उरु (uru)

उरु

Masculine, Feminine, Neuter

(

-रुः-रुः-र्व्वी-रु

)

1.

Large,

great.

2.

Much,

excessive.

3.

Long.

4.

Valuable,

precious.

Etymology

ऊर्णु

to

cover,

कु

Unādi

affix

ऊ

is

made

short,

and

ण

dropped

by

special

rule.

उरु॑

feminine

उर्वी॑

spacious,

extensive,

wide,

broad,

great.

—n.

adverb

widely,

far

as

subst.

space,

room,

wide

scope,

freedom,

with

कृ

give

room,

liberty,

opportunity.

—f.

उर्वी॑

the

earth,

the

soil

dual

heaven

and

earth

plural

with

षष्

the

six

spaces

(

the

four

quarters

of

the

sky

with

what

is

above

and

below

).

उरु

(

रुः-रुः-रु

)

a.

Large,

great.

उरु

-

uru

-

adverb

-

widely

रूढ

-

rUDha

-

Adjective

-

widely

known

पृथक्

-

pRthak

-

Indeclinable

-

widely

apart

परिफुल्ल

-

pariphulla

-

Adjective

-

widely

opened

बहुविस्तर

-

bahuvistara

-

Adjective

-

widely

spread

प्ररूढ

-

prarUDha

-

Adjective

-

widely

spread

सुप्रसारित

-

suprasArita

-

Adjective

-

widely

extended

उरुप्रथस्

-

uruprathas

-

Adjective

-

widely

extended

पृथुज्रय

-

pRthujraya

-

Adjective

-

widely

extended

पृथुज्रयस्

-

pRthujrayas

-

Adjective

-

widely

extended

बहुविस्तीर्ण

-

bahuvistIrNa

-

Adjective

-

widely

diffused

प्रोत्फुल्ल

-

protphulla

-

Adjective

-

widely

expanded

स्फारित

-

sphArita

-

Adjective

-

widely

diffused

उरुव्यचस्

-

uruvyacas

-

Adjective

-

widely

extending

उरुव्यचस्

-

uruvyacas

-

Adjective

-

widely

capacious

उरुशर्मन्

-

uruzarman

-

Adjective

-

widely

pervading

उर्वशी

-

urvazI

-

Feminine

-

widely

extending

अभिविश्रुत

-

abhivizruta

-

Adjective

-

widely

celebrated

अतिव्यस्त

-

ativyasta

-

Adjective

-

too

widely

separated

प्रोत्तान

-

prottAna

-

Adjective

-

stretched

out

widely

प्रचर

-

pracara

-

Masculine

-

going

well

or

widely

प्रचलन

-

pracalana

-

Neuter

-

going

well

or

widely

स्फारयति

-

sphArayati

-

verb

-

open

or

expand

widely

बहुचारिन्

-

bahucArin

-

Adjective

-

roaming

much

or

widely

स्फारयति

{

स्फर्

}

-

sphArayati

{

sphar

}

-

verb

caus.

-

open

or

diffuse

widely

उदुम्बल

-

udumbala

-

Adjective

-

of

widely-reaching

power

प्रचल

-

pracala

-

Adjective

-

what

goes

well

or

widely

स्फारी

भवति

-

sphArI

bhavati

-

verb

-

spread

or

diffuse

widely

दूरविदारितानन

-

dUravidAritAnana

-

Adjective

-

having

the

mouth

widely

open

स्फारीभवति

{

स्फारीभू

}

-

sphArIbhavati

{

sphArIbhU

}

-

verb

-

be

spread

or

diffused

widely

व्यापक

-

vyApaka

-

Adjective

-

widely

spreading

or

extending

अवलोकितेश्वर

-

avalokitezvara

-

Masculine

-

most

widely

revered

Bodhisattva

[

Mahayana

Buddhism

]

विस्तर्यते

{

विस्तृ

}

-

vistaryate

{

vistR

}

-

verb

pass.

-

be

spread

abroad

or

widely

diffused

विस्तीर्यते

{

विस्तृ

}

-

vistIryate

{

vistR

}

-

verb

pass.

