्ताव,

सुझाव,

निश्चय,

संकल्प"

कल्पः

पुंलिङ्गम्

-

"कृप्-अच्,

घञ्

वा"

"कार्य

करने

की

रीति,

कार्य

विधि,

रूप

तरीका,

पद्धति(

(

धर्मानुष्ठानों

में

)"

कल्पः

पुंलिङ्गम्

-

"कृप्-अच्,

घञ्

वा"

"सृष्टि

का

अन्त,

प्रलय"

कल्पः

पुंलिङ्गम्

-

"कृप्-अच्,

घञ्

वा"

"ब्रह्मा

का

एक

दिन

या

१०००

युग,

मनु्ष्यों

का

४३२००००००

वर्ष

का

समय,

तथा

सृष्टि

की

अवधि

की

माप"

कल्पः

पुंलिङ्गम्

-

"कृप्-अच्,

घञ्

वा"

रोगी

की

चिकित्सा

कल्पः

पुंलिङ्गम्

-

"कृप्-अच्,

घञ्

वा"

छः

वेदाङगों

में

से

एक-नामतः-जिसमें

यज्ञ

का

विधि

विधान

निहित

है

तथा

जिसमें

यज्ञानुष्ठान

एवम्

धार्मिक

संस्कारों

के

नियम

बतलाए

गये

हैं

कल्पः

पुंलिङ्गम्

-

"कृप्-अच्,

घञ्

वा"

संज्ञा

और

विेशेषणों

के

अन्त

में

जुड़कर

निम्नांकित

अर्थ

बतलाने

वाला

शब्द

कल्पः

पुंलिङ्गम्

-

क्लृप्+घञ्

"आस्था,

विश्वास"

Shabdartha Kaustubha

कल्प

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಜಗತ್ತಿನ

ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲ

/ಬ್ರಹ್ಮನು

ಜಗತ್ತನ್ನು

ಸೃಷ್ಟಿಸುವ

ಕಾಲ

/ಬ್ರಹ್ಮನ

ಹಗಲು

/ಬ್ರಹ್ಮನ

ಹಗಲು

कल्प

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಬ್ರಹ್ಮನ

ರಾತ್ರಿ

/ಜಗತ್ತಿನ

ವ್ಯಾಪಾರವಿಲ್ಲದ

ಪೆಅಳಯಕಾಲ

निष्पत्तिः

कृपू

(

सामर्थ्ये

)

-

अधि०

"घञ्"

(

३-३-१२१

)

व्युत्पत्तिः

कल्पते

स्वक्रियायै

समर्थः

असमर्थश्च

भवति

प्रयोगाः

"यदा

देवो

जागर्ति

तदेदं

चेष्टते

जगत्

यदा

स्वपिति

शान्तात्मा

तदा

सर्वं

निमीलति

॥"

"कल्पस्यान्ते

मारुतेनोपनुन्नाश्चेलुश्चण्डं

गण्डशैला

इवेभाः"

उल्लेखाः

मनु०

१-५२

माघ०

१८-६

कल्प

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ವೈದಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನದ

ವಿಧಿ

/ನಿಯಮ

/ಕಟ್ಟಳೆ

निष्पत्तिः

कृपू

(

सामर्थ्ये

)

-

कर्म०

"घञ्"

(

३-३-१९

)

व्युत्पत्तिः

कल्पते

विधीयतेऽसौ

प्रयोगाः

"एष

वै

प्रथमः

कल्पः

प्रदाने

हव्यकव्ययोः

अनुकल्पस्त्वयं

ज्ञेयः

सदा

सद्भिरनुष्ठितः

॥"

उल्लेखाः

मनु०

३-१४७

कल्प

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಶಾಸ್ತ್ರ

प्रयोगाः

"कल्पवित्

कल्पयामास

वन्यामेवास्य

संविधाम्"

उल्लेखाः

रघु०

१-९४

कल्प

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ನ್ಯಾಯ

विस्तारः

"कल्पः

शास्त्रे

विधौ

न्याये

संवर्ते

ब्रह्मणो

दिने"

-

मेदि०

कल्प

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ವಿಕಲ್ಪ

/ಎರಡು

ವಿಷಯಗಳಲ್ಲಿ

ಯಾವುದಾದರೊಂದಕ್ಕೆ

ಅವಕಾಶ

/ಪಕ್ಷಾಂತರ

कल्प

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷ

विस्तारः

"कल्पो

विकल्पे

कल्पद्रौ

संवर्ते

ब्रह्मवासरे

शास्त्रे

न्याये

विधौ"

-

हेम०

कल्प

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ವ್ಯಾಕರಣದಲ್ಲಿ

ಸಮಾನಾರ್ಥಕವಾದ

ಒಂದು

ಪ್ರತ್ಯಯ

प्रयोगाः

"छन्दः

पादौ

तु

वेदस्य

हस्तौ

कल्पोऽथ

पठ्यते

ज्योतिषामयनं

चक्षुः

निरुक्तं

श्रोत्रमुच्यते

शिक्षा

घ्राणं

तु

वेदस्य

मुखं

व्याकरणं

स्मृतम्

तस्मात्

साङ्गमधीत्यैव

ब्रह्मलोके

महीयते

॥"

उल्लेखाः

पा०

शि०

कल्प

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಆರು

ವೇದಾಂಗಗಳಲ್ಲೊಂದು

L R Vaidya

kalpa

{%

(

I

)

a.

(

f.

ल्पा

)

%}

1.

Practicable,

feasible

2.

proper,

able,

competent

(

either

with

a

gen.

loc.

or

inf.,

or

at

the

end

of

a

compound,

e.g.

धर्मस्य

कल्पः

‘competent

for

duty,

स्वकर्मणि

कल्पः

‘not

able

to

do

one’s

work,

शासितुं

कल्पः

‘not

able

to

rule.’

).

kalpa

{%

(

II

)

m.

%}

1.

A

sacred

precept,

an

ordinance

2.

manner

of

acting,

proceeding,

M.vii.185,

especially

in

religious

ceremonies,

कल्पवित्कल्पयामास

वन्यामेवास्य

संनिधानम्

R.i.94

3.

end

of

the

world,

universal

destruction

4.

a

day

of

Brahman

(

m.

)

covering

432

million

years

of

mortals

and

measuring

the

duration

of

the

world,

कल्पं

स्थितं

तनुभृतां

तनुभिस्तनः

किम्

Sant.S.iv.2

5.

medical

treatment

of

the

sick

6.

a

termination

denoting

similarity

with

a

degree

of

inferiority,

विषकल्पं

मनो

वेत्सि

यदि

जीवसि

तत्सखे

K.Pr.x.

or

प्रभातकल्पा

शशिनेव

शर्वरी

R.iii.2,

or

उपपन्नमेतदस्मिन्

ऋषिकल्पे

राजनि

Sak.ii.

or

कार्यं

त्वया

नः

प्रतिपन्नकल्पम्

K.S.iii.14

7.

a

resolve,

a

determination

8.

one

of

the

six

Vedāngas,

viz.,

that

which

prescribes

the

ritual

and

gives

rules

for

ceremonial

and

sacrificial

acts.

See

under

वेदांग

9.

a

prescribed

rule,

a

prescribed

alternative,

optionality.

प्रथमः

कल्पः

‘a

rule

to

be

observed

in

preference

to

others,

first

duty,

best

alternative,

प्रभुः

प्रथमकल्पस्य

योऽनुकल्पेन

वर्तते

M.xi.30,

प्रथमः

कल्पः

Sak.iii.,

M.iii.147.

Bopp (Latin)

कल्प

(

r.

कॢप्

s.

)

1

)

similis,

in

fine

compositorum

(

v.

gr.

652.

suff.

कल्प

).

DR.

5.

2.

5.

2

)

dies

et

nox

Brahmae,

intervallum

432,

000,

000

annorum.

3

)

nomen

arboris

in

Indri

coelo.

Anekartha-Dvani-Manjari

कल्प

पु

कल्प,

कलाकुशल,

निरामय

कलासु

कुशलः

कल्पः

कल्पो

ज्ञेयो

निरामयः

कल्पं

कालविशेषश्च

कल्पं

मद्यं

कीर्तितम्

७४

verse

1.1.1.74

page

0005

कल्प

क्ली

कल्प,

कालविशेष,

मद्य

कलासु

कुशलः

कल्पः

कल्पो

ज्ञेयो

निरामयः

कल्पं

कालविशेषश्च

कल्पं

मद्यं

कीर्तितम्

७४

verse

1.1.1.74

page

0005

कल्प

पु

कल्प,

न्याय,

तुल्य,

विधि,

काल,

चित्त,

दण्ड

न्याये

तुल्ये

विधौ

काले

चित्ते

दण्डे

कल्पवाक्

verse

2.1.1.10

page

0008

Edgerton Buddhist Hybrid

kalpa,

m.,

also

nt.

(

1

)

(

cf.

