Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
कल्प
kalpa
कल्प
Masculine, Feminine, Neuter
(
-ल्पः-ल्पा-ल्पं
)
In
composition
Like,
but
with
a
degree
of
in-
feriority.
Masculine.
(
-ल्पः
)
1.
A
Sastra
or
sacred
work
one
of
the
six
Vedangas,
and
comprehending
the
description
of
religious
rites.
2.
A
day
and
night
of
BRAHMA,
a
period
of
4,
320,
000,
000
Solar-
sydereal-years
or
years
of
mortals,
measuring
the
duration
of
the
world,
and
as
many,
the
interval
of
its
annihilation.
3.
A
destruc-
tion
of
the
world.
4.
A
sacred
precept,
practice
prescribed
by
the
Vedas
for
effecting
certain
consequences.
5.
Propriety,
fitness.
6.
Optionality,
alternative,
doubt.
7.
Resolve,
purpose,
any
act
of
determination.
8.
One
of
the
trees
of
INDRA'S
paradise
of
Swarga.
Etymology
कृप्
to
be
able,
घ
affix,
ऋ
is
changed
to
अल्.
क॑ल्प
adjective
feasible,
possible
fit
for,
able
to,
capable
of
(
genetive
,
locative
,
infinitive
,
or
—°
).
masculine
ordinance,
rule,
especially
for
ceremonial
or
sacrificial
acts,
practise,
custom,
manner,
way
(
adj.
—°
having
the
manner
or
way
of
—.
that is
resembling
—,
similar
to
—
after
an
adj.
almost,
as
it
were
)
a
fabulous
period
of
time,
a
day
of
Brahman
or
1000
yugas.
एतेन
कल्पेन
in
this
way.
प्रथमः
कल्पः
or
प्रथमकल्पः
primary
rule
(
opposed
अनुकल्प
),
chief
matter,
main
point.
कल्प
-
kalpa
-
Masculine
-
idea
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
early
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
competent
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
possible
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
prime
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
able
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
fit
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
equal
to
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
practicable
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
almost
resembling
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
proper
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
feasible
कल्प
-
kalpa
-
adverb
-
all
but
कल्प
-
kalpa
-
Masculine
-
law
कल्प
-
kalpa
-
Masculine
-
almost
कल्प
-
kalpa
-
Masculine
-
ritual
कल्प
-
kalpa
-
Masculine
-
treatment
of
the
sick
कल्प
-
kalpa
-
Masculine
-
practice
कल्प
-
kalpa
-
Masculine
-
having
the
manner
or
form
of
anything
कल्प
-
kalpa
-
Masculine
-
investigation
कल्प
-
kalpa
-
Neuter
-
aeon
युग
-
yuga
-
Neuter
-
aeon
कलि
-
kali
-
Masculine
-
name
of
current
aeon
[
Cosmology
]
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
competent
कुशल
-
kuzala
-
Adjective
-
competent
अलम्भूष्णु
-
alambhUSNu
-
Adjective
-
competent
क्षम
-
kSama
-
Adjective
-
competent
समर्थ
-
samartha
-
Adjective
-
competent
अलम्
-
alam
-
indecl.
-
competent
पर्याप्त
-
paryApta
-
ppp.
-
competent
क्षमते
{
क्षम्
}
-
kSamate
{
kSam
}
-
verb
-
be
competent
शक्त
-
zakta
-
Adjective
-
competent
for
असमर्थ
-
asamartha
-
Adjective
-
not
competent
अतिसमर्थ
-
atisamartha
-
Adjective
-
very
competent
समर्थतर
-
samarthatara
-
Adjective
-
more
competent
अभ्युत्सहते
{
अभ्युत्सह्
}
-
abhyutsahate
{
abhyutsah
}
-
verb
-
feel
competent
अपर्याप्तवत्
-
aparyAptavat
-
Adjective
-
not
competent
to
पात्र
-
pAtra
-
Neuter
-
competent
person
अलति
{
अल्
}
-
alati
{
al
}
-
verb
-
be
competent
or
able
द्राखति
{
द्राख्
}
-
drAkhati
{
drAkh
}
-
verb
-
be
able
or
competent
राघते
{
राघ्
}
-
rAghate
{
rAgh
}
-
verb
-
be
able
or
competent
तरीष
-
tarISa
-
Masculine
-
fit
or
competent
person
प्रशंसपात्र
-
prazaMsapAtra
-
Neuter
-
famous
competent
person
उपकरणवत्
-
upakaraNavat
-
Adjective
-
competent
to
do
anything
अहोतृ
-
ahotR
-
Adjective
-
not
competent
to
sacrifice
पात्र
-
pAtra
-
Neuter
-
capable
or
competent
person
अलङ्कर्मिण
-
alaGkarmiNa
-
Adjective
-
competent
for
any
act
or
work
ईशानकृत्
-
IzAnakRt
-
Adjective
-
acting
like
a
competent
person
व्यवहारज्ञ
-
vyavahArajJa
-
Adjective
-
one
competent
to
manage
his
own
affairs
व्यवहारिन्
-
vyavahArin
-
Adjective
-
fit
or
competent
for
legal
proceedings
or
for
affairs
भीमः
दुर्योधनाय
अलम्
-
bhImaH
duryodhanAya
alam
-
Sentence
-
Bhima
is
(
as
competent
as,
or
)
more
than
a
match
for
Duryodhana
कल्प
-
kalpa
-
Adjective
-
practicable
शक्य
-
zakya
-
Adjective
-
practicable
सुगम
-
sugama
-
Adjective
-
practicable
कल्पनीय
-
kalpanIya
-
Adjective
-
practicable
कृत्य
-
kRtya
-
Adjective
-
practicable
प्रसाध्य
-
prasAdhya
-
Adjective
-
practicable
सञ्चरण
-
saJcaraNa
-
Adjective
-
practicable
सञ्चरेण्य
-
saJcareNya
-
Adjective
-
practicable
विषह्य
-
viSahya
-
Adjective
-
practicable
साध्य
-
sAdhya
-
Adjective
-
practicable
समासासाद्य
-
samAsAsAdya
-
Adjective
-
practicable
साध्यता
-
sAdhyatA
-
Feminine
-
practicableness
शक्यतम
-
zakyatama
-
Adjective
-
very
practicable
कार्य
-
kArya
-
Adjective
-
practicable
feasible
अधिगमनीय
-
adhigamanIya
-
Adjective
-
practicable
to
be
learnt
अधिगम्य
-
adhigamya
-
Adjective
-
practicable
to
be
learnt
क्रमते
{
क्रम्
}
-
kramate
{
kram
}
-
verb
-
be
appliable
or
practicable
क्रामति
{
क्रम्
}
-
krAmati
{
kram
}
-
verb
-
be
appliable
or
practicable
सुशक
-
suzaka
-
Adjective
-
easy
to
be
done
or
practicable
कल्प
kalpa
Masculine
epoch
ऋतु
Rtu
Masculine
epoch
शक
zaka
Masculine
epoch
ध्रुव
dhruva
Masculine
any
epoch
to
which
a
computation
of
dates
is
referred
कल्प
kalpa
Neuter
aeon
युग
yuga
Neuter
aeon
कलि
kali
Masculine
name
of
current
aeon
[
Cosmology
]
कल्प
Masculine, Feminine, Neuter
(
-ल्पः-ल्पा-ल्पं
)
In
composition
Like,
but
with
a
degree
of
inferiority.
Masculine.
(
-ल्पः
)
1
A
Śāstra
or
sacred
work
one
of
the
six
Vedāṅgas,
and
comprehending
the
description
of
religious
rites.
2
A
day
and
night
of
BRAHMĀ,
a
period
of
4,
320,
000,
000
solar-sydereal-years
or
years
of
mortals,
measuring
the
duration
of
the
world,
and
as
many,
the
interval
of
its
annihilation.
3
A
destruction
of
the
world.
4
A
sacred
precept,
practice
prescribed
by
the
Vedas
for
effecting
certain
consequences.
5
Propriety,
fitness.
6
Optionality,
alternative,
doubt.
7
Resolve,
purpose,
any
act
of
determination.
8
One
of
the
trees
of
INDRA'S
paradise
or
Svarga.
Etymology
कृष
to
be
able,
घः
affix,
ऋ
is
changed
to
अल्.
(
Hence
)
A
proposal,
suggestion,
resolve,
determination
एष
मे
प्रथमः
कल्पः
Rāmāyana
2.52.63
उदारः
कल्पः
Sakuntalâ (Bombay).
7.
Manner
of
acting,
procedure,
form,
way,
method
(
in
religious
rites
)
श्रूयते
हि
पुराकल्पे
Mahâbhârata (Bombay).
*
6.43.23
क्षात्रेण
कल्पेनोपनीय
Uttararàmacharita.
2
कल्पवित्कल्पयामास
वन्यामे-
वास्य
संविधाम्
Raghuvamsa (Bombay).
1.94
Manusmṛiti.
7.185.
End
of
the
world,
universal
destruction.
A
day
of
Brahmā
or
1,
Yugas,
being
a
period
of
432
million
years
of
mortals
and
measuring
the
duration
of
the
world
Compare.
Bhágavata (Bombay).
3.11
श्रीश्वेतवाराहकल्पे
[
the
one
in
which
we
now
live
]
कल्पं
स्थितं
तनुभृतां
तनु-
भिस्ततः
किम्
Śānti.4.2.
Hence
कल्पिक
means
'born
in
the
primeval
age'
Bu.
Ch.2.48.
Medical
treatment
of
the
sick.
One
of
the
six
Vedāṅgas,
id est, that is.
that
which
lays
down
the
ritual
and
prescribes
rules
for
ceremonial
and
sacrificial
acts
शिक्षा
कल्पो
व्याकरणम्
Muṇdtod
1.1.5
see
under
वेदाङ्ग.
A
termination
added
to
nouns
and
adjectives
in
the
sense
of
'a
little
less
than',
'almost
like',
'nearly
equal
to',
Parasmaipada.
Vikramorvasîyam (Bombay).
3.67
[
denoting
similarity
with
a
degree
of
inferiority
]
कुमारकल्पं
सुषुवे
कुमारम्
Raghuvamsa (Bombay).
5.36
उपपन्नमेतदस्मिन्नृषि-
कल्पे
राजनि
Sakuntalâ (Bombay).
2
प्रभातकल्पा
शशिनेव
शर्वरी
Raghuvamsa (Bombay).
3.2
so
मृतकल्पः,
प्रतिपन्नकल्पः
Et cætera.
The
doctrine
of
poisons
and
antidotes.
One
of
the
trees
of
paradise
Compare.
कल्पद्रुम.
Vigour,
strength
लौकिके
समयाचारे
कृतकल्पो
विशारदः
Rāmāyana
2.1.22.
-ल्पा,
-ल्पम्
A
kind
of
intoxicating
liquor.
Compound.
-अन्तः
end
of
the
world,
universal
destruction
कल्पान्तेष्वपि
न
प्रयाति
निधनं
विद्याख्यमन्तर्धनम्
Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).
2.16.
कल्पान्तक्रूरकेलिः
क्रतुक्रदनकरः
कुन्दकर्पूरकान्तिः
Udb.
˚स्थायिन्
Adjective.
lasting
to
the
end
of
a
कल्प
शरीरं
क्षणविध्वंसि
कल्पान्तस्थायिनो
गुणाः
Hitopadesa (Nirṇaya Ságara Edition).