-

be

spread

abroad

or

widely

diffused

पद्मपाणि

-

padmapANi

-

Masculine

-

most

widely

revered

Bodhisattva

in

Mahayana

Buddhism

[

Avalokitezvara

]

उरु

Masculine, Feminine, Neuter

(

-रुः-रुः-र्व्वी-रु

)

1

Large,

great.

2

Much,

excessive.

3

Long.

4

Valuable,

precious.

Etymology

ऊर्णु

to

cover,

कु

Uṇādi

affix

ऊ

is

made

short,

and

ण

dropped

by

special

rule.

उरु

[

uru

],

Adjective.

[

उर्णु-कु

नुलोपो

ह्रस्वश्च

Uṇâdisūtras.

1.31

]

(

-रु-र्वी

Feminine.

compar.

वरीयस्

super.

वरिष्ठ

)

Wide,

spacious.

Great,

large

जातःकुले

तस्य

किलोरुकीर्तिः

Raghuvamsa (Bombay).

6.74.

Excessive,

much,

abundant

धनान्युरूणि

Sisupâlavadha.

3.76.

Excellent,

precious,

valuable.

Neuter.

Vedic.

Wide

space,

space

or

room.

Indeclinable.

Far,

far

off

(

Vedic.

).

Compound.

अङ्गः

a

mountain.

the

ocean.

-कालः,

-कालकः

the

creeper

Cucumis

Colocynthis

(

इन्द्रवारुणी

).

-कीर्ति

Adjective.

renowned,

wellknown

तवोरुकीर्तिः

श्वशुरः

सखा

मे

Raghuvamsa (Bombay).

14.74.

-कृत्

Adjective.

making

room,

granting

space

increasing

उरुकृदुरु

णस्कृधि

Rigveda (Max Müller's Edition).

8.75.11.

-क्रम

Adjective.

Vedic.

taking

wide

strides.

शं

नो

विष्णु-

रुरुक्रमः

Tait.

Upanishad.

1.1.1.

of

high

rank.

(

-मः

)

an

epithet

of

Viṣṇu

in

the

dwarf

incarnation

उरुक्रमस्याखिलबन्धमुक्तये

समाधिनानुस्मर

तद्विचेष्टितम्

Bhágavata (Bombay).

1.5.13.

-क्षय

Adjective.

having

spacious

dwellings.

(

-यः

)

a

spacious

dwelling.

उरुक्षयेषु

दीद्यत्

Rigveda (Max Müller's Edition).

1.118.8.

-क्षितिः

Feminine.

Vedic.

a

spacious

dwelling

उरुक्षितिं

सुजनिमा

चकार

Rigveda (Max Müller's Edition).

7.1.4.

-गाय

Adjective.

sung

or

praised

by

the

great

Asvadhâṭî (published in the Subhâshitaratnákara).

16.

एष

पन्था

उरुगायः

सुशेवः

Ait.

Br.7.13,

उरुगायोरुगीतो

वा

पश्यन्तीनां

कुतः

पुनः

Bhágavata (Bombay).

1.9.26.

offering

wide

scope

for

movement.

(

यः

)

Name.

of

Viṣṇu,

the

Āśvins,

Soma

and

Indra.

wide

space

or

space

(

-यम्

also

).

praise.

-ग्राहः

Great

restraint

उरुग्राहगृहीतानां

गदां

बिभ्रद्

वृकोदरः

Mahâbhârata (Bombay).

*

5.

51.7.

-चक्रि

Adjective.

granting

ample

assistance,

or

allowing

unrestrained

motion

अहोश्चिदस्मा

उरुचक्रिरद्भुतः

Rigveda (Max Müller's Edition).

2.26.

4.

-चक्षस्

Adjective.

Vedic.

far-seeing

समख्ये

देव्या

धिया

संदक्षिणयो-

रुचक्षसा

Vāj.4.23.

-जन्मन्

Adjective.

nobly

born

वह्नेरपां

दग्धुरिवोरुजन्मा

Mâlavikâgnimitra (Bombay).

5.17.

-ज्मन्

Adjective.

having

a

wide

path

or

range

न

उरुष्या

ण

उरुज्मन्नप्रयुच्छन्

Atharva-veda.

6.4.3.

-ज्रयस्,

-ज्रिa.

of

great

speed,

of

mighty

impetus.