Skt.

id.

style,

manner,

fashion,

chiefly

in

Bhvr.

cpds.,

BR

s.v.

2b

),

in

tatpuruṣa

cpds.,

esp.

gṛhi-kalpa,

tīrthika-k°,

ṛṣi-k°,

appearance,

aspect

(

of

),

resemblance

(

to

),

sometimes

replaced

by

ākalpa

(

as

in

Skt.,

ornament

or

attire

),

and

parallel

with

gupti

(

gupta

),

liṅga,

dhvaja

(

see

s.v.

gupti

for

citations

)

(

2

)

ifc.,

said

to

mean

indifferent,

alike

in

regard

to

…,

in

vāsīcandanakalpa,

q.v.

(

3

)

(

not

recognized

in

Skt.

or

Pali

Dictt.,

tho

Childers

gives

thought

as

one

mg.

of

kappa

),

(

false

)

fancy,

(

vain

)

imagining,

often

with

vikalpa

and

parikalpa,

qq.v.:

LV

〔34.11〕

(

prose

)

sarva-kalpa-vikalpa-parikalpaprahāṇāya

others

s.v.

parikalpa

〔250.16〕

(

prose

)

akalpaṃ

tad

dhyānam

avikalpam

aniñjanam

〔419.17〕

(

vs

)

saṃkalpa-(

q.v.

instr.?

)-kalpajanitena

ayonisena

bhavate

avidya

〔420.11〕

(

vs

)

yasmin

na

kalpa

na

vikalpa

(

so

most

mss.

)

〔422.20〕

akalpāvikalpa-dharmanayavistīraṇacakraṃ

Laṅk

〔57.3〕

(

vividha-

)kalpa-vikalpitam,

discriminated

by

various

false

imaginings

et

alibi

in

Laṅk

Divy

〔629.18〕

(

vs,

printed

as

prose

)

(

a

list

of

sins

attributed

to

brahmans,

śāṭhyaṃ

)

ca

dhaurtyaṃ

ca

tathaiva

kalpam

(

nom.

sg.!

)

(

4

)

as

in

Skt.

(

and

Pali

kappa

),

world-age

various

kinds,

largely

but

not

entirely

parallel

to

Pali

usage

(

best

statement

of

this

in

Childers

):

Dharmas

〔87〕

lists

antara-,

mahā-,

śūnya-,

sāra-k°

(

all

m.

),

qq.v.:

Mvy

has

the

first

two,

also

bhadra-k°,

q.v.,

〔8292〕

saṃvarta-

and

vivarta-k°,

qq.v.,

〔8279—80〕

see

asaṃkhyeya,

adj.,

which

does

not

seem

to

be

used

in

BHS,

or

at

least

in

the

texts

included

in

this

Dict.,

as

it

is

stated

to

be

in

Pali,

as

n.

of

a

particular

kind

of

kalpa

(

5

)

n.

of

a

king:

Av

〔ii.102.6

ff.〕

See

kalpa-kaṣāya

and

following

cpds.

also

kalpam,

adv.

in

kalpa-dūṣya

or

°duṣya,

and

°puṣpa,

qq.v.,

kalpa

=

kalpa-vṛkṣa,

as

in

Skt.

Lex.

Indian Epigraphical Glossary

kalpa

(

CII

1

),

same

as

saṃvarta-kalpa,

the

aeon

of

des-

truction.

(

CII

3,

etc.

),

name

of

a

fabulous

tree

in

Indra's

paradise,

supposed

to

grant

all

desires.

Lanman

kálpa,

m.

ordinance,

precept

manner,

way

etena

kalpena,

in

this

way.

Abhyankara Grammar

कल्प

the

tad.

affix

कल्पप्

added

to

any

substantive

in

the

sense

of

slightly

inferior,

or

almost

complete

e.g.

पट्कल्पः,

मृदुकल्प

cf.

P.V.3.67

and

Kāśikā

thereon.

(German) Schmidt Nachtrage zum Sanskrit Worterbuch

कल्प

2.

r

)

Kleidungsstück

(

bei

den

Jaina-Mönchen

),

Śīlāṅka

1,

366.

°allgemein

gebraucht

(

=

नेपथ्य

),

Yudh.

2,

110.

3.

richtig

कल्य

(

कल्या

),

wie

sich

aus

der

Prakrit-Form

कल्ला

Deśīn.

2,

2

ergibt.

MBh.

7,

1626

fehlerhaft

für

तल्प.

कल्प

m.

°Menge,

S

I,

12,

6.

Mahabharata

*kalpa

(

a

period

of

time

):

II,

136

(

purākºviśeshavid,

sc.

Nārada

)

III,

1699

(

purākºeshu

)

V,

1352

(

purākºe

)

VI,

2953

(

ºsaṅkshepatatpara,

sc.

Kṛshṇa

)

VII,

892

(

ºānte

)

IX,

2732

(

pūrvakºe

)

XII,

11227

(

yugaṃ

dvādaśasāhasraṃ

kalpaṃ

viddhi

caturyugaṃ

|

daśakalpaśatāvṛttam

ahas

tad

Brāhmam

ucyate

),

12752

(

atīte

mahākºe

),

12925

(

ºādau

),

12939

(

ºādishu

),

12980

(

mahākºsahasrāṇi

mahākºśatāni

ca

samatītāni

),

13034

(

ºādau

),

13074

(

yāvat

kºkshayāt

),

13319

(

ºānte

)

XIII,

3230

(

purākºe

),

5281

(

mahākalpaṃ

)

XIV,

876

(

purākºvidaḥ

),

958

(

purākºṃ,

adj.

).

Kalpa

=

Śiva

(

1000

names^1--2

).

Purana

कल्प

/

KALPA

I.

A

son

of

dhruva.

See

under

dhruva.

कल्प

/

KALPA

II.

A

period

of

one

thousand

Yugas

or

fourteen

Manvantaras.

See

under

manvantara.

कल्प

/

KALPA

III.

The

customary

proceedings

of

Yāgas.

These

proceedings

are

made

in

the

form

of

Sūtras.

The

Sūtras

describe

how

the

Brāhmaṇas

and

mantras

are

to

be

used.

For

each

saṁhitā

there

are

separate

Śrauta

Sūtras.

The

Śrauta

Sūtras

for

ṛgveda

saṁhitā

are

āśvalāyana,

Śāṁkhāyana

and

śaunaka.

Those

for

sāmaveda

are

maśaka,

Lāṭyāyana

and

Drāhyāyaṇa.

Those

for

kṛṣṇa

yajurveda

are

āpastamba

Bauddhāyana,

Satyāṣāḍha,

Hiraṇyakeśī,

mānava,

bhāradvāja,

Vādhūla,

vaikhānasa,

Laugākṣi,

maitra,

Kaṭha

and

vārāha.

For

Śuklayajurveda

it

is

kātyāyana

Srauta

sūtra.

For

Atharvaveda

it

is

kauśika

Śrauta

sūtra.

All

these

Sūtras

contain

only

brief

symbolic

words

and

are

difficult

to

understand

without

explanation.

Vedic Reference

Kalpa

in

the

Taittirīya

Āraṇyaka

(

ii.

10

)

seems

to

denote

Kalpa

Sūtra.

Amarakosha

कल्प

पुं।

दैवम्_युगसहस्रद्वयम्

समानार्थकाः

कल्प

1।4।21।2।2

मासेन

स्यादहोरात्रः

पैत्रो

वर्षेण

दैवतः।

दैवे

युगसहस्रे

द्वे

ब्राह्मः

कल्पौ

तु

तौ

नृणाम्.।

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

कालः

कल्प

पुं।

प्रलयः

समानार्थकाः

संवर्त,

प्रलय,

कल्प,

क्षय,

कल्पान्त

1।4।22।2।3

मन्वन्तरं

तु

दिव्यानां

युगानामेकसप्ततिः।

संवर्तः

प्रलयः

कल्पः

क्षयः

कल्पान्त

इत्यपि॥

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

कालः

कल्प

पुं।

विधानशास्त्रम्

समानार्थकाः

कल्प,

विधि,

क्रम

2।7।39।2।2

पाठे

ब्रह्माञ्जलिः

पाठे

विप्रुषो

ब्रह्मबिन्दवः।

ध्यानयोगासने

ब्रह्मासनं

कल्पे

विधिक्रमौ॥

अवयव

==>

आद्यविधिः,

गौणविधिः,

वेदपाठारम्भविधिः

==>

आद्यविधिः,

गौणविधिः,

वेदपाठारम्भविधिः

पदार्थ-विभागः

,

पौरुषेयः

कल्प

पुं।

नीतिः

समानार्थकाः

अभ्रेष,

न्याय,

कल्प,

देशरूप,

समञ्जस,

नय,

नाय,

धर्म

2।8।24।1।3

अभ्रेषन्यायकल्पास्तु

देशरूपं

समञ्जसम्.