1.46.-आदिः
renovation
of
all
things
in
the
creation
कल्पक्षये
पुनस्तानि
कल्पादौ
विसृजाम्यहम्
Bhagavadgîtâ (Bombay).
9.7
-उपनिषद्
pharmacology
Charak
1.4.
कारः
author
of
Kalpasūtra,
quod vide, which see.
a
barber.
-क्षयः
end
of
the
world,
universal
destruction
Exempli gratia, for example.
कल्पक्षये
पुनस्तानि
Bhagavadgîtâ (Bombay).
9.7.
पुरा
कल्पक्षये
वृत्ते
जातं
जलमयं
जगत्
Kathâsaritsàgara.
2.1.
तरुः,
द्रुमः,
पादपः,
वृक्षः
one
of
the
trees
of
heaven
or
Indra's
praradise,
fabled
to
fulfill
all
desires
आसीत्कल्पतरुच्छायामाश्रिता
सुरभिः
पथि
Raghuvamsa (Bombay).
1.75
17.26
Kumârasambhava (Bombay).
2.39
6.41.
a
tree
supposed
to
grant
all
desires
'wish-yielding
tree'
नाबुद्ध
कल्पद्रुमतां
विहाय
जातं
तमात्मन्यसिपत्रवृक्षम्
Raghuvamsa (Bombay).
14.48
मृषा
न
चक्रे$-
ल्पितकल्पपादपः
Naishadhacharita.
1.15.
any
productive
or
bountiful
source
निगमकल्पतरोर्गलितं
फलम्
Bhágavata (Bombay).
1.1.3.
(
Figuentative.
)
a
very
generous
person
सकलार्थिसार्थकल्पद्रुमः
Panchatantra (Bombay).
1.-नृत्यम्
a
particular
kind
of
dance.
पालः
a
protector
of
order.
a
seller
of
spirituous
liquors.
लता,
लतिका
a
creeper
of
Indra's
paradise
Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).
1.9.
a
creeper
supposed
to
grant
all
desires
नानाफलैः
फलति
कल्पलतेव
भूमिः
Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).
2.46
Compare.
कल्पतरु
above.-वल्ली
see
कल्पलता
Kathâsaritsàgara.
1.66
कल्पवल्लीगृहेषु
52.21.-विद्
Adjective.
conversant
with
sacred
precepts
कल्पवित्कल्पया-
मास
वन्यामेवास्य
संविधाम्
Raghuvamsa (Bombay).
1.94.
स्थानम्
the
art
of
preparing
drugs
Charak
7.
the
science
of
poisons
and
antidotes
Suśr.
-सूत्रम्
a
manual
of
ritual
in
the
form
of
Sūtras.
Mahâbhârata (Bombay).
*
14.54.9.
Name.
of
a
sacred
Jaina
book
written
by
भद्रबाहु
sketching
the
life
of
महावीर.
proper,
fit,
able,
competent,
equal
to
(
with
genitive case.
locative case.
,
Infinitive mood.
,
or
ifc.
e.g.
धर्मस्य
कल्पः,
competent
for
duty
स्वकर्मणि
न
कल्पः,
not
competent
for
his
own
work
यदा
न
शासितुं
कल्पः,
if
he
is
not
able
to
rule
),
bhāgavata-purāṇa
क॑ल्प
masculine gender.
a
sacred
precept,
law,
rule,
ordinance
(
equal, equivalent to, the same as, explained by.
विधि,
न्याय
),
manner
of
acting,
proceeding,
practice
(
especially.
that
prescribed
by
the
Vedas
),
ṛg-veda
ix,
9,
7
atharva-veda
viii,
9,
10
xx,
128,
6-11
mahābhārata
(
प्रथमः
कल्पः,
a
rule
to
be
observed
before
any
other
rule,
first
duty,
manu-smṛti
iii,
147
mahābhārata
et cetera.
एतेन
कल्पेन,
in
this
way
confer, compare.
पशु-क्°,
et cetera.
)
the
most
complete
of
the
six
Vedāṅgas
(
that
which
prescribes
the
ritual
and
gives
rules
for
ceremonial
or
sacrificial
acts
),
muṇḍaka-upaniṣad
pāṇini
et cetera.
one
of
two
cases,
one
side
of
an
argument,
an
alternative
(
equal, equivalent to, the same as, explained by.
पक्ष
confer, compare.
विकल्प
),
sarvadarśana-saṃgraha
resolve,
determination,
Monier-Williams' Sanskrit-English Dictionary, 1st edition with marginal notes
क॑ल्प
masculine gender.
(
ifc.
)
having
the
manner
or
form
of
anything,
similar
to,
resembling,
like
but
with
a
degree
of
inferiority,
almost
(
e.g.
अभेद्य-कल्प,
almost
impenetrable
confer, compare.
प्रभात-क्°,
मृत-क्°,
et cetera.
according
to
native
grammarians,
कल्प
so
used
is
an
accentless
affix
[
pāṇini
v,
3,
67
],
before
which
a
final
स्
is
left
unchanged,
and
final
ई
and
ऊ
shortened,
pāṇini
vopadeva
कल्पम्
indeclinable, either an indeclinable participle or an adverb or a case used adverbially.
,
may
be
also
connected
with
a
verb,
e.g.
पचति-कल्पम्,
he
cooks
pretty
well,
kāśikā-vṛtti
on
pāṇini
viii,
1,
57
)
क॑ल्प
masculine gender.
a
fabulous
period
of
time
(
a
day
of
Brahmā
or
one
thousand
Yugas,
a
period
of
four
thousand,
three
hundred
and
twenty
millions
of
years
of
mortals,
measuring
the
duration
of
the
world
a
month
of
Brahmā
is
supposed
to
contain
thirty
such
Kalpas
according
to
the
mahābhārata
,
twelve
months
of
Brahmā
constitute
his
year,
and
one
hundred
such
years
his
lifetime
fifty
years
of
Brahmā's
are
supposed
to
have
elapsed,
and
we
are
now
in
the
श्वेतवाराह-कल्प
of
the
fifty-first
at
the
end
of
a
Kalpa
the
world
is
annihilated
hence
कल्प
is
said
to
be
equal
to
कल्पान्त
below,
Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.
with
Buddhists
the
Kalpas
are
not
of
equal
duration
),
viṣṇu-purāṇa
bhāgavata-purāṇa
rājataraṃgiṇī
et cetera.
equal, equivalent to, the same as, explained by.
-तरु
below,
Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.
कल्प
kálp-a,
Adjective.
feasible,
possible
able
to,
fit
for
(
g.,
lc.,
inf.
,
-°
)
nearly
equal
to,
like
(
-°
)
after
an
Adjective.
-°,
almost
Masculine.
precept,
rule,
usage,
manner
body
of
rules
on
ritual
(
one
of
the
six
Vedāṅgas
)
cosmic
period
(
=
a
day
of
Brahma=
1000
Yugas
).
prathamaḥ
kal-
-paḥ,
chief,
original
law.
कल्प,
i.
e.
कॢप्
+
अ,
I.
Adjective.
,
Feminine.
पा।
1.
Able,
Bhāg.
P.
1,
6,
7
with
infin.
,
4,
13,
42.
2.
Being
a
match
for,
able
to
protect
(
with
gen.
),
Bhāg.
P.
8,
23,
22.
II.
Masculine.
1.
A
sacred
precept,
Man.
5,
74.
2.
A
rule,
Man.
3,
147.
3.
Performance,
MBh.
13,
4728
usage,
Daśak
in
Chr.
189,
17
an
act,
Śāk.
99,
15.
4.
Manner,
Man.
1,
112.
5.
The
rules
concerning
rites,
one
of
the
six
Vedāngas,
Man.
2,
140.
6.
A
designation
of
Viṣṇu
as
containing
all
the
sacred
precepts,
MBh.
13,
953
of
Śiva,
12,
10368.
7.
A
day
of
Brahman,
a
period
of
1000
yugas,
the
duration
of
the
world,
Bhāg.
P.
3,
11,
23.
8.
Toxicology,
Suśr.
1,
8,
5.
III.
Compound
when
the
latter
part
of
a
comp.
Adjective.
,
Feminine.
पा,
almost
like,
Rām.
1,
5,
21
3,
52,
46.
अ-,
Adjective.
unable,
with
loc.,
Bhāg.
P.
7,
12,
23
with
infin.
,
4,
3,
21.
पुरा-,
Masculine.
1.
a
former
creation,
Man.
9,
227.
2.
a
tale
of
past
ages.
पूर्व-,
Masculine.
time
of
old,
MBh.
9,
2732.
प्रथम-,
Masculine.
a
principal
rule,
Man.
11,
30.
प्रसन्न-
(
vb.
सद्
),
Adjective.
almost
quiet,
Daśak.
in
Chr.
200,
6.
यथा-कल्प
+
म्,
adv.
according
to
rule,
Rām.
1,
11,
14.