-तापः

great

heat.-धार

Adjective.

Vedic.

giving

a

broad

stream

(

of

milk,

as

a

cow

).

-प्रथस्

Adjective.

wide-spreading,

far-spread.

-माणः

Name.

of

a

plant,

Crataeva

Religiosa

(

Marâṭhî.

वायवरणा

).-मार्गः

a

long

road.

-लोक

Adjective.

widely

illuminating

or

widely

extended

ममान्तिरिक्षमुरुलोकमस्तु

Rigveda (Max Müller's Edition).

128.2.

(

-कः

)

the

best

world.

(

-कम्

)

the

intermediate

region

between

earth

and

heaven.

-विक्रम

Adjective.

valiant,

mighty.-व्यचस्

Adjective.

Parasmaipada.

VI.1.17

Vārt.4.

widely

extended,

extensive.

उरुव्यचाः

कण्टकः

Mbh.

on

Parasmaipada.

VI.1.17.

Masculine.

a

malignant

spirit,

an

imp.

-व्यञ्च्

Adjective.

Vedic.

farreaching,

capacious.

perceived

in

a

distant

place

(

as

a

sound

)

तुविक्षत्रामजरन्तीमुरूचीम्

Vāj.21.5.

-शंसa.

to

be

praised

by

many.

reigning

over

a

wide

region.

praising

aloud.

-शर्मन्

Adjective.

Vedic.

widely

pervading

Vāj.1.9.

-षा

Adjective.

granting

much,

or

granting

wide

or

free

scope

महीमस्मभ्यमुरुषामुरु

ज्रयो

Rigveda (Max Müller's Edition).

5.

44.6.

-सत्त्व

Adjective.

of

mighty

or

great

strength,

powerful

सिंहोरुसत्त्वं

निजगाद

सिंहः

Raghuvamsa (Bombay).

2.33

magnanimous,

of

a

noble

nature.

-स्वन

Adjective.

having

a

loud

voice,

stentorian.

-हारः

a

valuable

necklace.

उरु

a.

[

ऊर्णु-कु

नुलोपो

ह्रस्वश्च

Uṇ.

1.

31

]

(

रु-र्वी

f.

compar.

वरीयस्

super.

वरिष्ठ

)

1

Wide,

spacious.

2

Great,

large

R.

6.

74.

3

Exces

sive,

much,

abundant

धनान्युरूणि

Śi.

3.

76.

4

Excellent,

precious,

valuable.

n.

Ved.

Wide

space,

space

or

room.

ind.

Far,

far

off

(

Ved.

)

Comp.

अंगः

{1}

a

mountain.

{2}

the

ocean.

कालः,

कालकः

the

creeper

Cucumis

Colocynthis.

कीर्ति

a.

renowned,

well-known

R.

14.

74.

कृत्

a.

making

room,

granting

space.

क्रम

a.

Ved.

{1}

taking

wide

strides.

{2}

of

high

rank.

(

मः

)

an

epithet

of

Viṣṇu

in

the

dwarf

incarnation.

क्षय

a.

having

spacious

dwellings.

(

यः

)

a

spacious

dwelling.

क्षितिः

f.

Ved.

a

spacious

dwelling.

गाय

a.

{1}

sung

or

praised

by

the

great

Aśvad.

16.

{2}

offering

wide

scope

for

movement.

(

यः

)

{1}

N.

of

Viṣṇu,

the

Aśvins,

Soma

and

Indra.

{2}

wide

space

or

scope

(

यं

also

).

{3}

praise.

चक्रि

a.

granting

ample

assistance,

or

allowing

unrestrained

motion.

चक्षुस्

a.

Ved.

far-seeing.

जन्मन्

a.

nobly

born

M.

5.

17.

ज्मन्

a.

having

a

wide

path

or

range.

ज्रयस्,

ज्रि

a.

of

great

speed,

of

mighty

impetus.

तापः

great

heat.

धार

a.

Ved.

giving

a

broad

stream

(

of

milk,

as

a

cow

).

प्रथस्

a.

wide-spreading,

far-spread.

मार्गः

a

long

road.

लोक

a.

widely

illuminating

or

widely

extended.

(

कः

)

the

best

world.