युक्तमौपयिकं

लभ्यं

भजमानाभिनीतवत्.।

पदार्थ-विभागः

,

गुणः,

मानसिकभावः

Kalpadruma

कल्पः,

पुंलिङ्गम्

(

कल्प्यते

विधीयते

असौ

कृप्

+कर्म्मणि

घञ्

)

विधिः

(

यथा

मनुः

१४७

।“एष

वै

प्रथमः

कल्पः

प्रदाने

हव्यकव्ययोः

।अनुकल्पस्त्वयं

ज्ञेयः

सदा

सद्भिरनुष्ठितः”

(

कल्पयति

सृष्टिं

नाशं

वा

अत्र

कृप्

+

णिच्

+अधिकरणे

अप्

)

प्रलयः

।(

“युगानां

सप्ततिः

सैकामन्वन्तरमिहोच्यते”

।“कृताब्दसंख्यस्तस्यान्ते

सन्धिः

प्रोक्तो

जलप्लवः”

“ससन्धयस्ते

मनवः

कल्पे

ज्ञेयाश्चतुर्दश

।कृतप्रमाणकल्पादौ

सन्धिः

पञ्चदशस्मृतः”

ते

एकसप्ततियुगरूपा

मनवः

सायम्भुवाद्याः

सस-न्धयः

स्वस्वसन्धिसहिताः

कल्पकाले

ज्ञातव्याः

।ससन्धियुक्तचतुर्द्दशसनुभिः

कल्पो

भवेदित्यर्थः

।इति

सूर्य्यसिद्धान्तोक्तकल्पपरिमाणम्

आका-लिकनैमित्तिकदैनन्दिनमहाप्रलयानां

विवृतिस्तुततच्छब्दे

द्रष्टव्यम्

*

कल्पते

स्वक्रियायै

समर्थो

भवत्यत्र

कृप्

+अधिकरणे

घञ्

)

ब्राह्मं

दिनम्

तत्तु

दैवद्विस-हस्रयुगम्

इत्यमरः

२१

(

यथाविष्णुपुराणे

मांशे

१२

।“कल्पान्

कल्पविकल्पांश्च

चतुर्युगविकल्पितान्

।कल्पान्तस्य

स्वरूपञ्च

युगधर्म्मांश्च

कृत्स्नशः”

)त्रिंशत्कल्पैर्व्रह्मण

एको

मासो

भवति

तेषांनामानि

यथा

श्वेतवाराहः

नीललोहितः

२वामदेवः

गाथान्तरः

रौरवः

प्राणः

६वृहत्कल्पः

कन्दर्पः

सत्यः

ईशानः

१०ध्यानः

११

सारस्वतः

१२

उदानः

१३

गरुडः

१४कौर्म्मः

१५

अयं

व्रह्मणः

पौर्णमासी

नारसिंहः१६

समाधिः

१७

आग्नेयः

१८

विष्णुजः

१९सौरः

२०

सोमकल्पः

२१

भावनः

२२

सुप्तमाली२३

वैकुण्ठः

२४

आर्च्चिषः

२५

वल्मीकल्पः

२६वैराजः

२७

गौरीकल्पः

२८

माहेश्वरः

२९पितृकल्पः

३०

अयं

ब्रह्मणोऽमाव्रास्या

इतिक्रमसन्दर्मे

प्रभासखण्डम्

एतादृशैर्द्वादशमासैब्र-ह्मणः

सम्बत्सरो

भवति

एवं

वर्षशतं

ब्रह्मणआयुः

तत्र

पञ्चाशद्वर्षानि

व्यतीतानि

एकपञ्चा-शदारम्भे

अधुना

श्वेतवाराहकल्पः

इति

महा-भारतम्

(

कल्पारम्भकालश्च

ब्रह्मसिद्धान्ते

उक्त-स्तद्यथा,

--“चत्रसितादेर्भानोर्वर्षर्त्तुमासयुगकल्पाः

।सृष्ठ्यादौ

लङ्कायामिह

प्रवृत्ता

दिनैर्वत्स

!”

चैत्रसितादेश्चैत्रशुक्लप्रतिपदमारभ्य

इत्यर्थः

।तथा

ब्रह्मपुराणम्

।“चैत्रे

मासि

जगत्

ब्रह्मा

ससर्ज

प्रथमेऽहनि

।शुक्लपक्षे

समग्रन्तु

तदा

सूर्य्योदये

सति

।प्रवर्त्तयामास

तदा

कालस्य

गणनामपि”

इति

कालसामान्यगणंनायास्तदारभ्य

कथनात्

एवं

चैत्रशुक्लप्रतिपदि

कल्पारम्भेऽपि

।“माघशुक्लतृतीयायां

कृष्णायां

फाल्गुनस्य

।पञ्चमी

चैत्रमासाद्या

यथैवाद्या

तथा

परा

।शुक्ला

त्रयोदशी

माघे

कार्त्तिकस्य

तु

सप्तमी

।नवमी

मार्गशीर्षस्य

सप्तैताः

संस्मराम्यहम्

।कल्पनामादयो

ह्येता

दत्तस्याक्षयकारकाः”

इति

वराहवाक्यानि

समूलानि

चेत्

तदा

कल्पभे-दादविरुद्धानि

कल्पादित्वेन

तत्तत्

तिथिषु

श्राद्ध-कर्त्तव्यतोपयोगिपारिभाषिकपरत्वेन

वा

समर्थ-नीयानि

अत

एव

सूर्य्यसिद्धान्ते

उक्तम्

यथा--“सुरासुराणामन्योन्यमहोरात्रविपर्य्ययात्

।यत्

प्रोक्तं

तद्भवेद्दिव्यं

भानोर्भगणपूरणात्

मन्वन्तरव्यवस्था

प्राजापत्यमुदाहृतम्

।न

तत्र

द्युनिशोर्भेदो

ब्राह्मकल्पः

प्रकृत्तितः”

इत्यादीनां

युगमन्वन्तरकल्पानां

सौरत्वेन

उक्तिः

।सौरमाणे

नियतयुगादिकालेषु

अनियततिथि-सम्भवेऽपि

सर्व्वेषां

कल्पानामादौ

चैत्रसितादि-तिथिरेव

नियता

प्रागुक्तवचनप्रामाण्यात्

किन्तुप्रागुक्तमात्स्ये

ब्राह्मकल्पानां

चान्द्रत्वकथनात्

ति-थिभेदसम्भवः

इति

सूर्य्यसिद्धान्तवाक्यं

ग्रह-स्पष्टीकरणोपयोगीत्यविरोधः

)

विकल्पः

कल्प-ष्टक्षः

न्यायः

शास्त्रविशेषः

तु

वेदषडङ्गा-न्तर्गतो

यागक्रियाणामुपदेशकः

इति

हेमचन्द्रः

(

यथा

रघुः

९४

।“कल्पवित्

कल्पयामास

वन्यामेवास्य

संविधाम्”

)व्याकरणस्य

प्रत्ययविशेषः

स्याद्यन्तत्या-द्यन्तपदाभ्यामीषदूनार्थे

भवति

तत्र

वाच्यलिङ्गत्वेयथा,

ईषदूनो

विद्वान्

विद्वत्कल्पः

ईषदूनंपचति

पचतिकल्पम्

इति

मुग्धबोधव्याकरणम्

।(

तथा

महाभारते

१२६

।“ते

परस्परमामन्त्र्य

देवकल्पा

महर्षयः”

)

Vachaspatyam

कल्प

पुंलिङ्गम्

कल्पते

समर्थो

भवति

स्वक्रियायै

विरुद्धलक्षणया

असमर्थो-भवति

वाऽत्र,

कृपू

सामर्थ्ये

विरुद्धलक्षणया

असामर्थ्ये

वाआधारे

घञ्

कल्पयति

सृष्टिं

विनाशं

वात्र

कृप-णिच्-आधारे

अच्

ब्रह्मणो

रात्रिरूपे

जगतां

चेष्टाराहित्य-सम्पादके

प्रलये

तस्य

दिनरूपे

जगतां

चेष्टासम्पादके

चकालभेदे

“यदा

देवो

जागर्त्ति

तदेदं

चेष्टते

जगत्

।यदा

स्वपिति

शान्तात्मा

तदा

सर्वं

निमीलति”

मनुनाजगच्चेष्टातद्राहित्ययोर्ब्रह्माहोरात्रयोरुक्तेस्तथात्वम्

।कलिशब्दे

दर्शितवाक्येन

युगमानमुक्त्वा

कल्पमानंप्रदर्श्य

ब्रह्मणः

आयुःपरिमाणं

तस्य

गतायुःकालश्चसू०

सि०

उक्तो

यथा-“युगानां

सप्ततिः

सैका

मन्वन्तरमिहोच्यते

कृताव्दस-ङ्ख्यस्तस्यान्ते

सन्धिः

प्रोक्तो

जलप्लवः”