कल्प
वि*
-
"कृप्-अच्,
घञ्
वा"
"व्यवहार
में
लाने
योग्य,
सशक्त
संभव"
कल्प
वि*
-
"कृप्-अच्,
घञ्
वा"
"उचित,
योग्य,
सही"
कल्प
वि*
-
"कृप्-अच्,
घञ्
वा"
"समर्थ,
सक्षम"
कल्पः
पुंलिङ्गम्
-
"कृप्-अच्,
घञ्
वा"
"धार्मिक
कर्तव्यों
का
विधि-विधान,
नियम,
अध्यादेश"
कल्पः
पुंलिङ्गम्
-
"कृप्-अच्,
घञ्
वा"
"विहित
नियम,
विहित
विकल्प,
ऐच्छिक
नियम"
कल्पः
पुंलिङ्गम्
-
"कृप्-अच्,
घञ्
वा"
"प्रस्ताव,
सुझाव,
निश्चय,
संकल्प"
कल्पः
पुंलिङ्गम्
-
"कृप्-अच्,
घञ्
वा"
"कार्य
करने
की
रीति,
कार्य
विधि,
रूप
तरीका,
पद्धति(
(
धर्मानुष्ठानों
में
)"
कल्पः
पुंलिङ्गम्
-
"कृप्-अच्,
घञ्
वा"
"सृष्टि
का
अन्त,
प्रलय"
कल्पः
पुंलिङ्गम्
-
"कृप्-अच्,
घञ्
वा"
"ब्रह्मा
का
एक
दिन
या
१०००
युग,
मनु्ष्यों
का
४३२००००००
वर्ष
का
समय,
तथा
सृष्टि
की
अवधि
की
माप"
कल्पः
पुंलिङ्गम्
-
"कृप्-अच्,
घञ्
वा"
रोगी
की
चिकित्सा
कल्पः
पुंलिङ्गम्
-
"कृप्-अच्,
घञ्
वा"
छः
वेदाङगों
में
से
एक-नामतः-जिसमें
यज्ञ
का
विधि
विधान
निहित
है
तथा
जिसमें
यज्ञानुष्ठान
एवम्
धार्मिक
संस्कारों
के
नियम
बतलाए
गये
हैं
कल्पः
पुंलिङ्गम्
-
"कृप्-अच्,
घञ्
वा"
संज्ञा
और
विेशेषणों
के
अन्त
में
जुड़कर
निम्नांकित
अर्थ
बतलाने
वाला
शब्द
कल्पः
पुंलिङ्गम्
-
क्लृप्+घञ्
"आस्था,
विश्वास"
कल्प
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಜಗತ್ತಿನ
ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲ
/ಬ್ರಹ್ಮನು
ಜಗತ್ತನ್ನು
ಸೃಷ್ಟಿಸುವ
ಕಾಲ
/ಬ್ರಹ್ಮನ
ಹಗಲು
/ಬ್ರಹ್ಮನ
ಹಗಲು
कल्प
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಬ್ರಹ್ಮನ
ರಾತ್ರಿ
/ಜಗತ್ತಿನ
ವ್ಯಾಪಾರವಿಲ್ಲದ
ಪೆಅಳಯಕಾಲ
निष्पत्तिः
कृपू
(
सामर्थ्ये
)
-
अधि०
"घञ्"
(
३-३-१२१
)
व्युत्पत्तिः
कल्पते
स्वक्रियायै
समर्थः
असमर्थश्च
भवति
प्रयोगाः
"यदा
स
देवो
जागर्ति
तदेदं
चेष्टते
जगत्
।
यदा
स्वपिति
शान्तात्मा
तदा
सर्वं
निमीलति
॥"
"कल्पस्यान्ते
मारुतेनोपनुन्नाश्चेलुश्चण्डं
गण्डशैला
इवेभाः"
उल्लेखाः
मनु०
१-५२
।
माघ०
१८-६
कल्प
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ವೈದಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನದ
ವಿಧಿ
/ನಿಯಮ
/ಕಟ್ಟಳೆ
निष्पत्तिः
कृपू
(
सामर्थ्ये
)
-
कर्म०
"घञ्"
(
३-३-१९
)
व्युत्पत्तिः
कल्पते
विधीयतेऽसौ
प्रयोगाः
"एष
वै
प्रथमः
कल्पः
प्रदाने
हव्यकव्ययोः
।
अनुकल्पस्त्वयं
ज्ञेयः
सदा
सद्भिरनुष्ठितः
॥"
उल्लेखाः
मनु०
३-१४७
कल्प
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಶಾಸ್ತ್ರ
प्रयोगाः
"कल्पवित्
कल्पयामास
वन्यामेवास्य
संविधाम्"
उल्लेखाः
रघु०
१-९४
कल्प
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ನ್ಯಾಯ
विस्तारः
"कल्पः
शास्त्रे
विधौ
न्याये
संवर्ते
ब्रह्मणो
दिने"
-
मेदि०
।
कल्प
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ವಿಕಲ್ಪ
/ಎರಡು
ವಿಷಯಗಳಲ್ಲಿ
ಯಾವುದಾದರೊಂದಕ್ಕೆ
ಅವಕಾಶ
/ಪಕ್ಷಾಂತರ
कल्प
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಕಲ್ಪವೃಕ್ಷ
विस्तारः
"कल्पो
विकल्पे
कल्पद्रौ
संवर्ते
ब्रह्मवासरे
।
शास्त्रे
न्याये
विधौ"
-
हेम०
।
कल्प
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ವ್ಯಾಕರಣದಲ್ಲಿ
ಸಮಾನಾರ್ಥಕವಾದ
ಒಂದು
ಪ್ರತ್ಯಯ
प्रयोगाः
"छन्दः
पादौ
तु
वेदस्य
हस्तौ
कल्पोऽथ
पठ्यते
।
ज्योतिषामयनं
चक्षुः
निरुक्तं
श्रोत्रमुच्यते
॥
शिक्षा
घ्राणं
तु
वेदस्य
मुखं
व्याकरणं
स्मृतम्
।
तस्मात्
साङ्गमधीत्यैव
ब्रह्मलोके
महीयते
॥"
उल्लेखाः
पा०
शि०
कल्प
पदविभागः
पुल्लिङ्गः
कन्नडार्थः
ಆರು
ವೇದಾಂಗಗಳಲ್ಲೊಂದು
kalpa
{%
(
I
)
a.
(
f.
ल्पा
)
%}
1.
Practicable,
feasible
2.
proper,
able,
competent
(
either
with
a
gen.
loc.
or
inf.,
or
at
the
end
of
a
compound,
e.g.
धर्मस्य
कल्पः
‘competent
for
duty,
’
स्वकर्मणि
न
कल्पः
‘not
able
to
do
one’s
work,
’
न
शासितुं
कल्पः
‘not
able
to
rule.’
).
kalpa
{%
(
II
)
m.
%}
1.
A
sacred
precept,
an
ordinance
2.
manner
of
acting,
proceeding,
M.vii.185,
especially
in
religious
ceremonies,
कल्पवित्कल्पयामास
वन्यामेवास्य
संनिधानम्
R.i.94
3.
end
of
the
world,
universal
destruction
4.
a
day
of
Brahman
(
m.
)
covering
432
million
years
of
mortals
and
measuring
the
duration
of
the
world,
कल्पं
स्थितं
तनुभृतां
तनुभिस्तनः
किम्
Sant.S.iv.2
5.
medical
treatment
of
the
sick
6.
a
termination
denoting
similarity
with
a
degree
of
inferiority,
विषकल्पं
मनो
वेत्सि
यदि
जीवसि
तत्सखे
K.Pr.x.
or
प्रभातकल्पा
शशिनेव
शर्वरी
R.iii.2,
or
उपपन्नमेतदस्मिन्
ऋषिकल्पे
राजनि
Sak.ii.
or
कार्यं
त्वया
नः
प्रतिपन्नकल्पम्
K.S.iii.14
7.
a
resolve,
a
determination
8.
one
of
the
six
Vedāngas,
viz.,
that
which
prescribes
the
ritual
and
gives
rules
for
ceremonial
and
sacrificial
acts.
See
under
वेदांग
9.
a
prescribed
rule,
a
prescribed
alternative,
optionality.
प्रथमः
कल्पः
‘a
rule
to
be
observed
in
preference
to
others,
first
duty,
best
alternative,
’
प्रभुः
प्रथमकल्पस्य
योऽनुकल्पेन
वर्तते
M.xi.30,
प्रथमः
कल्पः
Sak.iii.,
M.iii.147.
कल्प
पु
कल्प,
कलाकुशल,
निरामय
कलासु
कुशलः
कल्पः
कल्पो
ज्ञेयो
निरामयः
।
कल्पं
कालविशेषश्च
कल्पं
मद्यं
च
कीर्तितम्
॥
७४
॥
verse
1.1.1.74
page
0005
कल्प
क्ली
कल्प,
कालविशेष,
मद्य
कलासु
कुशलः
कल्पः
कल्पो
ज्ञेयो
निरामयः
।
कल्पं
कालविशेषश्च
कल्पं
मद्यं
च
कीर्तितम्
॥
७४
॥
verse
1.1.1.74
page
0005
कल्प
पु
कल्प,
न्याय,
तुल्य,
विधि,
काल,
चित्त,
दण्ड
न्याये
तुल्ये
विधौ
काले
चित्ते
दण्डे
च
कल्पवाक्
।
verse
2.1.1.10
page
0008
kalpa,
m.,
also
nt.
(
1
)
(
cf.
Skt.
id.
style,
manner,
fashion,
chiefly
in
Bhvr.
cpds.,
BR
s.v.
2b
),
in
tatpuruṣa
cpds.,
esp.
gṛhi-kalpa,
tīrthika-k°,
ṛṣi-k°,
appearance,
aspect
(
of
),
resemblance
(
to
),
sometimes
replaced
by
ākalpa
(
as
in
Skt.,
ornament
or
attire
),
and
parallel
with
gupti
(
gupta
),
liṅga,
dhvaja
(
see
s.v.
gupti
for
citations
)
(
2
)
ifc.,
said
to
mean
indifferent,
alike
in
regard
to
…,
in
vāsīcandanakalpa,
q.v.
(
3
)
(
not
recognized
in
Skt.
or
Pali
Dictt.,
tho
Childers
gives
thought
as
one
mg.
of
kappa
),
(
false
)
fancy,
(
vain
)
imagining,
often
with
vikalpa
and
parikalpa,
qq.v.:
LV
〔34.11〕
(
prose
)
sarva-kalpa-vikalpa-parikalpaprahāṇāya
others
s.v.
parikalpa
〔250.16〕
(
prose
)
akalpaṃ
tad
dhyānam
avikalpam
aniñjanam
…
〔419.17〕
(
vs
)
saṃkalpa-(
q.v.
instr.?
)-kalpajanitena
ayonisena
bhavate
avidya
…
〔420.11〕
(
vs
)
yasmin
na
kalpa
na
vikalpa
(
so
most
mss.
)
〔422.20〕
akalpāvikalpa-dharmanayavistīraṇacakraṃ
Laṅk
〔57.3〕
(
vividha-
)kalpa-vikalpitam,
discriminated
by
various
false
imaginings
et
alibi
in
Laṅk
Divy
〔629.18〕
(
vs,
printed
as
prose
)
(
a
list
of
sins
attributed
to
brahmans,
…
śāṭhyaṃ
)
ca
dhaurtyaṃ
ca
tathaiva
kalpam
(
nom.
sg.!
)
(
4
)
as
in
Skt.
(
and
Pali
kappa
),
world-age
various
kinds,
largely
but
not
entirely
parallel
to
Pali
usage
(
best
statement
of
this
in
Childers
):
Dharmas
〔87〕
lists
antara-,
mahā-,
śūnya-,
sāra-k°
(
all
m.
),
qq.v.:
Mvy
has
the
first
two,
also
bhadra-k°,
q.v.,
〔8292〕
saṃvarta-
and
vivarta-k°,
qq.v.,
〔8279—80〕
see
asaṃkhyeya,
adj.,
which
does
not
seem
to
be
used
in
BHS,
or
at
least
in
the
texts
included
in
this
Dict.,
as
it
is
stated
to
be
in
Pali,
as
n.
of
a
particular
kind
of
kalpa
(
5
)
n.
of
a
king:
Av
〔ii.102.6
ff.〕
See
kalpa-kaṣāya
and
following
cpds.
also
kalpam,
adv.
in
kalpa-dūṣya
or
°duṣya,
and
°puṣpa,
qq.v.,
kalpa
=
kalpa-vṛkṣa,
as
in
Skt.
Lex.
कल्प
the
tad.
affix
कल्पप्
added
to
any
substantive
in
the
sense
of
slightly
inferior,
or
almost
complete
e.g.
पट्कल्पः,
मृदुकल्प
cf.
P.V.3.67
and
Kāśikā
thereon.
*kalpa
(
a
period
of
time
):
II,
136
(
purākºviśeshavid,
sc.
Nārada
)
III,
1699
(
purākºeshu
)
V,
1352
(
purākºe
)
VI,
2953
(
ºsaṅkshepatatpara,
sc.
Kṛshṇa
)
VII,
892
(
ºānte
)
IX,
2732
(
pūrvakºe
)
XII,
11227
(
yugaṃ
dvādaśasāhasraṃ
kalpaṃ
viddhi
caturyugaṃ
|
daśakalpaśatāvṛttam
ahas
tad
Brāhmam
ucyate
),
12752
(
atīte
mahākºe
),
12925
(
ºādau
),
12939
(
ºādishu
),
12980
(
mahākºsahasrāṇi
mahākºśatāni
ca
samatītāni
),
13034
(
ºādau
),
13074
(
yāvat
kºkshayāt
),
13319
(
ºānte
)
XIII,
3230
(
purākºe
),
5281
(
mahākalpaṃ
)
XIV,
876
(
purākºvidaḥ
),
958
(
purākºṃ,
adj.
).
Kalpa
=
Śiva
(
1000
names^1--2
).
कल्प
१
/
KALPA
I.
A
son
of
dhruva.
See
under
dhruva.