(

कं

)

the

intermediate

region

between

earth

and

heaven.

विक्रम

a.

valiant,

mighty.

व्यचस्

a.

widely

extended,

extensive.

(

m.

)

a

malignant

spirit,

an

imp.

व्यंच्

a.

Ved.

{1}

far-reaching,

capacious.

{2}

perceived

in

a

distant

place

(

as

a

sound

).

शंस

a.

{1}

to

be

praised

by

many.

{2}

reigning

over

a

wide

region.

{3}

praising

aloud.

शर्मन्

a.

Ved.

widely

pervading.

षा

a.

granting

much,

or

granting

wide

or

free

scope.

सत्त्व

a.

of

mighty

or

great

strength,

powerful

R.

2.

33

magnanimous,

of

a

noble

nature.

स्वन

a.

having

a

loud

voice,

stentorian.

हारः

a

valuable

necklace.

उरु॑

mf(

वी॑

)n.

(

√

1.

वृ

√

ऊर्णु,

uṇādi-sūtra

i,

32

),

wide,

broad,

spacious,

extended,

great,

large,

much,

excessive,

excellent,

ṛg-veda

atharva-veda

mahābhārata

raghuvaṃśa

उरु॑

(

उस्

),

masculine gender.

nalopākhyāna

of

an

Āṅgirasa,

ĀrṣBr.

of

a

son

of

the

fourteenth

Manu,

bhāgavata-purāṇa

viṣṇu-purāṇa

उरु॑

(

उ

),

neuter gender.

(

उ

)

wide

space,

space,

room,

ṛg-veda

(

with

√

कृ,

to

grant

space

or

scope,

give

opportunity,

ṛg-veda

)

उरु॑

(

उ

),

indeclinable, either an indeclinable participle or an adverb or a case used adverbially.

widely,

far,

far

off,

ṛg-veda

उरु

comparative degree.

वरीयस्,

superlative degree.

वरिष्ठ

उरु

[

confer, compare.

Gk.

εὐρύς,

εὐρύνω,

et cetera.

:

Hibernian or Irish.

ur,

‘very’

uras

,

‘power,

ability’.

]

उरु

उरु,

उस्,

उस्

or

वी,

उ

(

fr.

rt.

वृ,

to

cover

),

wide,

spacious

extended,

great,

large

much,

excessive

excellent,

precious,

valuable

(

उ

),

n.,

Ved.

wide

space,

space,

room

उरु

कृ,

to

grant

space

or

scope,

give

opportunity

(

उ

),

ind.

far,

far

off

(

वी

),

f.

the

wide

earth,

see

उर्वी

next

col.

comparative

वरीयस्,

super-

lative

वरिष्ठ

[

cf.

Gr.

εὐρύς

Hib.

ur,

‘very

’

ur-ard,

‘very

high

’

uras,

‘power,

ability.’

]

—उरु-

काल

or

उरुकालक,

अस्,

m.

the

creeper

Cucumis

Colocynthis.

—उरु-कृत्,

त्,

त्,

त्,

Ved.

making

room,

granting

space.

—उरु-क्रम,

अस्,

आ,

अम्,

Ved.

far-

stepping,

making

wide

strides

of

high

rank

(

अस्

),

m.

an

epithet

of

Viṣṇu.

—उरु-क्षय,

अस्,

m.,

Ved.

a

spacious

dwelling,

a

wide

habitation

(

अस्,

आ,

अम्

),

occupying

spacious

dwellings,

an

epithet

of

Mitra

and

Varuṇa

and

the

Maruts

(

अस्

),

m.,

N.

of

a

prince.

—उरु-क्षिति,

इस्,

f.,

Ved.

a

spacious

or

comfortable

dwelling.

—उरु-क्षेप,

अस्,

m.,

N.

of

a

prince.

—उरु-गव्यूति,

इस्,

इस्,

इ,

Ved.

having

a

wide

domain

or

territory.

—उरु-गाय,

अस्,

आ,

अम्

(

गाय

fr.

rt.

गा

),

Ved.

far-going,

far-striding

an

epithet

of

Viṣṇu,

the

Aśvins,

Soma,

and

Indra

offering

wide

space

or

scope

for

movement

(

Sāy.