सू०

“युगानां

सैकासप्ततिरेकसप्ततिर्महायुगमित्यर्थः

इह--मूर्त्तकाले

मन्व-न्तरं

मन्वारम्भतत्समाप्तिकालयोरन्तरकालमानमित्यर्थः

।मूर्त्तकालमानभेदाभिज्ञैः

कथ्यते

तस्य

मनोरन्ते

विरामेजाते

सति

कृताव्दसङ्ख्यः

मदुक्तकृतयुगवर्षमितः

सन्धिःकालविद्भिः

प्रकर्षेण

द्वितीयमन्वारम्भपर्य्यन्तं

भूतमावि-मन्वोरन्तिमादिसन्धिरूपैककालेन

कथितः

तत्स्वरूपमाह“जलप्लव

इति

जलपूर्ण्णा

सकला

पृथ्वी

तस्मिन्लोकसंहारकाले

भवति

अथ

कल्पप्रमाणं

सविशेषमाह”रङ्ग०

“ससन्धयस्ते

मनवः

कल्पे

ज्ञेयाश्चतुर्दश

कृत-प्रमाणः

कल्पादौ

सन्धिः

पञ्चदशः

स्मृतः”

सू०

“ते

एक-सप्ततियुगरूपा

मनवः

स्वायम्भुवाद्याः

ससन्धयः

स्वस्व-सन्धिसहिताश्चतुर्द्दशसङ्ख्याकाः

कल्पकाले

ज्ञातव्याः

।स्वसन्धियुक्तचतुर्द्दशमनुभिः

कल्पः

स्यादित्यर्थः

ननुग्रन्थान्तरे

कल्पमानं

युगसहस्रं

त्वया

तु

युगमानमेक-सप्ततिगुणं

मनुमानं

३०६७२००००

कृतावद्

१७२८०००युक्तं

ससन्धिमनुमानं

३०८४४८०००

इदं

चतुर्द्दशगुणं४३१८७२०००

कल्पप्रमाणं

तच्च

कृतीनं

युगसहस्त्रमित्यतआह

कृतप्रमाण

इति

कल्पादौ

प्रथममन्वारम्भे

कृतयुग-वर्षमितो

मनोश्चतुर्दशत्वेऽप्याद्यः

पञ्चदशकः

सन्धिः

कालज्ञै-रुक्तः

तथा

कृतवर्षानन्तरं

प्रथममन्वारम्भ

इति

तद्वर्षं-योजनेनाविरोध

इति

भावः

अथ

ब्रह्मणो

दिनरात्र्योःप्रमाणमाह”

रङ्ग०

“इत्थं

युगसहस्नेण

भूतसंहारकारकः

।कल्पो

ब्राह्ममहः

प्रोक्तं

शर्वरी

तस्य

तावती”

सू०

“इत्थंपूर्व्वोक्तप्रकारसिद्धेन

युगसहस्रेण

भूतसंहारकारकोलयात्मकः

कल्पकाली

ब्राह्मं

ब्रह्मणः

सम्बन्ध्यहःदिनं

कालज्ञैरुक्तम्

तस्य

ब्रह्मणस्तावती

दिनपरिमिताशर्व्वरी

रात्रिः

कल्पद्वयं

तदहोरात्रमिति

फलितार्थः

।अथ

ब्रह्मणआयुःप्रमाणमतीतवयःप्रमाणं

चाह”

रङ्ग०

।“परमायुः

शतं

बस्य

तयाहोरात्रसङ्ख्यया

आयुषो०ऽर्द्धमितं

तस्य

शेषकल्पोऽयमादिमः”

सू०

परमपरं

शृणुपूर्व्वोक्तं

त्वया

श्रुतमपरं

वक्ष्यमाणं

शृणु

त्वम्

यद्वापरमेति

दैत्यवरार्थकं

सम्बोधनम्

त्वं

तस्य

ब्रह्मणस्तथापूर्व्वोक्तयाहोरात्रमित्या

कल्पद्वयरूपया

शतं

शतवर्ष-परिमितमायुः

शरीरघारणकालं

जानीहि

एतदुक्तंभवति

अहोरात्रमानात्

पूर्व्वपरिभाषया

(

३०

)

मास-मानं

तस्मात्

पूर्व्वोक्तपरिभाषया

(

१२

)

ब्रह्मणो

वर्षमानमेत-च्छतसङ्ख्यया

ब्रह्मायुरिति

तु

यथाश्रुतार्थेन

कल्पशत-द्वयमायुः,

कोटादीनामपि

दिनसङ्ख्ययायुषोऽनुक्तेः

सुतरांब्रह्मणः

शतदिनात्मकायुषोऽसम्भवात्

“निजेनैव

तु

मानेनआयुर्वर्षशतं

स्मृतम्”

इति

विष्णुपुराणोक्तेश्च

एतेनपरमा--रित्येकं

पदमिति

निरस्तम्

ब्रह्मणोऽनियतायुर्दाया-सम्भवात्

तस्य

ब्रह्मण

आयु

शतवर्षरूपमस्यार्द्धं

पञ्चाशद्वर्षपरिमितमितं

गतम्

अयं

वर्त्तमान

आदिमःप्रथमः

शेषकल्पः

शेषायुर्दायस्य

ब्रह्मदिवस

उत्तरार्द्धस्यप्रथमदिवसो

वर्त्तमान

इति

फलितार्थः

अथ

वर्त्तमानेऽ-स्मिन्

दिवसेऽप्येतद्गतमित्याह

रङ्ग०

“कल्पादस्माच्चमनवः

षड्

व्यतीताः

ससन्धयः

वैवस्वतस्य

मनो-र्युगानां

त्रिघनो

गतः”

सू०

“अस्माद्वर्तमानात्

कल्पाद्ब्रह्मदिवसात्

षट्सङ्ख्याका

मनय

एकसप्ततियुगरूपाःससन्धयः

सप्तभिः

सन्धिभिः

कृतयुगप्रमाणैः

सहिताव्यतीता

गताः

चकारआयुषोऽर्द्धमितमिति

प्रागुक्तेनसमुच्चयार्थकः

वर्त्तमानस्य

सप्तमस्य

मनोर्वैवस्वताख्यस्ययुगानां

त्रिघनस्त्रयाणां

घनः

स्थानत्रयस्थिततुल्यानांघातः

सप्तविं

शतिसङ्ख्यात्मको

गतः

सप्तविंशतियुगानिगतानीत्यर्थः

चः

समुच्चये

अथ

वर्त्तमानयुगस्यापिगतमेतदिति

वदन्नभिमतकालेऽग्रतो

वर्षगणः

कार्य्य

इत्याह”रङ्ग०

“अष्टाविंशाद्

युगादस्माद्यातमेतत्

कृतं

युगम्

।अतः

कालं

प्रसङ्ख्याय

सङ्ख्यामेकत्र

पिण्डयेत्”

सू०

।“अष्टाविं

शतितमाद्वर्तमानान्महायुगादेतदल्पकालेन

पूर्व्व-काले

साम्प्रतं

स्थितं

कृतं

युगं

गतम्

अतः

कृतयुगान्तानन्तरमभिमतकाले

कालं

वर्षात्मकं

प्रसङ्ख्याय

गणयित्वासङ्ख्यां

पञ्चस्थानस्थितां

भिन्नामेकत्रैकस्थाने

पिण्डयेत्सङ्कलनविषयां

कुर्य्यात्

सर्वेषां

गतानां

योगं

कुर्य्या-दित्यर्थः”

रङ्ग०!मासस्य

त्रिंशत्तिथ्यात्मकतया

ब्रह्मसासस्य

त्रिंश-त्कल्पघटितत्वात्

तेषां

कल्पानां

नामानि

हेमा०

दा०मात्स्ये

आह

स्म“कल्पानुकीर्त्तनं

वक्ष्य

सर्व्वपापप्रणाशनम्

यस्यानु-कीर्त्तनादेव

वेदपुण्येन

युज्यते

प्रथमः

श्वेतकल्पस्तुद्वितीयो

नीललोहितः

वामदेवस्तृतीयस्तु

ततो

रषन्तरो-ऽपरः

रौरवः

पञ्चमः

प्रोक्तः

षष्ठः

प्राण

इति

स्मृतः

।सप्तमोऽथ

वृहत्कल्पः

कन्दर्पोऽष्टम

उच्यते

सद्योऽथ

नवमःप्रोक्त

ईशानो

दशमः

स्मृतः

व्यान

एकादशः

प्रोक्तःतथा

सारस्वतोऽपरः

त्रयोदश

उदानस्तु

गारुडोऽथचतुर्दशः

कौर्म्मः

पञ्चदशोज्ञेयः

पौर्णमासी

प्रजापतेः

।षोडशोनारसिंहस्तु

समानस्तु

ततः

परः

आग्नेयोऽ-ष्टादशः

प्रोक्तः

सोमकल्पस्तथाऽपरः

मानवो

विंशतिःप्रोक्तस्तत्

पुमानिति

चापरः

वैकुण्ठश्चापरस्तद्वल्लक्ष्मीकल्प-स्तथा

परः

चतुर्विंशस्तथा

प्रोक्तः

सावित्रीकल्पसंज्ञकः

।पञ्चविंशतिमो

घोरो

वाराहस्तु

ततोऽपरः

सप्तविंशोऽथवैराजो

गौरीकल्पस्तथाऽपरः

माहेश्वरस्ततः

प्रोक्तोत्रिपुरो

यत्र

घातितः

पितृकल्पस्तथान्ते

तु

या

कुहू-ब्रह्मणः

स्मृता

इत्ययं

ब्रह्मणोमासः

सर्वपापप्रणा-शनः

आदावेव

हि

माहात्म्यं

यस्मिन्

यस्य

विधी-यते

तस्य

कल्पस्य

तन्नाम

विहितं

ब्रह्मणा

पारा”

।तदारम्भकालश्च

ब्रह्मसिद्धान्ते

उक्तः

“चैत्रसितादेर्भानो-र्वर्षर्ष्ठुमासयुगकल्पाः

सृष्ट्यादौ

लङ्कायामिह

प्रवृत्ताःदिनैर्वत्स!”