कल्प
२
/
KALPA
II.
A
period
of
one
thousand
Yugas
or
fourteen
Manvantaras.
See
under
manvantara.
कल्प
३
/
KALPA
III.
The
customary
proceedings
of
Yāgas.
These
proceedings
are
made
in
the
form
of
Sūtras.
The
Sūtras
describe
how
the
Brāhmaṇas
and
mantras
are
to
be
used.
For
each
saṁhitā
there
are
separate
Śrauta
Sūtras.
The
Śrauta
Sūtras
for
ṛgveda
saṁhitā
are
āśvalāyana,
Śāṁkhāyana
and
śaunaka.
Those
for
sāmaveda
are
maśaka,
Lāṭyāyana
and
Drāhyāyaṇa.
Those
for
kṛṣṇa
yajurveda
are
āpastamba
Bauddhāyana,
Satyāṣāḍha,
Hiraṇyakeśī,
mānava,
bhāradvāja,
Vādhūla,
vaikhānasa,
Laugākṣi,
maitra,
Kaṭha
and
vārāha.
For
Śuklayajurveda
it
is
kātyāyana
Srauta
sūtra.
For
Atharvaveda
it
is
kauśika
Śrauta
sūtra.
All
these
Sūtras
contain
only
brief
symbolic
words
and
are
difficult
to
understand
without
explanation.
कल्प
पुं।
दैवम्_युगसहस्रद्वयम्
समानार्थकाः
कल्प
1।4।21।2।2
मासेन
स्यादहोरात्रः
पैत्रो
वर्षेण
दैवतः।
दैवे
युगसहस्रे
द्वे
ब्राह्मः
कल्पौ
तु
तौ
नृणाम्.।
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
कालः
कल्प
पुं।
प्रलयः
समानार्थकाः
संवर्त,
प्रलय,
कल्प,
क्षय,
कल्पान्त
1।4।22।2।3
मन्वन्तरं
तु
दिव्यानां
युगानामेकसप्ततिः।
संवर्तः
प्रलयः
कल्पः
क्षयः
कल्पान्त
इत्यपि॥
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
कालः
कल्प
पुं।
विधानशास्त्रम्
समानार्थकाः
कल्प,
विधि,
क्रम
2।7।39।2।2
पाठे
ब्रह्माञ्जलिः
पाठे
विप्रुषो
ब्रह्मबिन्दवः।
ध्यानयोगासने
ब्रह्मासनं
कल्पे
विधिक्रमौ॥
अवयव
==>
आद्यविधिः,
गौणविधिः,
वेदपाठारम्भविधिः
==>
आद्यविधिः,
गौणविधिः,
वेदपाठारम्भविधिः
पदार्थ-विभागः
,
पौरुषेयः
कल्प
पुं।
नीतिः
समानार्थकाः
अभ्रेष,
न्याय,
कल्प,
देशरूप,
समञ्जस,
नय,
नाय,
धर्म
2।8।24।1।3
अभ्रेषन्यायकल्पास्तु
देशरूपं
समञ्जसम्.
युक्तमौपयिकं
लभ्यं
भजमानाभिनीतवत्.।
पदार्थ-विभागः
,
गुणः,
मानसिकभावः
कल्पः,
पुंलिङ्गम्
(
कल्प्यते
विधीयते
असौ
।
कृप्
+कर्म्मणि
घञ्
।
)
विधिः
।
(
यथा
मनुः
३
।
१४७
।“एष
वै
प्रथमः
कल्पः
प्रदाने
हव्यकव्ययोः
।अनुकल्पस्त्वयं
ज्ञेयः
सदा
सद्भिरनुष्ठितः”
॥
(
कल्पयति
सृष्टिं
नाशं
वा
अत्र
।
कृप्
+
णिच्
+अधिकरणे
अप्
।
)
प्रलयः
।(
“युगानां
सप्ततिः
सैकामन्वन्तरमिहोच्यते”
।“कृताब्दसंख्यस्तस्यान्ते
सन्धिः
प्रोक्तो
जलप्लवः”
॥
“ससन्धयस्ते
मनवः
कल्पे
ज्ञेयाश्चतुर्दश
।कृतप्रमाणकल्पादौ
सन्धिः
पञ्चदशस्मृतः”
॥
ते
एकसप्ततियुगरूपा
मनवः
सायम्भुवाद्याः
सस-न्धयः
स्वस्वसन्धिसहिताः
कल्पकाले
ज्ञातव्याः
।ससन्धियुक्तचतुर्द्दशसनुभिः
कल्पो
भवेदित्यर्थः
।इति
सूर्य्यसिद्धान्तोक्तकल्पपरिमाणम्
॥
आका-लिकनैमित्तिकदैनन्दिनमहाप्रलयानां
विवृतिस्तुततच्छब्दे
द्रष्टव्यम्
॥
*
॥
कल्पते
स्वक्रियायै
समर्थो
भवत्यत्र
।
कृप्
+अधिकरणे
घञ्
।
)
ब्राह्मं
दिनम्
।
तत्तु
दैवद्विस-हस्रयुगम्
।
इत्यमरः
।
१
।
४
।
२१
॥
(
यथाविष्णुपुराणे
१
मांशे
१
।
१२
।“कल्पान्
कल्पविकल्पांश्च
चतुर्युगविकल्पितान्
।कल्पान्तस्य
स्वरूपञ्च
युगधर्म्मांश्च
कृत्स्नशः”
॥
)त्रिंशत्कल्पैर्व्रह्मण
एको
मासो
भवति
तेषांनामानि
यथा
।
श्वेतवाराहः
१
नीललोहितः
२वामदेवः
३
गाथान्तरः
४
रौरवः
५
प्राणः
६वृहत्कल्पः
७
कन्दर्पः
८
सत्यः
९
ईशानः
१०ध्यानः
११
सारस्वतः
१२
उदानः
१३
गरुडः
१४कौर्म्मः
१५
अयं
व्रह्मणः
पौर्णमासी
।
नारसिंहः१६
समाधिः
१७
आग्नेयः
१८
विष्णुजः
१९सौरः
२०
सोमकल्पः
२१
भावनः
२२
सुप्तमाली२३
वैकुण्ठः
२४
आर्च्चिषः
२५
वल्मीकल्पः
२६वैराजः
२७
गौरीकल्पः
२८
माहेश्वरः
२९पितृकल्पः
३०
अयं
ब्रह्मणोऽमाव्रास्या
।
इतिक्रमसन्दर्मे
प्रभासखण्डम्
॥
एतादृशैर्द्वादशमासैब्र-ह्मणः
सम्बत्सरो
भवति
।
एवं
वर्षशतं
ब्रह्मणआयुः
।
तत्र
पञ्चाशद्वर्षानि
व्यतीतानि
एकपञ्चा-शदारम्भे
अधुना
श्वेतवाराहकल्पः
।
इति
महा-भारतम्
॥
(
कल्पारम्भकालश्च
ब्रह्मसिद्धान्ते
उक्त-स्तद्यथा,
--“चत्रसितादेर्भानोर्वर्षर्त्तुमासयुगकल्पाः
।सृष्ठ्यादौ
लङ्कायामिह
प्रवृत्ता
दिनैर्वत्स
!”
॥
चैत्रसितादेश्चैत्रशुक्लप्रतिपदमारभ्य
इत्यर्थः
।तथा
च
ब्रह्मपुराणम्
।“चैत्रे
मासि
जगत्
ब्रह्मा
ससर्ज
प्रथमेऽहनि
।शुक्लपक्षे
समग्रन्तु
तदा
सूर्य्योदये
सति
।प्रवर्त्तयामास
तदा
कालस्य
गणनामपि”
॥
इति
कालसामान्यगणंनायास्तदारभ्य
कथनात्
॥
एवं
चैत्रशुक्लप्रतिपदि
कल्पारम्भेऽपि
।“माघशुक्लतृतीयायां
कृष्णायां
फाल्गुनस्य
च
।पञ्चमी
चैत्रमासाद्या
यथैवाद्या
तथा
परा
।शुक्ला
त्रयोदशी
माघे
कार्त्तिकस्य
तु
सप्तमी
।नवमी
मार्गशीर्षस्य
सप्तैताः
संस्मराम्यहम्
।कल्पनामादयो
ह्येता
दत्तस्याक्षयकारकाः”
॥
इति
वराहवाक्यानि
समूलानि
चेत्
तदा
कल्पभे-दादविरुद्धानि
कल्पादित्वेन
तत्तत्
तिथिषु
श्राद्ध-कर्त्तव्यतोपयोगिपारिभाषिकपरत्वेन
वा
समर्थ-नीयानि
॥
अत
एव
सूर्य्यसिद्धान्ते
उक्तम्
।
यथा--“सुरासुराणामन्योन्यमहोरात्रविपर्य्ययात्
।यत्
प्रोक्तं
तद्भवेद्दिव्यं
भानोर्भगणपूरणात्
॥
मन्वन्तरव्यवस्था
च
प्राजापत्यमुदाहृतम्
।न
तत्र
द्युनिशोर्भेदो
ब्राह्मकल्पः
प्रकृत्तितः”
॥
इत्यादीनां
युगमन्वन्तरकल्पानां
सौरत्वेन
उक्तिः
।सौरमाणे
च
नियतयुगादिकालेषु
अनियततिथि-सम्भवेऽपि
सर्व्वेषां
कल्पानामादौ
चैत्रसितादि-तिथिरेव
नियता
प्रागुक्तवचनप्रामाण्यात्
।
किन्तुप्रागुक्तमात्स्ये
ब्राह्मकल्पानां
चान्द्रत्वकथनात्
ति-थिभेदसम्भवः
।
इति
सूर्य्यसिद्धान्तवाक्यं
ग्रह-स्पष्टीकरणोपयोगीत्यविरोधः
॥
)
विकल्पः
।
कल्प-ष्टक्षः
।
न्यायः
।
शास्त्रविशेषः
।
स
तु
वेदषडङ्गा-न्तर्गतो
यागक्रियाणामुपदेशकः
।
इति
हेमचन्द्रः
॥
(
यथा
रघुः
१
।
९४
।“कल्पवित्
कल्पयामास
वन्यामेवास्य
संविधाम्”
॥
)व्याकरणस्य
प्रत्ययविशेषः
।
स
च
स्याद्यन्तत्या-द्यन्तपदाभ्यामीषदूनार्थे
भवति
।
तत्र
वाच्यलिङ्गत्वेयथा,
ईषदूनो
विद्वान्
विद्वत्कल्पः
।
ईषदूनंपचति
पचतिकल्पम्
।
इति
मुग्धबोधव्याकरणम्
।(
तथा
महाभारते
१
।
१२६
।
५
।“ते
परस्परमामन्त्र्य
देवकल्पा
महर्षयः”
॥
)
कल्प
पुंलिङ्गम्
कल्पते
समर्थो
भवति
स्वक्रियायै
विरुद्धलक्षणया