)

praised

by

the

great

(

अस्

),

m.

an

epithet

of

Viṣṇu

(

अम्

),

n.

wide

space,

scope

for

movement

or

free

and

unconfined

motion.

—उरुगाय-वत्,

आन्,

अती,

अत्,

offering

ample

space

for

motion,

unconfined,

—उरु-गूला

(

?

),

f.,

Ved.,

N.

of

a

snake.

—उरु-चक्र,

अस्,

आ,

अम्,

Ved.

having

wide

wheels.

—उरु-चक्रि,

इस्,

इस्,

इ,

Ved.

allowing

unrestrained

motion

(

Sāy.

)

granting

ample

assist-

ance.

—उरु-चक्षस्,

आस्,

आस्,

अस्,

Ved.

far-seeing

epithet

of

Mitra-Varuṇa

and

of

the

Ādityas.

—उरु-

ज्मन्,

आ,

आ,

अ,

Ved.

having

a

wide

path

or

range.

—उरु-ज्रयस्,

आस्,

आस्,

अस्,

or

उरु-ज्रि,

इस्,

इस्,

इ,

Ved.

moving

in

a

wide

course,

extending

over

a

wide

space

(

Sāy.

)

of

great

impetuosity,

of

mighty

impetus

epi-

thet

of

Agni

and

of

Indra.

—उरु-तम,

अस्,

आ,

अम्,

widest,

greatest.

—उरु-तर,

अस्,

आ,

अम्,

wider,

greater,

larger.

—उरु-ता,

f.,

Ved.

wideness

opening.

—उरु-ताप,

अस्,

m.

great

heat.

—उरु-त्व,

अम्,

n.

magnitude,

vastness.

—उरु-धार,

अस्,

आ,

अम्,

Ved.

giving

a

broad

stream

(

of

milk,

as

a

cow

).

—उरु-

प्रथस्,

आस्,

आस्,

अस्,

Ved.

wide-spreading,

widely

ex-

tended,

far-spread.

—उरु-बिल,

अस्,

ई,

अम्,

Ved.

having

a

wide

opening.

—उरुब्ज

(

उरु-उब्ज

?

),

अस्,

आ,

अम्,

Ved.

widely

opened

(

Sāy.

)

excellent,

pre-eminent.

—उरु-मार्ग,

अस्,

m.

a

long

road.

—उरु-मुण्ड,

अस्,

m.,

N.

of

a

mountain.

—उरु-युग,

अस्,

आ,

अम्,

Ved.

furnished

with

a

broad

yoke.

—उरु-लोक,

अस्,

आ,

अम्,

Ved.

containing

wide

space,

widely

extended

(

Sāy.

)

widely

illuminating.

—उरु-विक्रम,

अस्,

आ,

अम्,

valiant,

mighty.

—उरु-विन्दु,

उस्,

m.,

N.

of

a

Fla-

mingo

(

in

the

Hari-vaṃśa,

whose

condition

was

that

of

a

hunter

in

a

former

birth

).

—उरु-विल्वा,

f.,

N.

of

a

village.

—उरुविल्वा-कल्प,

N.

of

a

place.

—उरु-

व्यचस्,

आस्,

आस्,

अस्,

Ved.

occupying

wide

space,

widely

extending,

widely

capacious

(

आस्

),

m.

a

ma-

lignant

spirit,

an

imp

or

goblin.

—उरु-व्यञ्च्,

अन्,

उरूची,

अक्,

Ved.

extending

far

far-reaching,

capacious

perceived

in

a

distant

place

(

as

a

sound

)

containing

wide

spaces.

—उरु-व्रज,

अस्,

आ,

अम्,

Ved.

having

a

wide

domain

or

territory.

—उरु-शंस,

अस्,

आ,

अम्,

Ved.

praising

aloud

(

Sāy.

)

to

be

praised

by

many

reigning

over

a

wide

territory

(

Sāy.

)

praised

by

many

epithet

of

Varuṇa,

Pūṣan,

the

Ādityas,

In-

dra,

and

Soma.

—उरु-शर्मन्,

आ,

आ,

अ,

Ved.

finding

refuge

everywhere

throughout

the

universe,

widely

pervading.