चैत्रसितादेः

चैत्रशुक्लप्रतिपदमारभ्येत्यर्थः

।ब्रह्मपु०

“चैत्रे

मासि

जगत्

ब्रह्मा

ससर्ज

प्रथमे-ऽहनि

शुक्लपक्षे

समग्रन्तु

तदा

सूर्य्योदये

सति

प्रव-र्त्तयामास

तदा

कालस्य

गणनामपि”

इति

कालसामान्य-गणनस्य

तत

आरभ्योक्तेः”

एवं

चैत्रशुक्लप्रतिपदि

कल्पप्रार-म्भेऽपि

“माघशुक्लतृतीयायां

कृष्णायां

फाल्युनस्य

।पञ्चमी

चैत्रमासस्य

यथैवाद्या

तथा

परा

शुक्ला

त्रयो-दशी

माघे

कार्त्तिकस्य

तु

सप्तमी

नवमी

मार्गशीर्षस्यसप्तैताः

संस्मराम्यहम्

कल्पानामादयो

ह्येता

दत्त-स्याक्षयकारकाः”

वाराहवाक्यानि

यदि

समूलानितदा

कल्पभेदादविरुद्धानि

कल्पादित्वेन

तत्तत्तिथिषु

श्राद्धकर्त्तव्यतोपयोगिपारिभाषिकत्वपरतया

वा

समर्थनीयानि

।अतएव

सू०

सि०

सुरासुराणामन्योन्यमहोरात्रविप-र्य्ययात्

यत्

प्रोक्तं

तद्भवेद्दिव्यं

भानोर्भगणपूरणात्

।मन्वन्तरव्यवस्था

प्राजापत्यमुदाहृतम्

तत्र

द्युनिशोर्भेदो

ब्राह्मं

कल्पः

प्रकीर्त्तितः,

इत्यादिना

युगमन्वन्तर-कल्पानां

सौरत्वेनोक्तिः

सौरमाने

नियतयुगादि-कालेषु

अनियततिथिसम्भवेऽषि

सर्वेषां

कल्पानामादौचैत्रसितादितिथिरेव

नियता

पायुक्तवचनप्रामाण्यात्

।किन्तु

प्रागुक्तमात्स्ये

ब्राह्मकल्पानां

चान्द्रत्वोक्तेः

चान्द्र-त्वमपि

तेन

तिथिभेदसम्भवः

सू०

सि०

वाक्यं

तु

ग्रह-स्पष्टीकरणोपयोगीत्यविरोधः

।अत्र

तिथिद्वैधे

युगादिवत्

व्यवस्था

कृप--णिच्--भाबे

अच्

।२

रचने

विकल्पे

इतिकर्त्तव्यतायुक्ते

विधाने

“प्रभुःप्रथमकल्पस्य

योऽनुकल्पे

प्रवर्त्तते”

मनुः

कल्पो-विधानमस्त्यत्र

औचित्येन

उचिते

त्रीषु लिङ्गेषु

शाश्वतः

।कल्प्यतेऽनुष्ठीयतेऽनेन

करणे

अच्

वैदिकविधानज्ञापकेशास्त्रभेदे

चाश्वलायनापस्तम्बबौधायनकात्यायनादि-सूत्रात्मकः

तस्य

यथोपयोगिता

तथोक्तं

सायणा-चार्य्येण

ऋग्वेदभाष्योपोद्घाते

यथा-“कल्पस्त्वाश्वलायनापस्तम्बवौधायनादिसूत्रं,

कल्प्यतेसमर्थ्यते

याबप्रयोगोऽनेनेति

व्युत्पत्तेः

नन्वाश्वलायनःकिंमन्त्रकाण्डमनुसृत्य

प्रवृत्तः?

किं

वा

ब्राह्मणमनुसृत्य?नाद्यः

“दशपूर्णमासौ

तु

पूर्वं

व्याख्यास्याम”

इत्येवं

तेनोप-क्रान्तत्वात्

ह्यग्निमीड

इत्यादयोमन्त्रा

दशपूर्ण्णमासयोःकचिद्विनियुक्ताः

द्वितीयः

“आग्नावैष्णवमेकादशकपालंपुरोडाशं

निर्वपन्ति

दीक्षणीयायाम्”

इत्येवं

दीक्षणीयेष्टे-र्बाह्मणे

प्रक्रान्तत्वात्

अत्रोच्यते--मन्त्रकाण्डोब्रह्म-यज्ञादिजपक्रमेण

प्रवृत्तो

तु

यागानुष्ठानक्रमेणब्रह्मयज्ञश्चैवं

विहितः

“यत्

स्वाध्यायमधीयीतैकामप्यृचंयजुः

साम

वा

तद्ब्रह्मयज्ञम्”

इति

सोऽयं

ब्रह्मयज्ञजपीऽग्निमीडे

इत्याम्नायक्रमेणैवानुष्ठेयः

तथा

“सर्वा

ऋचःसर्वाणि

यजूंषि

सर्वाणि

सामानि

वाचः

स्तोमे

पारि-प्लवं

शंसतीति”

विवीयते

तथा

“आश्विने

शस्यमाने

सूर्योनोदियादपि

सर्वा

दाशतयीरनुब्रूयादिति”

विधीयते

तथा“रिच्यत

इव

वा

एष

प्रेव

रिच्यते

यो

याजयति

यो

वाप्रतिगृह्णाति

याजयित्वा

प्रतिगृह्य

वाऽनश्नन्

त्रिःस्वाध्यायंवेदमधीयीतेति”

प्रायश्चित्तरूपं

वेदपारायणं

विहितम्इत्यादिषु

कृत्स्नमन्त्रका

ड्विनियोगेषु

संप्रदायपारम्-पर्यागत

एव

क्रम

आदरणीयः

विशेषविनियोगस्तुमन्त्रविशेषाणां

श्रुतिलिङ्गवाक्यादिप्रमाणान्युपजीव्या-श्वलायनोदर्शयति

अतोमन्त्रकाण्डक्रमाभावेऽपि

कश्चि-द्विरोधः

इषे

त्वेत्यादिमन्त्रास्तु

क्रत्वनुष्ठानक्रमेणैवाम्नाताइत्यापस्तम्बादयस्तेनैव

क्रमेण

सूत्रनिर्माणे

प्रवृत्ताः

।आम्नातत्वादेव

जपादिष्वपि

एव

क्रमः

यद्यपि

ब्राह्मणेदीक्षणीयेष्टिरुपक्रान्ता

तथापि

तस्या

इष्टेर्दर्शपूर्णमास-विकृतित्वेन

तदपेक्षत्वादाश्वलायनस्यादौ

तद्व्याख्यानं

युक्तम्अतः

कल्पसूत्रं

मन्त्रविनियोगेन

क्रत्वनुष्ठानमुपदिश्यो-पकरोति

तर्हि

“प्र

वो

वाजा”

इत्यादीनां

सामिधेनीनामृ-चामेव

विनियोगमाश्वलायनोब्रवीतु

“नमः

प्रवक्त्र”

इत्यादयस्त्वनाम्नाताः

कुतो

विनियुज्यन्ते?