असमर्थो-भवति
वाऽत्र,
कृपू
सामर्थ्ये
विरुद्धलक्षणया
असामर्थ्ये
वाआधारे
घञ्
कल्पयति
सृष्टिं
विनाशं
वात्र
कृप-णिच्-आधारे
अच्
।
ब्रह्मणो
रात्रिरूपे
जगतां
चेष्टाराहित्य-सम्पादके
१
प्रलये
२
तस्य
दिनरूपे
जगतां
चेष्टासम्पादके
चकालभेदे
।
“यदा
स
देवो
जागर्त्ति
तदेदं
चेष्टते
जगत्
।यदा
स्वपिति
शान्तात्मा
तदा
सर्वं
निमीलति”
मनुनाजगच्चेष्टातद्राहित्ययोर्ब्रह्माहोरात्रयोरुक्तेस्तथात्वम्
।कलिशब्दे
दर्शितवाक्येन
युगमानमुक्त्वा
कल्पमानंप्रदर्श्य
ब्रह्मणः
आयुःपरिमाणं
तस्य
गतायुःकालश्चसू०
सि०
उक्तो
यथा-“युगानां
सप्ततिः
सैका
मन्वन्तरमिहोच्यते
।
कृताव्दस-ङ्ख्यस्तस्यान्ते
सन्धिः
प्रोक्तो
जलप्लवः”
सू०
।
“युगानां
सैकासप्ततिरेकसप्ततिर्महायुगमित्यर्थः
।
इह--मूर्त्तकाले
।
मन्व-न्तरं
मन्वारम्भतत्समाप्तिकालयोरन्तरकालमानमित्यर्थः
।मूर्त्तकालमानभेदाभिज्ञैः
कथ्यते
।
तस्य
मनोरन्ते
विरामेजाते
सति
कृताव्दसङ्ख्यः
मदुक्तकृतयुगवर्षमितः
सन्धिःकालविद्भिः
प्रकर्षेण
द्वितीयमन्वारम्भपर्य्यन्तं
भूतमावि-मन्वोरन्तिमादिसन्धिरूपैककालेन
कथितः
।
तत्स्वरूपमाह“जलप्लव
इति
।
जलपूर्ण्णा
सकला
पृथ्वी
तस्मिन्लोकसंहारकाले
भवति
।
अथ
कल्पप्रमाणं
सविशेषमाह”रङ्ग०
।
“ससन्धयस्ते
मनवः
कल्पे
ज्ञेयाश्चतुर्दश
।
कृत-प्रमाणः
कल्पादौ
सन्धिः
पञ्चदशः
स्मृतः”
सू०
।
“ते
एक-सप्ततियुगरूपा
मनवः
स्वायम्भुवाद्याः
ससन्धयः
स्वस्व-सन्धिसहिताश्चतुर्द्दशसङ्ख्याकाः
कल्पकाले
ज्ञातव्याः
।स्वसन्धियुक्तचतुर्द्दशमनुभिः
कल्पः
स्यादित्यर्थः
।
ननुग्रन्थान्तरे
कल्पमानं
युगसहस्रं
त्वया
तु
युगमानमेक-सप्ततिगुणं
मनुमानं
३०६७२००००
कृतावद्
१७२८०००युक्तं
ससन्धिमनुमानं
३०८४४८०००
इदं
चतुर्द्दशगुणं४३१८७२०००
कल्पप्रमाणं
तच्च
कृतीनं
युगसहस्त्रमित्यतआह
।
कृतप्रमाण
इति
।
कल्पादौ
प्रथममन्वारम्भे
कृतयुग-वर्षमितो
मनोश्चतुर्दशत्वेऽप्याद्यः
पञ्चदशकः
सन्धिः
कालज्ञै-रुक्तः
।
तथा
च
कृतवर्षानन्तरं
प्रथममन्वारम्भ
इति
तद्वर्षं-योजनेनाविरोध
इति
भावः
।
अथ
ब्रह्मणो
दिनरात्र्योःप्रमाणमाह”
रङ्ग०
।
“इत्थं
युगसहस्नेण
भूतसंहारकारकः
।कल्पो
ब्राह्ममहः
प्रोक्तं
शर्वरी
तस्य
तावती”
सू०
“इत्थंपूर्व्वोक्तप्रकारसिद्धेन
युगसहस्रेण
भूतसंहारकारकोलयात्मकः
कल्पकाली
ब्राह्मं
ब्रह्मणः
सम्बन्ध्यहःदिनं
कालज्ञैरुक्तम्
।
तस्य
ब्रह्मणस्तावती
दिनपरिमिताशर्व्वरी
रात्रिः
।
कल्पद्वयं
तदहोरात्रमिति
फलितार्थः
।अथ
ब्रह्मणआयुःप्रमाणमतीतवयःप्रमाणं
चाह”
रङ्ग०
।“परमायुः
शतं
बस्य
तयाहोरात्रसङ्ख्यया
।
आयुषो०ऽर्द्धमितं
तस्य
शेषकल्पोऽयमादिमः”
सू०
।
परमपरं
शृणुपूर्व्वोक्तं
त्वया
श्रुतमपरं
च
वक्ष्यमाणं
शृणु
त्वम्
।
यद्वापरमेति
दैत्यवरार्थकं
सम्बोधनम्
।
त्वं
तस्य
ब्रह्मणस्तथापूर्व्वोक्तयाहोरात्रमित्या
कल्पद्वयरूपया
शतं
शतवर्ष-परिमितमायुः
शरीरघारणकालं
जानीहि
।
एतदुक्तंभवति
।
अहोरात्रमानात्
पूर्व्वपरिभाषया
(
३०
)
मास-मानं
तस्मात्
पूर्व्वोक्तपरिभाषया
(
१२
)
ब्रह्मणो
वर्षमानमेत-च्छतसङ्ख्यया
ब्रह्मायुरिति
।
न
तु
यथाश्रुतार्थेन
कल्पशत-द्वयमायुः,
कोटादीनामपि
दिनसङ्ख्ययायुषोऽनुक्तेः
सुतरांब्रह्मणः
शतदिनात्मकायुषोऽसम्भवात्
“निजेनैव
तु
मानेनआयुर्वर्षशतं
स्मृतम्”
इति
विष्णुपुराणोक्तेश्च
।
एतेनपरमा--रित्येकं
पदमिति
निरस्तम्
ब्रह्मणोऽनियतायुर्दाया-सम्भवात्
।
तस्य
ब्रह्मण
आयु
शतवर्षरूपमस्यार्द्धं
पञ्चाशद्वर्षपरिमितमितं
गतम्
।
अयं
वर्त्तमान
आदिमःप्रथमः
शेषकल्पः
शेषायुर्दायस्य
ब्रह्मदिवस
उत्तरार्द्धस्यप्रथमदिवसो
वर्त्तमान
इति
फलितार्थः
।
अथ
वर्त्तमानेऽ-स्मिन्
दिवसेऽप्येतद्गतमित्याह
रङ्ग०
।
“कल्पादस्माच्चमनवः
षड्
व्यतीताः
ससन्धयः
।
वैवस्वतस्य
च
मनो-र्युगानां
त्रिघनो
गतः”
सू०
।
“अस्माद्वर्तमानात्
कल्पाद्ब्रह्मदिवसात्
षट्सङ्ख्याका
मनय
एकसप्ततियुगरूपाःससन्धयः
सप्तभिः
सन्धिभिः
कृतयुगप्रमाणैः
सहिताव्यतीता
गताः
।
चकारआयुषोऽर्द्धमितमिति
प्रागुक्तेनसमुच्चयार्थकः
।
वर्त्तमानस्य
सप्तमस्य
मनोर्वैवस्वताख्यस्ययुगानां
त्रिघनस्त्रयाणां
घनः
स्थानत्रयस्थिततुल्यानांघातः
सप्तविं
शतिसङ्ख्यात्मको
गतः
।
सप्तविंशतियुगानिगतानीत्यर्थः
।
चः
समुच्चये
।
अथ
वर्त्तमानयुगस्यापिगतमेतदिति
वदन्नभिमतकालेऽग्रतो
वर्षगणः
कार्य्य
इत्याह”रङ्ग०
।
“अष्टाविंशाद्
युगादस्माद्यातमेतत्
कृतं
युगम्
।अतः
कालं
प्रसङ्ख्याय
सङ्ख्यामेकत्र
पिण्डयेत्”
सू०
।“अष्टाविं
शतितमाद्वर्तमानान्महायुगादेतदल्पकालेन
पूर्व्व-काले
साम्प्रतं
स्थितं
कृतं
युगं
गतम्
।
अतः
कृतयुगान्तानन्तरमभिमतकाले
कालं
वर्षात्मकं
प्रसङ्ख्याय
गणयित्वासङ्ख्यां
पञ्चस्थानस्थितां
भिन्नामेकत्रैकस्थाने
पिण्डयेत्सङ्कलनविषयां
कुर्य्यात्
।
सर्वेषां
गतानां
योगं
कुर्य्या-दित्यर्थः”
रङ्ग०!मासस्य
त्रिंशत्तिथ्यात्मकतया
ब्रह्मसासस्य
त्रिंश-त्कल्पघटितत्वात्
तेषां
कल्पानां
नामानि
हेमा०
दा०मात्स्ये
आह
स्म“कल्पानुकीर्त्तनं
वक्ष्य
सर्व्वपापप्रणाशनम्
।
यस्यानु-कीर्त्तनादेव
वेदपुण्येन
युज्यते
।
प्रथमः
श्वेतकल्पस्तुद्वितीयो
नीललोहितः
।
वामदेवस्तृतीयस्तु
ततो
रषन्तरो-ऽपरः
।
रौरवः
पञ्चमः
प्रोक्तः
षष्ठः
प्राण
इति
स्मृतः
।सप्तमोऽथ
वृहत्कल्पः
कन्दर्पोऽष्टम
उच्यते
।
सद्योऽथ
नवमःप्रोक्त
ईशानो
दशमः
स्मृतः
।
व्यान
एकादशः
प्रोक्तःतथा
सारस्वतोऽपरः
।
त्रयोदश
उदानस्तु
गारुडोऽथचतुर्दशः
।
कौर्म्मः
पञ्चदशोज्ञेयः
पौर्णमासी
प्रजापतेः
।षोडशोनारसिंहस्तु
समानस्तु
ततः
परः
।
आग्नेयोऽ-ष्टादशः
प्रोक्तः
सोमकल्पस्तथाऽपरः
।
मानवो
विंशतिःप्रोक्तस्तत्
पुमानिति
चापरः
।
वैकुण्ठश्चापरस्तद्वल्लक्ष्मीकल्प-स्तथा
परः
।
चतुर्विंशस्तथा
प्रोक्तः
सावित्रीकल्पसंज्ञकः
।पञ्चविंशतिमो
घोरो
वाराहस्तु
ततोऽपरः
।
सप्तविंशोऽथवैराजो
गौरीकल्पस्तथाऽपरः
।
माहेश्वरस्ततः
प्रोक्तोत्रिपुरो
यत्र
घातितः
।
पितृकल्पस्तथान्ते
तु
या
कुहू-ब्रह्मणः
स्मृता
।
इत्ययं
ब्रह्मणोमासः
सर्वपापप्रणा-शनः
।
आदावेव
हि
माहात्म्यं
यस्मिन्
यस्य
विधी-यते
।
तस्य
कल्पस्य
तन्नाम
विहितं
ब्रह्मणा
पारा”
।तदारम्भकालश्च
ब्रह्मसिद्धान्ते
उक्तः
“चैत्रसितादेर्भानो-र्वर्षर्ष्ठुमासयुगकल्पाः
।
सृष्ट्यादौ
लङ्कायामिह
प्रवृत्ताःदिनैर्वत्स!”