—उरु-षा,

आस्,

आस्,

अम्

(

rt.

सन्

),

Ved.

granting

wide

space

or

free

scope

(

Sāy.

)

granting

much.

—उरु-सत्त्व,

अस्,

आ,

अम्,

magnanimous,

of

a

generous

or

noble

nature.

—उरु-स्वन,

अस्,

आ,

अम्,

stentorian.

—उरु-हार,

अस्,

m.

a

valuable

necklace.

—उरू-णस,

अस्,

आ,

अम्,

Ved.

broad-nosed,

having

a

good

scent

(

as

a

hound

).

—उरु-अङ्ग,

अस्,

m.

a

mountain

the

ocean.

—उरु-अज्र,

अस्,

m.,

Ved.

an

extensive

field.

उरु

ur-ú,

Adjective.

(

Feminine.

id.

or

urvī́

)

wide,

broad

🞄spacious,

extensive

great

(

also

fig.

)

Neuter.

distance

🞄free

space

ad.

far

far

away.

उरु

उरु,

i.

e.

वृ

+

उ,

Adjective.

,

I.

Feminine.

उर्वी,

Large,

MBh.

1,

1222.

Comparat.

वरी-

यंस्,

superl.

वरिष्ठ,

MBh.

14,

879.

II.

Feminine.

उर्वी,

the

earth,

Rām.

4,

44,

130.

--

Cf.

εὐρύς,

Ῥείη.

जांघों

उरु

वि*

-

-

"विस्तृत,

प्रशस्त"

उरु

वि*

-

-

"महान,

बड़ा"

उरु

वि*

-

-

"अतिशय,

अधिक,

प्रचुर"

उरु

वि*

-

-

"श्रेष्ठ,

मूल्यवान,

कीमती"

उरु

पदविभागः

विशेष्यनिघ्नम्

कन्नडार्थः

ದೊಡ್ಡದಾದ

निष्पत्तिः

ऊर्णुञ्

(

आच्छादने

)

-

"कुः"

ह्रस्वश्च

(

उ०

१-३१

)

व्युत्पत्तिः

उर्णोति

प्रयोगाः

"शुक्लैर्मयूखनिचयैः

परिवीतमूर्तिर्वप्राभिघातपरिमण्डलितोरुदेहः"

उल्लेखाः

किरा०

५-४२

उरु

पदविभागः

विशेष्यनिघ्नम्

कन्नडार्थः

ವಿಸ್ತಾರವಾದ

/ಅಗಲವಾದ

उरु

पदविभागः

विशेष्यनिघ्नम्

कन्नडार्थः

ಅಧಿಕವಾದ

/ಹೆಚ್ಚಾದ

प्रयोगाः

"स

पिशङ्गजटावलिः

किरन्नुरुतेजः

परमेण

मन्युना"

उल्लेखाः

किरा०

१५-४७

उरु

पदविभागः

विशेष्यनिघ्नम्

कन्नडार्थः

ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದ

uru

{%

a.

(

f.

रु

or

र्वी

compar.

वरीयस्,

super.

वरिष्ठ

)

%}

1.

Wide,

spacious

2.

great,

large,

R.vi.74

3.

much,

excessive

4.

precious,

valuable.

उरु

(

fem.

उरु

et

subst.

उर्वी

q.

v.

ut

videtur,

a

r.

वृ

s.

उ,

ita

ut

उरु

correptum

sit

e

वरु,

unde

comp.

वरीयस्

et

superl.

वरिष्ठ,

v.

gr.

251.

)

magnus

(

gr.

εὐϱύς

hib.

ur

«very»,

ur-ard

«very

high»,

uras

«power,

ability».

).

urú,

f.

urvī́,

a.

(

prop.

encompassing,

and

so,

like

Eng.

capacious

)

extensive,

wide,

great

as

n.

(

like

Ger.

das

Weite

)

the

distance.

[

√1vṛ,

‘encompass,

’

1178a:

cf.

εὐρύ-ς,

‘wide.’

]

उरु

m.

°N.

eines

daitya,

H

43,

247.