इति

चेत्

नायं

दोषःशास्वान्तरसमाम्नातानां

ब्राह्मणान्तरसिद्धस्य

विनियोगस्यगुणोपसंहारन्यायेनात्र

वक्तव्यत्वात्

सर्व्वशाखां

प्रत्ययमेकंकर्मेति

न्यायविदः,

तस्माच्छिक्षेव

कल्पोऽप्यपेक्षितः”

।कात्या०

व्या०

कर्केण

कल्पशास्त्रप्रयोजनमित्थं

दर्शितं

यथा--“इह

पुण्यो

वै

पुण्येन

कर्म्मणा

भवति”

“तमेतंवेदानुवचनेन

विविदिषन्ति

ब्रह्मचर्य्येण

तपसा

श्रद्धयायज्ञेनेति”

“अग्निहोत्रं

जुहुयात्

स्वर्गकाम”

इत्यादिमि-र्वाक्यैः

कर्म्मणां

स्वर्गापवर्गादिश्रेयःसाधनत्वं

प्रतीयते

।तानि

चाग्निहोत्रादिकर्म्माणि

वेदवाक्यैकवेद्यानि

वेद-वाक्यानि

चानेकशास्वावस्थिततया

स्वतश्च

प्रतिवाक्यंनानाविधपरस्परविरुद्धार्थस्फुरणेन

दुर्बोधार्थानि

बहु-भिरर्थवादवाक्यैर्मिश्रितानि

तथाहि

“अग्निहोत्रंजुहुयात्

स्वर्गकामः”

इत्यत्र

किं

स्वर्गो

होमाय,

उत

होमःस्वर्गाय,

तथा

अग्निहोत्रशब्दोगुणविधानार्थो

नामधेयंयेति

तथा

“स

वै

संवत्सरं

दीक्षाभिरेति”

इत्याद्रौ

क्वचित्संवत्सरशब्दस्य

मुख्यार्थत्वम्

सहस्रसंवत्सरादौ

तस्यैवगौणत्वम्

अर्थवादादिभिश्च

पाठात्

विध्यर्थवादसंदेहोऽपिभवति

किमयं

विधिः?

उतार्थवादः?

इति

यद्य

पि

जैमिनिशवरस्वामिकुभट्टमारिलप्रभृतिभिर्मीमांसायां

तानि

वाक्यानिसंदेहनिरासपूर्व्वकं

यथार्थं

व्याख्यातानि

सन्ति

अधीतशास्त्राणां

तदार्थावगमोऽपि

सुकर

एव,

तथापि

तेषांनानाशाखाव्यवस्थितत्वेनेदानीन्तनैः

सर्वैः

पुरुषैरध्येतुंज्ञातुं

वाऽशक्यत्वात्तदधीनं

कर्म्मणां

ज्ञानं

दुःशक्यमि-दानीन्तनानामिति

मत्वा

परमकारुणिको

भगवान्

कात्या-यनाचार्य्यो

नानाशाखागतविधिवाक्यसंग्रहरूपं

कल्पसूत्रंप्रणीतवान्”

तत्र

प्रतिपाद्यविषयाः

कात्यायनशब्दे

वक्ष्यन्तेआर्षेयकल्पसूत्रविषयाश्च

“अथार्षेयकल्पो

व्याख्या-तव्यः”

इत्युपक्रम्य

सर्वक्रतुप्रकृतिभूतस्य

त्रिपर्वणोज्योति-ष्टोमस्य

सर्वाहर्गणप्रकृतिभूतस्य

व्यूढस्य

द्वादशाहस्यच

ब्राह्मणवाक्येनैव

प्रयोगो

दर्शितस्तदुपजीवनेनक्रत्वन्तराणि

प्रयोक्तव्यानीति

दर्शयितुमादौ

ऋत्वि-ग्वरणादिकमभिधाय

प्र०

“कॢप्तो

ज्योतिष्टोमोऽति-रात्रः

षोडशिकः”

इत्यादिना

सौभरमुद्वं

शीयमित्यन्तेनसामविशेषयुक्तस्य

प्रायणीयस्य

प्रयोगो

दर्शितः

ततः

“उपा-स्मै

गायता

नरः”

इत्यादिना

अभिप्लवस्य

प्रथमाहस्य

।“पवस्व

वाचः”

इत्यादिना

द्वितीयाहस्य

“दविद्युतत्यारुचा”

इत्यादिना

तृतोयाहस्य

“पवमानोअजीजनत्”इत्यादिना

चतुर्थाहस्य

“पवमानस्य

विश्ववित्”

इत्यादिनापञ्चमाहस्य

“असृत

प्रवाजिनः”

इत्यादिना

षष्ठाहस्य

।“पृष्ट्यः

षडहः

ससूढो

वा

व्यूढो

वा”

इत्यारिवा

पृष्ट्य-षडहस्य

त्यहाणां

प्रयोगः

एवम्

चतुर्थस्याह्न

इत्या-दिला

उत्तरत्र्यहकल्पः

ग्र०

“पवस्य

वाचो

अग्रियः”इत्यादिना

अभिजितोऽह्नः

कल्पः

“उपास्मै

गायतानरः”

इत्यादिना

स्वरसाम्नां

प्रथमस्य

“पवस्व

वाचोऽग्रियः”

इत्यादिना

तेषां

द्वितीयस्य

“दविद्युतत्यारुचा”इत्यादिना

तृतीयस्य

“उपास्मै

गायता

नरः”

इत्यादिनविषुवायनानामावृत्तानां

स्वरसाम्नाम्

कल्पः

“उप

त्वजामयः”

इत्यादिना

विश्वजितः

“पौरमीढं

मानवंजनित्रम्”

इत्यादिना

आवृत्तयोः

पृष्ट्याभिप्लवयोः,

।ज्योतिष्टोममाज्येत्यादिना

आयुष्टोमस्य

“पवस्व

वाचोऽ-ग्रियः”

इत्यादिना

गोष्टोमस्य

“उपास्मै

गायता

नरः”इत्यादिना

महाव्रतस्य

प्र०

“कॢप्तो

ज्योतिष्टोमः”इत्यादिना

गोः,

आयुषः,

अभिजितः

विश्वजितश्चमहाव्रतस्य

“पवस्व

वाचोऽग्रियः”

इत्यादिंना

प्रथमसाहस्रस्य

“एषैवोत्तरस्य

कॢप्तिः”

इत्यादिना

द्वितीय-तृतीययोः

“उपास्मै

गायता

नरः”

इति

चतुर्थस्य

।“उपास्मै

गायता

नरः”

इत्यादिना

प्रथमसाद्यस्क्रम्य

।“एषैवोत्तरस्य

कॢप्तिः”

इत्यादिना

साद्यस्क्रत्रिकस्य

“पव-मानस्य

जिन्वते”

इत्यादिना

श्येनरूपसाद्यस्क्रस्य

“उपास्मैगायता

नरः”

इत्यादिना

एकत्रिकसाद्यस्क्रस्य

ज्योतिष्टोमंबहिष्पव

मानमित्यादिना

प्रथमव्रात्यस्तोमस्य

“एतेअसृग्रमिन्दव”

इत्यादिना

द्वितीयतृतीयव्रात्यस्तोमयोः

।“अग्रियवती

प्रतिपत्”

इदित्यादिना

चतुर्थव्रात्यस्तोमस्य

।“अग्न!

आयूंषि

पवस”

इत्यादिना

प्रथमस्याग्निष्टुतः

।“एषैवोत्तरस्य

कॢप्तिः”

इत्यादिना

द्वितीयतृतीयचतुर्था-नामग्निष्टुताम्

प्रजापतेरपूर्व्वस्य

वृहस्पतिसवस्य,

इषुनामकयज्ञस्य

“प्र

सोमासो

अधन्दिषुः”

इत्यादिनासर्व्वस्वारस्य

।४

प्र०

“अग्न!

आयूंषि

पवसे”

इत्यादिना

वैश्वदेव-वारुणप्रघसिकैकाहस्य

“कया

त्वं

ऊत्या

पवस्व”इत्यादिना

वारुणप्रघासिकद्वितीयाहस्य

“उप

त्वाजामयोगिरः”

इत्यादिना

शाकमेधप्रथमाहस्य

“इन्द्रा-येन्दो!

मरुत्वते”

इत्यादिना

तदीयद्वितीयाहस्य

“विश्व-कर्मन्

हविषा”

इत्यादिना

तदीयतृतीयाहस्य

शुनासीर्यस्यच

“पवस्वेन्दो!

वृषासुतः”

इत्यादिना

उपहवस्य

।“द्वितीयस्य

स्वरसाम्न”

इत्यादिना

ऋतपेयदूणासवैश्य-स्तोमतीव्रसुद्वाजपेयेषु

प्रत्यवरोहणीयाभ्यारोहणीययोःकल्पः

“वायोः

शुक्रो

अयामि

त”

इत्यादिना

अभिषेच-नीयस्य

“राजा

मेधाभिरीयते”

इत्यादिना

दशपेयस्य

।“केशवपनाय

व्युष्टिर्द्विरात्र”

इत्यादिना

तदीयद्वितीया-हस्य

इत्थं

क्षत्रस्य

धृतेश्च

एवमुक्तरूपेण

सप्तसुत्यस्यवाजपेयस्य

।५

प्र०

“राजा

मेधाभिरीयते”

इत्यादिना

राड्विराडो-रुपसदाम्

“रौरवयौधाजये”

इत्यादिना

पुनस्तोमस्यचतुष्टोमस्य

“उपोषु

जात”

इत्यादिना

उद्भि-द्बलमिदोरपचितेश्च

“साहस्रं

वहिष्पवमानम्”

इत्यादिनासर्व्वस्तोमोपचितेरग्नेः

स्तोमयोश्च

“पुनानः

सोम-धारया”

इत्यादिना

ऋषभगोषवमरुत्स्तोमानामिन्द्राग्न्योःकुलायाश्च

“इन्द्रायोन्दो!