चैत्रसितादेः
चैत्रशुक्लप्रतिपदमारभ्येत्यर्थः
।ब्रह्मपु०
“चैत्रे
मासि
जगत्
ब्रह्मा
ससर्ज
प्रथमे-ऽहनि
।
शुक्लपक्षे
समग्रन्तु
तदा
सूर्य्योदये
सति
।
प्रव-र्त्तयामास
तदा
कालस्य
गणनामपि”
इति
कालसामान्य-गणनस्य
तत
आरभ्योक्तेः”
एवं
चैत्रशुक्लप्रतिपदि
कल्पप्रार-म्भेऽपि
“माघशुक्लतृतीयायां
कृष्णायां
फाल्युनस्य
च
।पञ्चमी
चैत्रमासस्य
यथैवाद्या
तथा
परा
।
शुक्ला
त्रयो-दशी
माघे
कार्त्तिकस्य
तु
सप्तमी
।
नवमी
मार्गशीर्षस्यसप्तैताः
संस्मराम्यहम्
।
कल्पानामादयो
ह्येता
दत्त-स्याक्षयकारकाः”
वाराहवाक्यानि
यदि
समूलानितदा
कल्पभेदादविरुद्धानि
कल्पादित्वेन
तत्तत्तिथिषु
श्राद्धकर्त्तव्यतोपयोगिपारिभाषिकत्वपरतया
वा
समर्थनीयानि
।अतएव
सू०
सि०
सुरासुराणामन्योन्यमहोरात्रविप-र्य्ययात्
।
यत्
प्रोक्तं
तद्भवेद्दिव्यं
भानोर्भगणपूरणात्
।मन्वन्तरव्यवस्था
च
प्राजापत्यमुदाहृतम्
न
तत्र
।
द्युनिशोर्भेदो
ब्राह्मं
कल्पः
प्रकीर्त्तितः,
इत्यादिना
युगमन्वन्तर-कल्पानां
सौरत्वेनोक्तिः
।
सौरमाने
च
नियतयुगादि-कालेषु
अनियततिथिसम्भवेऽषि
सर्वेषां
कल्पानामादौचैत्रसितादितिथिरेव
नियता
पायुक्तवचनप्रामाण्यात्
।किन्तु
प्रागुक्तमात्स्ये
ब्राह्मकल्पानां
चान्द्रत्वोक्तेः
चान्द्र-त्वमपि
तेन
तिथिभेदसम्भवः
सू०
सि०
वाक्यं
तु
ग्रह-स्पष्टीकरणोपयोगीत्यविरोधः
।अत्र
तिथिद्वैधे
युगादिवत्
व्यवस्था
।
कृप--णिच्--भाबे
अच्
।२
रचने
३
विकल्पे
च
इतिकर्त्तव्यतायुक्ते
४
विधाने
च
।
“प्रभुःप्रथमकल्पस्य
योऽनुकल्पे
प्रवर्त्तते”
मनुः
।
कल्पो-विधानमस्त्यत्र
औचित्येन
।
५
उचिते
त्रीषु लिङ्गेषु
शाश्वतः
।कल्प्यतेऽनुष्ठीयतेऽनेन
करणे
अच्
।
६
वैदिकविधानज्ञापकेशास्त्रभेदे
स
चाश्वलायनापस्तम्बबौधायनकात्यायनादि-सूत्रात्मकः
।
तस्य
यथोपयोगिता
तथोक्तं
सायणा-चार्य्येण
ऋग्वेदभाष्योपोद्घाते
यथा-“कल्पस्त्वाश्वलायनापस्तम्बवौधायनादिसूत्रं,
कल्प्यतेसमर्थ्यते
याबप्रयोगोऽनेनेति
व्युत्पत्तेः
।
नन्वाश्वलायनःकिंमन्त्रकाण्डमनुसृत्य
प्रवृत्तः?
किं
वा
ब्राह्मणमनुसृत्य?नाद्यः
“दशपूर्णमासौ
तु
पूर्वं
व्याख्यास्याम”
इत्येवं
तेनोप-क्रान्तत्वात्
न
ह्यग्निमीड
इत्यादयोमन्त्रा
दशपूर्ण्णमासयोःकचिद्विनियुक्ताः
।
न
द्वितीयः
“आग्नावैष्णवमेकादशकपालंपुरोडाशं
निर्वपन्ति
दीक्षणीयायाम्”
इत्येवं
दीक्षणीयेष्टे-र्बाह्मणे
प्रक्रान्तत्वात्
।
अत्रोच्यते--मन्त्रकाण्डोब्रह्म-यज्ञादिजपक्रमेण
प्रवृत्तो
न
तु
यागानुष्ठानक्रमेणब्रह्मयज्ञश्चैवं
विहितः
“यत्
स्वाध्यायमधीयीतैकामप्यृचंयजुः
साम
वा
तद्ब्रह्मयज्ञम्”
इति
सोऽयं
ब्रह्मयज्ञजपीऽग्निमीडे
इत्याम्नायक्रमेणैवानुष्ठेयः
तथा
“सर्वा
ऋचःसर्वाणि
यजूंषि
सर्वाणि
सामानि
वाचः
स्तोमे
पारि-प्लवं
शंसतीति”
विवीयते
तथा
“आश्विने
शस्यमाने
सूर्योनोदियादपि
सर्वा
दाशतयीरनुब्रूयादिति”
विधीयते
तथा“रिच्यत
इव
वा
एष
प्रेव
रिच्यते
यो
याजयति
यो
वाप्रतिगृह्णाति
याजयित्वा
प्रतिगृह्य
वाऽनश्नन्
त्रिःस्वाध्यायंवेदमधीयीतेति”
प्रायश्चित्तरूपं
वेदपारायणं
विहितम्इत्यादिषु
कृत्स्नमन्त्रका
ड्विनियोगेषु
संप्रदायपारम्-पर्यागत
एव
क्रम
आदरणीयः
।
विशेषविनियोगस्तुमन्त्रविशेषाणां
श्रुतिलिङ्गवाक्यादिप्रमाणान्युपजीव्या-श्वलायनोदर्शयति
अतोमन्त्रकाण्डक्रमाभावेऽपि
न
कश्चि-द्विरोधः
।
इषे
त्वेत्यादिमन्त्रास्तु
क्रत्वनुष्ठानक्रमेणैवाम्नाताइत्यापस्तम्बादयस्तेनैव
क्रमेण
सूत्रनिर्माणे
प्रवृत्ताः
।आम्नातत्वादेव
जपादिष्वपि
स
एव
क्रमः
।
यद्यपि
ब्राह्मणेदीक्षणीयेष्टिरुपक्रान्ता
तथापि
तस्या
इष्टेर्दर्शपूर्णमास-विकृतित्वेन
तदपेक्षत्वादाश्वलायनस्यादौ
तद्व्याख्यानं
युक्तम्अतः
कल्पसूत्रं
मन्त्रविनियोगेन
क्रत्वनुष्ठानमुपदिश्यो-पकरोति
तर्हि
“प्र
वो
वाजा”
इत्यादीनां
सामिधेनीनामृ-चामेव
विनियोगमाश्वलायनोब्रवीतु
“नमः
प्रवक्त्र”
इत्यादयस्त्वनाम्नाताः
कुतो
विनियुज्यन्ते?
इति
चेत्
नायं
दोषःशास्वान्तरसमाम्नातानां
ब्राह्मणान्तरसिद्धस्य
विनियोगस्यगुणोपसंहारन्यायेनात्र
वक्तव्यत्वात्
सर्व्वशाखां
प्रत्ययमेकंकर्मेति
न्यायविदः,
तस्माच्छिक्षेव
कल्पोऽप्यपेक्षितः”
।कात्या०
व्या०
कर्केण
कल्पशास्त्रप्रयोजनमित्थं
दर्शितं
यथा--“इह
पुण्यो
वै
पुण्येन
कर्म्मणा
भवति”
“तमेतंवेदानुवचनेन
विविदिषन्ति
ब्रह्मचर्य्येण
तपसा
श्रद्धयायज्ञेनेति”
“अग्निहोत्रं
जुहुयात्
स्वर्गकाम”
इत्यादिमि-र्वाक्यैः
कर्म्मणां
स्वर्गापवर्गादिश्रेयःसाधनत्वं
प्रतीयते
।तानि
चाग्निहोत्रादिकर्म्माणि
वेदवाक्यैकवेद्यानि
।
वेद-वाक्यानि
चानेकशास्वावस्थिततया
स्वतश्च
प्रतिवाक्यंनानाविधपरस्परविरुद्धार्थस्फुरणेन
दुर्बोधार्थानि
बहु-भिरर्थवादवाक्यैर्मिश्रितानि
च
तथाहि
“अग्निहोत्रंजुहुयात्
स्वर्गकामः”
इत्यत्र
किं
स्वर्गो
होमाय,
उत
होमःस्वर्गाय,
तथा
अग्निहोत्रशब्दोगुणविधानार्थो
नामधेयंयेति
तथा
“स
वै
संवत्सरं
दीक्षाभिरेति”
इत्याद्रौ
क्वचित्संवत्सरशब्दस्य
मुख्यार्थत्वम्
सहस्रसंवत्सरादौ
तस्यैवगौणत्वम्
।
अर्थवादादिभिश्च
पाठात्
विध्यर्थवादसंदेहोऽपिभवति
किमयं
विधिः?
उतार्थवादः?