Synonyms

विस्तीर्ण,

पृथु,

विशाल,

वितत,

विस्तृत,

उरु,

बहुल,

मन्थर,

वटूरिन्,

स्थूर,

स्फुट

(Adjective)

यस्य

विस्तारः

अधिकः

अस्ति।

"एषः

मार्गः

विस्तीर्णः

अस्ति।"

उरु

वि।

विस्तृतम्

समानार्थकाः

विशङ्कट,

पृथु,

बृहत्,

विशाल,

पृथुल,

महत्,

वड्र,

उरु,

विपुल

3।1।61।1।2

वड्रोरुविपुलं

पीनपीव्नी

तु

स्थूलपीवरे।

स्तोकाल्पक्षुल्लकाः

सूक्ष्मं

श्लक्ष्णं

दभ्रं

कृशं

तनु॥

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्

उरुः,

त्रि,

(

उर्णौति

।

ऊर्णू

+

“महति

ह्रस्वश्च”४

।

१

।

३२

।

इति

उणादिसूत्रेण

कुः

नुलोपोह्रस्वश्च

।

)

महान्

।

वड

इति

भाषा

।

तत्पर्य्यायः

।वड्रम्

२

विपुलम्

३

विशङ्कटम्

४

पृथु

५

वृहत्

६विशालम्

७

पृथुलम्

८

महत्

९

।

इत्यमरः

॥

विस्तीर्णम्

१०

विकटम्

११

।

इति

जटाधरः

॥

(

यथा,

महाभारते

१

।

सौपर्णे

।

२१

।

१८

।“विलीर्णं

ददृशतुरम्बरप्रकाशंतेऽगाधं

निधिमुरुमम्भसामनन्तम्”

।बहुलम्

।

यथा,

ऋग्वेदे

१

।

२९

“तुविजिताउरुक्षयां”

।

“उरुक्षयो

बहुनिवासौ”

इतिभाष्यम्

॥

)

उरु

त्रीषु लिङ्गेषु

ऊर्णु--कु

नुलोपो

ह्रस्वश्च

।

१

विशाले,

२

वृहति

च“विस्तीर्णं

ददृशतुरम्बरप्रकाशं

तेऽगाधं

निधिमुरुमम्भ-सामनन्तम्”

भा०

आ०

२२

अ०

।

३

बहुले

निरु०“तुविजाता

उरुक्षया”

ऋ०१,

२,

९,

“उरुक्षया

बहुनि-वासौ”

भा०

“रथे

युञ्जन्नुरुचक्रे”

।

४

विस्तीर्ण्णे

चवृहत्त्वस्य

विस्तीर्ण्णायत्तत्वात्

।

“जनास

उरु

क्षोतं

सुज-निमा

चकार”

ऋ०७,

१००,

४,

“स्वस्तिमदुरुक्षितौ

गृणीहि”ऋ०

९,

८४,

१,

उरुगायः

“उरुगव्यूतिरभयानि”

ऋ०९,

९०,

४,

अहोश्चिदस्मा

उरुशक्तिरद्भुतः”

२,

२६,

४,

“अन्यामिपमुरुधारामरङ्कृतम्”

८,

१,

१०,

“उरुप्रथाःप्रथमानम्”

यजु०

२०,

३९,

“गाथयोरौ

रथ

उरुयुगे”

ऋ०८,

९८,

९,

।

५

दोर्घे

च

“गतोरुमार्गाः”

माघः

भाषितपु

स्क-त्वात्

क्लीवे

तृतीयाद्यचि

वा

पुंवत्

।

उरवे

उरुणे

इत्यादिस्त्रियां

गुणवचनत्वात्

वा

ङीष्

।

“शिरोभिस्ते

गृहीत्वोर्वींस्रजमारक्तव

ससः”

मनुः

उरीर्भावः

पृथ्वा०

इमनिच्

।उरिमन्

तद्भावे

।

पक्षेत्व,

उरुत्व

नपुंलिङ्गम्

।

तल्

उरुता

स्त्रीअण्

औरव

नपुंलिङ्गम्

।

तद्भावे

।

उरु॑

(

Feminine.

=

Masculine.

o.

उर्वी॑

weit,

gerämig,

groß

(

auch

übertr.

)

)

Neuter.

das

Weite,

der

freie

Raum,

adv.

weit,

Weithin,

Feminine.