मरुत्वत”

इत्यादिना

इन्द्र-स्तोमस्य

“पवस्व

वाचो

अग्निय”

इत्यादिना

इन्द्रा-ग्न्योःस्तोमस्य

आद्यविघनस्य

“पवस्व

वाचो

अग्रियः”इत्यादिना

द्वि

तीयविघनस्य

“श्येनमाज्यबहिष्पवमा-नम्

इत्यादिना

एकाहसाध्यानां

कल्पः

एते

एकाह-साध्या

इतुक्तिश्च

।६

प्र०

“कॢप्तो

ज्योतिष्टोमोऽतिरात्रोऽषोडशिक”

इत्या-दिना

ज्योतिष्टोमातिरात्रस्य,

आहीनिक्या

रात्रे,

सर्वस्तो-माप्तोर्यामस्य,

नवसप्तदशस्य,

विषुवतः

गोआयुषः

विश्व-जिदभिजितोः

एकस्तोमानाञ्च

प्रथमाहस्य

कल्पः

।“गोराज्यबहिष्पवमानम्”

इत्यादिना,

उक्तानां

ज्योति-ष्टोमातिरात्रादीनां

द्वितीयतृतीयचतुर्थाहानाम्

एकस्तो-मानामाङ्गिरसचैत्ररथकापिवनरूपाणां

द्विरात्राणां

चकल्पः

“अभिप्लवस्य

प्रथमस्याह्नः”

इत्यादिना

गर्गत्रि-रात्रे

प्रथमाहस्य

“उपोषु

जातम्”

इत्यादिना

तत्रद्वितीयाहस्य

“पवस्व

वाचः”

इत्यादिना

तत्र

तृतीयाहस्यकल्पः

“पवस्व

वाज

सातये”

इत्यादिना

अश्वमेधत्रिरा-त्रस्य

“प्रसोमासो

विपश्चित”

इत्यादिना

वैदत्रिरात्रस्य

।“सांवत्सरिकस्य

विषुवतः”

इत्यादिना,

छन्दोमपवमान-त्रिरात्रस्य

ये

गर्गत्रिरात्रस्येत्यादिना

अन्तर्वसुपराक-त्रिरात्रयोः

कल्पः

।७

प्र०

“उपास्मै

गायता

नरः”

इत्यादिना

चतुरहप्रथमाहस्य

“पवस्व

वाचो

अग्रियः”

इत्यादिना

तदी-यद्वितीयाहस्य

“दविद्युतत्यारुचा”

इत्यादिना

तृती-याहस्य

“पवमानो

अजीजनत्”

इत्यादिना

चतुर्था-हस्य

“उपोषु

जातम्”

इत्यादिना

जामदग्न्यचतुरहस्य

।“या

जामदग्न्यस्य”

इत्यादिना

वाशिष्ठचतुरहस्य

।प्रसोमासोविपश्चितः”

इत्यादिना

जाह्नवचतुरहस्य

।“वैश्वामित्रोद्व्यहः”

इत्यादिना

देवपञ्चरात्रस्य

त्रया-णामह्नाम्

“पवमानो

अजीजनत्”

इत्यादिना

तदीय-चतुर्थाहस्य

“पवमानस्य

विश्ववित्”

इत्यादिना

पञ्च-माहस्य

कल्पः

“एष

चतुरहोयीदेवानाम्”

इत्यादिनापञ्चशारदीयव्रतमध्वोः

“पृष्ट्यः

षडहः

समूढो

व्यूढो

वा”इत्यादिना

ऋतुषडहायुष्कामपृष्ठ्यालम्बनानां

षड-हानाम्

“एष

एव

षडहो

क्रतूनाम्”

इत्यादिनासप्तर्षीणां

प्रजापतेः

छन्दोगानां

जमदग्नेरिन्द्रस्य

चपञ्चसप्तरात्राणाम्

“या

देवानां

पञ्चरात्रस्य”

इत्यादिनाजनकसप्तरात्रस्य

“एष

एव

षडहोयः

क्रतूनाम्”

इत्यादिनापृष्ठ्यस्तोमस्य

सप्तरात्रस्य

अष्टरात्रनवरात्रयोश्च

कल्पः

।८

प्र०

“अग्न

आयूंषि

पवस”

इत्यादिना

त्रिक-कुब्दशरात्रस्य

द्वयीरह्नोः

“दविद्युतत्यारुचा”

इत्या-दिना

तदीयतृतीयाहस्य

“पवमानो

अजीजनत्”

इत्या-दिना

चतुर्थाहस्य

“पवमानस्य

विश्ववित्”

इत्यादिना

पञ्च-माहस्य

“असृक्षत

प्रवाजिनम्”

इत्यादिना

षाष्ठाहस्य

।“ये

सोमासः

परावति”

इत्यादिना

मप्तमाहस्य

“पवमानाअसृक्षत”

इत्यादिना

अष्टमाहस्य

“उपोषु

जातम्”

इत्या-दिना

नवमाहस्य

विश्वजिदतिरात्रस्य

कल्पः

“या

वृह-स्पतिसवस्य

सा

कुसुरुविन्दस्य”

इत्यादिना

कुसुरुविन्दुदश-रात्रस्य

“पृष्ठ्यालम्बस्य

पञ्चाहः”

इत्यादिना

छन्दोमदश-रात्रस्य

“त्रिष्टोमोऽग्निष्टोमोयत्”

इत्यादिना

देवपूर्दश-रात्रस्य

पुण्डरीकैकादशरात्रस्य

कल्पः

इत्येतेअहर्गणसाध्यत्वात्

अहीना

इत्युच्यन्तं

इत्युक्तिश्च

।९

प्र०

“द्वादशरात्रस्य

षोडशिमन्तावतिरात्रौ”

इत्यादिनात्रयीदशरात्रयोर्द्वयोः,

तृतीयषड्विंशतिरात्रस्य,

चतुर्दश-रात्राणां

त्रयाणां,

पञ्चदशरात्राणां

चतुर्ण्णाम्,

षोडशरात्र-स्यैकस्य

कल्पः

एते

सत्रसंज्ञा

इत्युक्तिश्च

“सप्तदशरात्रेचत्वार्य्याभिप्लवकान्यहानि”

इत्यादिना

सप्तदशरात्रस्य,

अष्टादशरात्रस्य,

एकोनविंशरात्रस्य

“विंशतिरात्रे

सां-वत्सरिकौ

विश्वजिदभिजितौ”

इत्यादिना

विंशतिरात्रस्य

।एकविंशतिरात्रयोर्द्वयोः,

त्रयोविंशतिरात्रस्य,

चतु-र्विंशतिरात्रसम्बन्धिपृष्ठ्यातिरात्रयोश्च

कल्पः

“पवस्वेन्दो!वृषा

सुतः”

इत्यादिना

त्रयोविंशतिरात्रस्य

“उपास्मैगायता

नर”

इत्यादिना

तदीयप्रथमविशालस्य

“एषउस्यवृषा

रथम्”

इत्यादिना

तदीयद्वितीयप्रभृतिविशालस्य,

चतुर्विंशतिरात्रस्य

कल्पः

तत्रैकैकोत्तरवृद्धाअष्टौ

इत्यु-क्तिश्च

“नानाब्रह्मसाम्नामतिरात्रः”

इत्यादिना

नानाब्रह्म-सामादीनां

त्रयाणां

त्रयस्त्रिंशद्रात्राणाञ्च

तत्र

चएकोत्तरवृद्धानि

सप्तेत्युक्तिश्च

“विधृतीनां

ज्योतिष्टो-मोऽतिरात्रोऽषोडशिकः”

इत्यादिना

विधृतीनाम्

“पृष्ठ्यःषडहः

समूढोवा”

इत्यादिना,

विधृतीनाम्

“यमाति-रात्रासु

गीष्टोमस्य”

इत्यादिना

यमातिरात्रप्रभृतीनांषण्णाम्,

एकपञ्चाशद्रात्रस्य,

एकषष्टिरात्रस्य,

शतरात्रस्यसांवत्सरिकस्य

गवामयनस्य

कल्पः

।१०

प्र०

“मध्ये

पृष्ठ्यस्य

कॢप्तोऽतिरात्रः”

इत्यादिना

मध्येपृष्ट्यस्य,

कॢप्तानां

व्यूहाग्निष्टोमेभ्य

आद्वितीयादह्नः

कल्पः

।“द्वितीयस्याह्न”

इत्यादिना

तत्रैव

द्वितीयाहादि

पञ्चानाम-ङ्गाम्

“सप्तमस्याह्नः”

इत्यादिना

सप्तमप्रभृतीनां

त्रयाणा-नह्नाम्

“दशमस्याह्नः

पञ्चानाम्”