इति
यद्य
पि
जैमिनिशवरस्वामिकुभट्टमारिलप्रभृतिभिर्मीमांसायां
तानि
वाक्यानिसंदेहनिरासपूर्व्वकं
यथार्थं
व्याख्यातानि
सन्ति
।
अधीतशास्त्राणां
च
तदार्थावगमोऽपि
सुकर
एव,
तथापि
तेषांनानाशाखाव्यवस्थितत्वेनेदानीन्तनैः
सर्वैः
पुरुषैरध्येतुंज्ञातुं
वाऽशक्यत्वात्तदधीनं
कर्म्मणां
ज्ञानं
दुःशक्यमि-दानीन्तनानामिति
मत्वा
परमकारुणिको
भगवान्
कात्या-यनाचार्य्यो
नानाशाखागतविधिवाक्यसंग्रहरूपं
कल्पसूत्रंप्रणीतवान्”
।
तत्र
प्रतिपाद्यविषयाः
कात्यायनशब्दे
वक्ष्यन्तेआर्षेयकल्पसूत्रविषयाश्च
“अथार्षेयकल्पो
व्याख्या-तव्यः”
इत्युपक्रम्य
सर्वक्रतुप्रकृतिभूतस्य
त्रिपर्वणोज्योति-ष्टोमस्य
सर्वाहर्गणप्रकृतिभूतस्य
व्यूढस्य
द्वादशाहस्यच
ब्राह्मणवाक्येनैव
प्रयोगो
दर्शितस्तदुपजीवनेनक्रत्वन्तराणि
प्रयोक्तव्यानीति
दर्शयितुमादौ
ऋत्वि-ग्वरणादिकमभिधाय
१
प्र०
“कॢप्तो
ज्योतिष्टोमोऽति-रात्रः
षोडशिकः”
इत्यादिना
सौभरमुद्वं
शीयमित्यन्तेनसामविशेषयुक्तस्य
प्रायणीयस्य
प्रयोगो
दर्शितः
।
ततः
“उपा-स्मै
गायता
नरः”
इत्यादिना
अभिप्लवस्य
प्रथमाहस्य
।“पवस्व
वाचः”
इत्यादिना
द्वितीयाहस्य
।
“दविद्युतत्यारुचा”
इत्यादिना
तृतोयाहस्य
।
“पवमानोअजीजनत्”इत्यादिना
चतुर्थाहस्य
।
“पवमानस्य
विश्ववित्”
इत्यादिनापञ्चमाहस्य
।
“असृत
प्रवाजिनः”
इत्यादिना
षष्ठाहस्य
।“पृष्ट्यः
षडहः
ससूढो
वा
व्यूढो
वा”
इत्यारिवा
पृष्ट्य-षडहस्य
त्यहाणां
प्रयोगः
।
एवम्
चतुर्थस्याह्न
इत्या-दिला
उत्तरत्र्यहकल्पः
।
२
ग्र०
“पवस्य
वाचो
अग्रियः”इत्यादिना
अभिजितोऽह्नः
कल्पः
।
“उपास्मै
गायतानरः”
इत्यादिना
स्वरसाम्नां
प्रथमस्य
।
“पवस्व
वाचोऽग्रियः”
इत्यादिना
तेषां
द्वितीयस्य
“दविद्युतत्यारुचा”इत्यादिना
तृतीयस्य
।
“उपास्मै
गायता
नरः”
इत्यादिनविषुवायनानामावृत्तानां
स्वरसाम्नाम्
कल्पः
।
“उप
त्वजामयः”
इत्यादिना
विश्वजितः
।
“पौरमीढं
मानवंजनित्रम्”
इत्यादिना
आवृत्तयोः
पृष्ट्याभिप्लवयोः,
।ज्योतिष्टोममाज्येत्यादिना
आयुष्टोमस्य
।
“पवस्व
वाचोऽ-ग्रियः”
इत्यादिना
गोष्टोमस्य
।
“उपास्मै
गायता
नरः”इत्यादिना
महाव्रतस्य
।
३
प्र०
“कॢप्तो
ज्योतिष्टोमः”इत्यादिना
गोः,
आयुषः,
अभिजितः
विश्वजितश्चमहाव्रतस्य
।
“पवस्व
वाचोऽग्रियः”
इत्यादिंना
प्रथमसाहस्रस्य
।
“एषैवोत्तरस्य
कॢप्तिः”
इत्यादिना
द्वितीय-तृतीययोः
।
“उपास्मै
गायता
नरः”
इति
चतुर्थस्य
।“उपास्मै
गायता
नरः”
इत्यादिना
प्रथमसाद्यस्क्रम्य
।“एषैवोत्तरस्य
कॢप्तिः”
इत्यादिना
साद्यस्क्रत्रिकस्य
।
“पव-मानस्य
जिन्वते”
इत्यादिना
श्येनरूपसाद्यस्क्रस्य
।
“उपास्मैगायता
नरः”
इत्यादिना
एकत्रिकसाद्यस्क्रस्य
।
ज्योतिष्टोमंबहिष्पव
मानमित्यादिना
प्रथमव्रात्यस्तोमस्य
।
“एतेअसृग्रमिन्दव”
इत्यादिना
द्वितीयतृतीयव्रात्यस्तोमयोः
।“अग्रियवती
प्रतिपत्”
इदित्यादिना
चतुर्थव्रात्यस्तोमस्य
।“अग्न!
आयूंषि
पवस”
इत्यादिना
प्रथमस्याग्निष्टुतः
।“एषैवोत्तरस्य
कॢप्तिः”
इत्यादिना
द्वितीयतृतीयचतुर्था-नामग्निष्टुताम्
प्रजापतेरपूर्व्वस्य
वृहस्पतिसवस्य,
इषुनामकयज्ञस्य
च
।
“प्र
सोमासो
अधन्दिषुः”
इत्यादिनासर्व्वस्वारस्य
।४
प्र०
।
“अग्न!
आयूंषि
पवसे”
इत्यादिना
वैश्वदेव-वारुणप्रघसिकैकाहस्य
।
“कया
त्वं
न
ऊत्या
पवस्व”इत्यादिना
वारुणप्रघासिकद्वितीयाहस्य
।
“उप
त्वाजामयोगिरः”
इत्यादिना
शाकमेधप्रथमाहस्य
।
“इन्द्रा-येन्दो!
मरुत्वते”
इत्यादिना
तदीयद्वितीयाहस्य
।
“विश्व-कर्मन्
हविषा”
इत्यादिना
तदीयतृतीयाहस्य
शुनासीर्यस्यच
।
“पवस्वेन्दो!
वृषासुतः”
इत्यादिना
उपहवस्य
।“द्वितीयस्य
स्वरसाम्न”
इत्यादिना
ऋतपेयदूणासवैश्य-स्तोमतीव्रसुद्वाजपेयेषु
प्रत्यवरोहणीयाभ्यारोहणीययोःकल्पः
।
“वायोः
शुक्रो
अयामि
त”
इत्यादिना
अभिषेच-नीयस्य
।
“राजा
मेधाभिरीयते”
इत्यादिना
दशपेयस्य
।“केशवपनाय
व्युष्टिर्द्विरात्र”
इत्यादिना
तदीयद्वितीया-हस्य
।
इत्थं
क्षत्रस्य
धृतेश्च
।
एवमुक्तरूपेण
सप्तसुत्यस्यवाजपेयस्य
च
।५
प्र०
“राजा
मेधाभिरीयते”
इत्यादिना
राड्विराडो-रुपसदाम्
।
“रौरवयौधाजये”
इत्यादिना
पुनस्तोमस्यचतुष्टोमस्य
च
।
“उपोषु
जात”
इत्यादिना
उद्भि-द्बलमिदोरपचितेश्च
।
“साहस्रं
वहिष्पवमानम्”
इत्यादिनासर्व्वस्तोमोपचितेरग्नेः
स्तोमयोश्च
।
“पुनानः
सोम-धारया”
इत्यादिना
ऋषभगोषवमरुत्स्तोमानामिन्द्राग्न्योःकुलायाश्च
।
“इन्द्रायोन्दो!
मरुत्वत”
इत्यादिना
इन्द्र-स्तोमस्य
।
“पवस्व
वाचो
अग्निय”
इत्यादिना
इन्द्रा-ग्न्योःस्तोमस्य
आद्यविघनस्य
च
।
“पवस्व
वाचो
अग्रियः”इत्यादिना
द्वि
तीयविघनस्य
।
“श्येनमाज्यबहिष्पवमा-नम्
इत्यादिना
एकाहसाध्यानां
कल्पः
।
एते
एकाह-साध्या
इतुक्तिश्च
।६
प्र०
।
“कॢप्तो
ज्योतिष्टोमोऽतिरात्रोऽषोडशिक”
इत्या-दिना
ज्योतिष्टोमातिरात्रस्य,
आहीनिक्या
रात्रे,
सर्वस्तो-माप्तोर्यामस्य,
नवसप्तदशस्य,
विषुवतः
गोआयुषः
विश्व-जिदभिजितोः
एकस्तोमानाञ्च
प्रथमाहस्य
कल्पः
।“गोराज्यबहिष्पवमानम्”
इत्यादिना,
उक्तानां
ज्योति-ष्टोमातिरात्रादीनां
द्वितीयतृतीयचतुर्थाहानाम्
एकस्तो-मानामाङ्गिरसचैत्ररथकापिवनरूपाणां
द्विरात्राणां
चकल्पः
।
“अभिप्लवस्य
प्रथमस्याह्नः”
इत्यादिना
गर्गत्रि-रात्रे
प्रथमाहस्य
।
“उपोषु
जातम्”
इत्यादिना
तत्रद्वितीयाहस्य
।
“पवस्व
वाचः”
इत्यादिना
तत्र
तृतीयाहस्यकल्पः
।
“पवस्व
वाज
सातये”
इत्यादिना
अश्वमेधत्रिरा-त्रस्य
।
“प्रसोमासो
विपश्चित”
इत्यादिना
वैदत्रिरात्रस्य
।“सांवत्सरिकस्य
विषुवतः”
इत्यादिना,
छन्दोमपवमान-त्रिरात्रस्य
।
ये
गर्गत्रिरात्रस्येत्यादिना
अन्तर्वसुपराक-त्रिरात्रयोः
कल्पः
।७
प्र०
।
“उपास्मै
गायता
नरः”
इत्यादिना
चतुरहप्रथमाहस्य
।
“पवस्व
वाचो
अग्रियः”
इत्यादिना
तदी-यद्वितीयाहस्य
।
“दविद्युतत्यारुचा”
इत्यादिना
तृती-याहस्य
।
“पवमानो
अजीजनत्”
इत्यादिना
चतुर्था-हस्य
।
“उपोषु
जातम्”
इत्यादिना
जामदग्न्यचतुरहस्य
।“या
जामदग्न्यस्य”
इत्यादिना
वाशिष्ठचतुरहस्य
।प्रसोमासोविपश्चितः”
इत्यादिना
जाह्नवचतुरहस्य
।“वैश्वामित्रोद्व्यहः”
इत्यादिना
देवपञ्चरात्रस्य
त्रया-णामह्नाम्
।
“पवमानो
अजीजनत्”
इत्यादिना
तदीय-चतुर्थाहस्य
।
“पवमानस्य
विश्ववित्”
इत्यादिना
पञ्च-माहस्य
कल्पः
।
“एष
चतुरहोयीदेवानाम्”
इत्यादिनापञ्चशारदीयव्रतमध्वोः
।
“पृष्ट्यः
षडहः
समूढो
व्यूढो
वा”इत्यादिना
ऋतुषडहायुष्कामपृष्ठ्यालम्बनानां
षड-हानाम्
।
“एष
एव
षडहो
य
क्रतूनाम्”
इत्यादिनासप्तर्षीणां
प्रजापतेः
छन्दोगानां
जमदग्नेरिन्द्रस्य
चपञ्चसप्तरात्राणाम्
।
“या
देवानां
पञ्चरात्रस्य”
इत्यादिनाजनकसप्तरात्रस्य
।
“एष
एव
षडहोयः
क्रतूनाम्”
इत्यादिनापृष्ठ्यस्तोमस्य
सप्तरात्रस्य
अष्टरात्रनवरात्रयोश्च
कल्पः
।८
प्र०
।
“अग्न
आयूंषि
पवस”
इत्यादिना
त्रिक-कुब्दशरात्रस्य
द्वयीरह्नोः
।
“दविद्युतत्यारुचा”
इत्या-दिना
तदीयतृतीयाहस्य
।
“पवमानो
अजीजनत्”
इत्या-दिना
चतुर्थाहस्य
।
“पवमानस्य
विश्ववित्”
इत्यादिना
पञ्च-माहस्य
।
“असृक्षत
प्रवाजिनम्”
इत्यादिना
षाष्ठाहस्य
।“ये
सोमासः
परावति”
इत्यादिना
मप्तमाहस्य
।
“पवमानाअसृक्षत”
इत्यादिना
अष्टमाहस्य
।
“उपोषु
जातम्”
इत्या-दिना
नवमाहस्य
विश्वजिदतिरात्रस्य
च
कल्पः
।
“या
वृह-स्पतिसवस्य
सा
कुसुरुविन्दस्य”