इत्यादिना

दशमाह-प्रभृतिकॢप्तस्य

च्छन्दोमदशाहस्य

अर्हगणस्य

“अस्य

प्रत्नासनुद्यतम्”

इत्यादिना

छन्दोमदशाहप्रथमाहस्य

“पवस्ववाचो

अग्रियः”

इत्यादिना

छन्दोमद्वितीयाहस्य

।“दविद्युतत्यारुचा”

इत्यादिना

छन्दोमतृतीयाहस्य

।“पवमानो

अजीजनत्”

इत्यादिना

छन्दोमचतुर्थाहस्य

।उतशुग्रासः”

इत्यादिना

तदीयपञ्चमषष्ठयोरह्नोः

“येसोमासः

परावति”

इत्यादिना

तत्र

सप्तमाहस्य

।“हिन्वन्ति

सूरमुस्रयः”

इत्यादिना

तत्र

अष्टमाहस्य

।“उपोषु

जातम्”

इत्यादिना

नवमदशमयोरह्नोः

कल्पः

।११

प्र०

“पुरस्तात्

पृष्ठ्यस्य

कॢप्तोऽतिरात्रः”

इत्यादिना

पुरस्तात्

पृष्ट्यस्य,

त्रिरात्राभिप्लवस्य,

गोः,

आयुषश्च

कल्पः

“अस्यप्रत्माममुद्युतम्”

इत्यादिना

द्वितीये

छन्दोमे

प्रथमाहस्य

।“पवस्व

वाचो

अग्नियः”

इत्यादिना

तत्र

द्वितीयाहस्य

।“दविद्युतत्यारुचा”

इत्यादिना

तत्र

तृतीयाहस्य

“बभ्रवेनु

स्वतवसे”

इत्यादिना

तत्र

चतुर्थपञ्चमयोः

षष्ठस्य

।“ये

सोमासः

परावति”

इत्यादिना

सप्तमादिदशमान्तानां,

महाव्रतस्यातिरात्रस्य

कल्पः

“विधृतिभिः

कॢप्तम्”इत्यादिना

दृतिकुण्डपायिनामयनानां,

द्वादशसंवत्सरस्य,

षड्विंशतिसंवत्सरस्य,

शतसंवत्सरस्य,

अग्नेः

सहस्रसा-ध्यायनस्य

“प्रथमस्य

सारस्वतस्य

षोडशिमन्ता-वतिरात्रौ”

इत्यादिना

त्रयाणां

सारस्वतीनां,

दाषर्दृत-तैरयोः,

सर्पसत्रातिरात्रयोः

दशि

प्रथमस्य

कल्पः

।“पवस्व

वाचो

अग्रियः”

इत्यादिना

दशि

द्वितीयस्य,

तत्रउत्तरषण्मासे

विपर्य्यासस्य

कल्पः

इत्येवं

यागविशेषेदिनभेदे

सूक्तपाठादिप्रयोगो

दर्शितः

अन्येषु

आश्वलाय-नसूत्रादिरूपेषु

तेषु

प्रतिपाद्यविषयाश्च

तत्तच्छब्देदृश्याः

कल्पग्रन्थश्च

वेदाङ्गभेदः

तन्मूलमङ्गशब्दे

७२

पृ०शिक्षादिवाक्यमुक्तम्

तत्र

“हलो

कल्पो

ऽथ

पठ्यते”इत्यत्र

वैदिककर्म्मणां

विधानज्ञानस्य

कल्पग्रन्थाधीनत्वात्कर्म्मसाधनत्वेन

हस्तसादृश्याद्धस्तता

पिवृकल्पः

श्राद्धकल्पःपशुकल्पैत्यादि

“कल्पवित्

कल्पयामास

वन्यामेवास्यसंविधाम्”

रघुः

अनुष्ठाने

“वैश्यवच्छौचकल्पश्च”

मनुः

।सपूर्वपदः

कल्पप्रत्ययनिष्पन्नस्तु

ईषदसमाप्तप्रकृत्यर्थे

।“एते

प्रदीपकल्पाः

परस्परविलक्षणगुणविशेषाः”

सां०का०

“कार्य्यं

त्वया

नः

प्रतिपन्नकल्पम्”

कुमा०

।“श्राद्धकल्पात्मकश्च

यजुर्वेदपरिशिष्टभागः

यजुर्वेदशब्देविवृतिः

अथर्ववेदस्यांशभेदरूपकल्पस्तु

पञ्चविधः

।“नक्षत्रकल्पोवेदानां

संहितानां

तथैव

चतुर्थः

।स्यादाङ्गिरसः

शान्तिकल्पश्च

पञ्चमः”

विष्णुपु०

हेमा०दा०

देवीपुराणे

“पञ्च

कल्पा

मवन्ति

नक्षत्रकल्पोवैतानः

संहिताविधिराङ्गिरसः

शान्तिकल्पश्च

आथ-र्वणः”

इति

Grammar

कल्प

the

tad.

affix

कल्पप्

added

to

any

substantive

in

the

sense

of

slightly

inferior,

or

almost

complete

e.g.

पट्कल्पः,

मृदुकल्प

cf.

P.V.3.67

and

Kāśikā

thereon.

Capeller Germany

क॑ल्प

möglich,

fähig,

gewachsen

(

Gen.

,

Loc.,

Inf.

o.

—°

)

gleich,

ähnlich

(

—°

nach

einem

Adj.

beinahe,

fast—

)

Masculine.

Satzung,

Regel,

Ordnung,

Brauch,

frommes

Werk,

Ritual

Weltperiode.

प्रथमः°

Hauptregel,

Hauptsache.

Grassman Germany

kálpa,

a.,

m.,

1〉

a.,

geeignet,

enthalten

in

akalpá

2〉

m.,

regelrechtes

Werk,

frommer

Brauch

[

von

kalp

].

-eṣu

2〉

{721,

7}.

Burnouf French

कल्प

कल्प

(

कॢप्

)

[

en

composition

]

tel

que,

semblable,

avec

un

degré

d'inferiorité.

S.

masculine

forme,

forme

corporelle

zd.

kerefs.

lat.

corpus.

Au

fig.

forme

idéale

d'un

objet,

idée

qu

on

s'on

fait,

propriété

qu

on

lui

attribue

on

qu'il

possede

doute,

délibération,

choix,

détermination.

Un

कल्प

ou

période

cosmologique

représentant

la

durée

d'un

univers

ou

l'nyctémère

de

Brahmā

[

il

y

en

a

de

3

grandeurs:

le

pepetit

kalpa

ou

कल्प

simple

qui

est

de

16,

800,

000

années

humaines

le

कल्प

moyen

qui

vaut

20

petits

kalpas

et

le

महाकल्प

qui

en

vaut

80

].

Un

des

annexes

du

Veda

ou

Aṅgas

cf.

अङ्ग

les

prescriptions

qui

y

sont

contenues.

Arbre

symbolique

du

Svarga

ou

paradis

d'Indra.

Stchoupak French

कल्प-

a.

propre

à,

apte

à,

capable

de,

habile

(

gén.

loc.

)

Masculine.

précepte

sacré,

loi,

règle,

procédé,

moyen

ifc.

qui

s'approche

de,

qui

équivaut

presque

à,

qui

est

à

peu

près

modèle

de

durée

d'une

existence

du

monde

(

soit

1

jour

de

Brahma

=

1000

Yuga

)

fils

de

Dhruva

et

de

Brahmī.

°क्षय-

Masculine.

fin

d'un

Kalpa,

destruction

du

monde

actuellement

existant.

°तरु-

Masculine.

arbre

fabuleux

du

paradis

d'Indra

qui

satisfait

tous

les

désirs.

°द्रुम-

Masculine.

id.

-ई-भू-

devenir

un

Kalpadruma

.

°मही-रुह्-

(

-ट्

)

°मही-रुह-

Masculine.

=

°तरु-।

°लता-

Feminine.

liane

fabuleuse

qui

satisfait

tous

les

désirs

-इका-

id.

°लतावनायते

dén.

ressembler

à

un

bois

de

Kalpalatā.

°वर्ष-

Masculine.

Neuter.

d'un

prince.

°वल्ली-

Feminine.

=

°लता-।

°वासिन्-

a.

qui

dure

un

Kalpa.

°विटपिन्-

Masculine.

=

°तरु

ब्रेअक्

°वृक्ष-

id.

°विद्-

ag.

qui

connaīt

les

préceptes

sacrés.

°शतायते-

dén.

,

paraītre

long

comme

100

Kalpa.

°सुन्दरी-

Feminine.

Neuter.

d'une

femme.

°सूत्र-

Masculine.

rituel

sous

forme

de

Sūtra

Neuter.

générique

des

traités

de

rituel

védique.

कल्पाक्षेप-

कल्पापाय-

Masculine.

=

°क्षय-।

कल्पान्त-वासिन्-

a.

qui

vit

à

la

fin

d'un

Kalpa

°स्थायिन्-

qui

dure

jusqu'à

la

fin

du

monde.