इत्यादिना
कुसुरुविन्दुदश-रात्रस्य
।
“पृष्ठ्यालम्बस्य
पञ्चाहः”
इत्यादिना
छन्दोमदश-रात्रस्य
।
“त्रिष्टोमोऽग्निष्टोमोयत्”
इत्यादिना
देवपूर्दश-रात्रस्य
पुण्डरीकैकादशरात्रस्य
च
कल्पः
।
इत्येतेअहर्गणसाध्यत्वात्
अहीना
इत्युच्यन्तं
इत्युक्तिश्च
।९
प्र०
।
“द्वादशरात्रस्य
षोडशिमन्तावतिरात्रौ”
इत्यादिनात्रयीदशरात्रयोर्द्वयोः,
तृतीयषड्विंशतिरात्रस्य,
चतुर्दश-रात्राणां
त्रयाणां,
पञ्चदशरात्राणां
चतुर्ण्णाम्,
षोडशरात्र-स्यैकस्य
च
कल्पः
।
एते
सत्रसंज्ञा
इत्युक्तिश्च
।
“सप्तदशरात्रेचत्वार्य्याभिप्लवकान्यहानि”
इत्यादिना
सप्तदशरात्रस्य,
अष्टादशरात्रस्य,
एकोनविंशरात्रस्य
च
।
“विंशतिरात्रे
सां-वत्सरिकौ
विश्वजिदभिजितौ”
इत्यादिना
विंशतिरात्रस्य
।एकविंशतिरात्रयोर्द्वयोः,
त्रयोविंशतिरात्रस्य,
चतु-र्विंशतिरात्रसम्बन्धिपृष्ठ्यातिरात्रयोश्च
कल्पः
।
“पवस्वेन्दो!वृषा
सुतः”
इत्यादिना
त्रयोविंशतिरात्रस्य
।
“उपास्मैगायता
नर”
इत्यादिना
तदीयप्रथमविशालस्य
।
“एषउस्यवृषा
रथम्”
इत्यादिना
तदीयद्वितीयप्रभृतिविशालस्य,
चतुर्विंशतिरात्रस्य
च
कल्पः
।
तत्रैकैकोत्तरवृद्धाअष्टौ
इत्यु-क्तिश्च
।
“नानाब्रह्मसाम्नामतिरात्रः”
इत्यादिना
नानाब्रह्म-सामादीनां
त्रयाणां
त्रयस्त्रिंशद्रात्राणाञ्च
तत्र
चएकोत्तरवृद्धानि
सप्तेत्युक्तिश्च
।
“विधृतीनां
ज्योतिष्टो-मोऽतिरात्रोऽषोडशिकः”
इत्यादिना
विधृतीनाम्
।
“पृष्ठ्यःषडहः
समूढोवा”
इत्यादिना,
च
विधृतीनाम्
।
“यमाति-रात्रासु
गीष्टोमस्य”
इत्यादिना
यमातिरात्रप्रभृतीनांषण्णाम्,
एकपञ्चाशद्रात्रस्य,
एकषष्टिरात्रस्य,
शतरात्रस्यसांवत्सरिकस्य
गवामयनस्य
च
कल्पः
।१०
प्र०
“मध्ये
पृष्ठ्यस्य
कॢप्तोऽतिरात्रः”
इत्यादिना
मध्येपृष्ट्यस्य,
कॢप्तानां
व्यूहाग्निष्टोमेभ्य
आद्वितीयादह्नः
कल्पः
।“द्वितीयस्याह्न”
इत्यादिना
तत्रैव
द्वितीयाहादि
पञ्चानाम-ङ्गाम्
।
“सप्तमस्याह्नः”
इत्यादिना
सप्तमप्रभृतीनां
त्रयाणा-नह्नाम्
।
“दशमस्याह्नः
पञ्चानाम्”
इत्यादिना
दशमाह-प्रभृतिकॢप्तस्य
च्छन्दोमदशाहस्य
अर्हगणस्य
।
“अस्य
प्रत्नासनुद्यतम्”
इत्यादिना
छन्दोमदशाहप्रथमाहस्य
।
“पवस्ववाचो
अग्रियः”
इत्यादिना
छन्दोमद्वितीयाहस्य
।“दविद्युतत्यारुचा”
इत्यादिना
छन्दोमतृतीयाहस्य
।“पवमानो
अजीजनत्”
इत्यादिना
छन्दोमचतुर्थाहस्य
।उतशुग्रासः”
इत्यादिना
तदीयपञ्चमषष्ठयोरह्नोः
।
“येसोमासः
परावति”
इत्यादिना
तत्र
सप्तमाहस्य
।“हिन्वन्ति
सूरमुस्रयः”
इत्यादिना
तत्र
अष्टमाहस्य
।“उपोषु
जातम्”
इत्यादिना
नवमदशमयोरह्नोः
कल्पः
।११
प्र०
“पुरस्तात्
पृष्ठ्यस्य
कॢप्तोऽतिरात्रः”
इत्यादिना
पुरस्तात्
पृष्ट्यस्य,
त्रिरात्राभिप्लवस्य,
गोः,
आयुषश्च
कल्पः
।
“अस्यप्रत्माममुद्युतम्”
इत्यादिना
द्वितीये
छन्दोमे
प्रथमाहस्य
।“पवस्व
वाचो
अग्नियः”
इत्यादिना
तत्र
द्वितीयाहस्य
।“दविद्युतत्यारुचा”
इत्यादिना
तत्र
तृतीयाहस्य
।
“बभ्रवेनु
स्वतवसे”
इत्यादिना
तत्र
चतुर्थपञ्चमयोः
षष्ठस्य
च
।“ये
सोमासः
परावति”
इत्यादिना
सप्तमादिदशमान्तानां,
महाव्रतस्यातिरात्रस्य
च
कल्पः
।
“विधृतिभिः
कॢप्तम्”इत्यादिना
दृतिकुण्डपायिनामयनानां,
द्वादशसंवत्सरस्य,
षड्विंशतिसंवत्सरस्य,
शतसंवत्सरस्य,
अग्नेः
सहस्रसा-ध्यायनस्य
च
।
“प्रथमस्य
सारस्वतस्य
षोडशिमन्ता-वतिरात्रौ”
इत्यादिना
त्रयाणां
सारस्वतीनां,
दाषर्दृत-तैरयोः,
सर्पसत्रातिरात्रयोः
दशि
प्रथमस्य
च
कल्पः
।“पवस्व
वाचो
अग्रियः”
इत्यादिना
दशि
द्वितीयस्य,
तत्रउत्तरषण्मासे
विपर्य्यासस्य
च
कल्पः
।
इत्येवं
यागविशेषेदिनभेदे
सूक्तपाठादिप्रयोगो
दर्शितः
।
अन्येषु
आश्वलाय-नसूत्रादिरूपेषु
तेषु
प्रतिपाद्यविषयाश्च
तत्तच्छब्देदृश्याः
।
कल्पग्रन्थश्च
वेदाङ्गभेदः
तन्मूलमङ्गशब्दे
७२
पृ०शिक्षादिवाक्यमुक्तम्
तत्र
“हलो
कल्पो
ऽथ
पठ्यते”इत्यत्र
वैदिककर्म्मणां
विधानज्ञानस्य
कल्पग्रन्थाधीनत्वात्कर्म्मसाधनत्वेन
हस्तसादृश्याद्धस्तता
।
पिवृकल्पः
श्राद्धकल्पःपशुकल्पैत्यादि
“कल्पवित्
कल्पयामास
वन्यामेवास्यसंविधाम्”
रघुः
।
अनुष्ठाने
।
“वैश्यवच्छौचकल्पश्च”
मनुः
।सपूर्वपदः
कल्पप्रत्ययनिष्पन्नस्तु
ईषदसमाप्तप्रकृत्यर्थे
।“एते
प्रदीपकल्पाः
परस्परविलक्षणगुणविशेषाः”
सां०का०
।
“कार्य्यं
त्वया
नः
प्रतिपन्नकल्पम्”
कुमा०
।“श्राद्धकल्पात्मकश्च
यजुर्वेदपरिशिष्टभागः
यजुर्वेदशब्देविवृतिः
।
अथर्ववेदस्यांशभेदरूपकल्पस्तु
पञ्चविधः
।“नक्षत्रकल्पोवेदानां
संहितानां
तथैव
च
।
चतुर्थः
।स्यादाङ्गिरसः
शान्तिकल्पश्च
पञ्चमः”
विष्णुपु०
।
हेमा०दा०
देवीपुराणे
च
“पञ्च
कल्पा
मवन्ति
नक्षत्रकल्पोवैतानः
संहिताविधिराङ्गिरसः
शान्तिकल्पश्च
आथ-र्वणः”
इति
।
कल्प
the
tad.
affix
कल्पप्
added
to
any
substantive
in
the
sense
of
slightly
inferior,
or
almost
complete
e.g.
पट्कल्पः,
मृदुकल्प
cf.
P.V.3.67
and
Kāśikā
thereon.
कल्प
कल्प
(
कॢप्
)
[
en
composition
]
tel
que,
semblable,
avec
un
degré
d'inferiorité.
—
S.
masculine
forme,
forme
corporelle
zd.
kerefs.
lat.
corpus.
Au
fig.
forme
idéale
d'un
objet,
idée
qu
on
s'on
fait,
propriété
qu
on
lui
attribue
on
qu'il
possede
doute,
délibération,
choix,
détermination.
Un
कल्प
ou
période
cosmologique
représentant
la
durée
d'un
univers
ou
l'nyctémère
de
Brahmā
[
il
y
en
a
de
3
grandeurs:
le
pepetit
kalpa
ou
कल्प
simple
qui
est
de
16,
800,
000
années
humaines
le
कल्प
moyen
qui
vaut
20
petits
kalpas
et
le
महाकल्प
qui
en
vaut
80
].
Un
des
annexes
du
Veda
ou
Aṅgas
cf.
अङ्ग
les
prescriptions
qui
y
sont
contenues.
Arbre
symbolique
du
Svarga
ou
paradis
d'Indra.
कल्प-
a.
propre
à,
apte
à,
capable
de,
habile
(
gén.
loc.
)
Masculine.
précepte
sacré,
loi,
règle,
procédé,
moyen
ifc.
qui
s'approche
de,
qui
équivaut
presque
à,
qui
est
à
peu
près
modèle
de
durée
d'une
existence
du
monde
(
soit
1
jour
de
Brahma
=
1000
Yuga
)
fils
de
Dhruva
et
de
Brahmī.
°क्षय-
Masculine.
fin
d'un
Kalpa,
destruction
du
monde
actuellement
existant.
°तरु-
Masculine.
arbre
fabuleux
du
paradis
d'Indra
qui
satisfait
tous
les
désirs.
°द्रुम-
Masculine.
id.
-ई-भू-
devenir
un
Kalpadruma
.
°मही-रुह्-
(
-ट्
)
°मही-रुह-
Masculine.
=
°तरु-।
°लता-
Feminine.
liane
fabuleuse
qui
satisfait
tous
les
désirs
-इका-
id.
°लतावनायते
dén.
ressembler
à
un
bois
de
Kalpalatā.
°वर्ष-
Masculine.
Neuter.
d'un
prince.
°वल्ली-
Feminine.
=
°लता-।
°वासिन्-
a.
qui
dure
un
Kalpa.
°विटपिन्-
Masculine.
=
°तरु
ब्रेअक्
°वृक्ष-
id.
°विद्-
ag.
qui
connaīt
les
préceptes
sacrés.
°शतायते-
dén.
,
paraītre
long
comme
100
Kalpa.
°सुन्दरी-
Feminine.
Neuter.
d'une
femme.
°सूत्र-
Masculine.
rituel
sous
forme
de
Sūtra
Neuter.
générique
des
traités
de
rituel
védique.
कल्पाक्षेप-
कल्पापाय-
Masculine.
=
°क्षय-।
कल्पान्त-वासिन्-
a.
qui
vit
à
la
fin
d'un
Kalpa
°स्थायिन्-
qui
dure
jusqu'à
la
fin
du
monde.