,

उर्वी

die

Erde,

Du.

Erde

und

Himmel

mit

षस्

die

sechs

Weiten

o.

Weltenräume.

उरु

कर्

Raum,

Platz,

Freiheit

gewähren.

urú,

a.,

weit,

geräumig,

umfangreich,

der

Fläche

nach,

aber

auch

auf

den

Raum

(

nach

seinen

drei

Dimensionen

)

bezogen.

Als

Wurzel

ist

1.

vṛ

anzunehmen,

also

urú

ursprünglich

„umfassend“,

daher

weit.

Der

Comparativ

várīyas

[

s.

],

Superlativ

váriṣṭha

[

s.

],

so

wie

die

Substantiven

váras,

várīman

zeigen

die

Form

var

(

vgl.

gr.

εὐρύ-ς

).

1〉

weit,

ausgedehnt

in

räumlichem

Sinne,

oft

neben

gabhīrá,

tief

(

{24,

9}

{218,

3}

{280,

4}

{338,

3}

{352,

3}

{465,

9}

{516,

9}

{636,

4}

{873,

3}

)

2〉

so

auch

von

Göttern

und

göttlichen

Wesen,

insbesondere

dem

Indra,

den

Marutʼs

3〉

geräumig,

vom

Wege,

Sitze,

Wagen

4〉

weit,

vom

Schritte

5〉

weitschreitend,

vom

Winde

6〉

ausgedehnt,

gross,

von

Reichthum,

Kraft,

Wohlwollen

7〉

unbeengt,

frei,

sicher

8〉

insbesondere

urúm

lokám

mit

kṛ,

vṛc

(

{576,

9}

),

nī

mit

ánu

(

{488,

8}

)

9〉

n.,

der

weite

Raum

10〉

n.,

Unbeengtheit,

freier

Raum,

Freiheit,

Gegensatz

aṃhú,

aṃhūraṇá

(

{105,

17}

)

insbesondere

11〉

mit

kṛ,

jemandem

[

D.

]

oder

einer

Sache

Unbeengtheit,

Freiheit

schaffen

12〉

n.,

urú

als

Adv.

weithin

(

schreiten,

dringen,

blicken

)

13〉

f.,

urvī́,

die

Erde,

als

die

weite,

du.

die

beiden

Weiten,

Erde,

und

Himmel

14〉

mit

ṣáṣ,

die

sechs

Weiten,

nāmlich

der

obere

und

untere

Raum,

der

östliche,

westliche,

nördliche

und

südliche

(

oder

die

drei

Himmel

und

die

drei

Erden

).

-ús

1〉

kákṣas

{486,

31}.

—

2〉

von

Indra

{204,

7}

{460,

1}.

—

3〉

ádhvā

{651,

11}

pánthās

{933,

1}.

—

7〉

gātús

{808,

15},

wo

statt

urv

ìva

gātús

zu

lesen

ist:

urúr

va

gātús.

-úm

1〉

avatám

{280,

4}

(

índram

)

dharúṇam

{369,

5}

(

agním

)

párvatam

{57,

6}.

—

2〉

v.

Indra:

devám

{213,

1}

somapā́m

{275,

5}

tvā

{674,

3}.

—

3〉

pánthām

{24,

8}

{677,

13}.

—

6〉

rayím

{873,

3}.

—

7〉

gātúm

{797,

4}.

—

8〉

{93,

6}

{464,

7}

{488,

8}

{549,

5}

{576,

9}

{600,

2}

{615,

4}

{1006,

3}.

-ú

[

s.

n.

]

1〉

antárikṣam

{91,

22}

{256,

2}

{288,

19}

{348,

7}

{355,

11}

{488,

4}

{614,

3}

{793,

5}

{950,

6}

jráyas

{95,

9}

{348,

5}

{398,

6}

{656,

1}

{780,

2}

{918,

5}

bhū́ma

{159,

2}

rájas

{502,

11}

sphirám

{621,

23}

vyácas

{918,

4}

kṣatrám

{491,

3}

jyótis

{117,

21}

{218,

14}

{444,

1}

{521,

6}

{606,

4}

{806,

5}.

—

3〉

sádas

{85,

6}.

_{85,

7}.

—

6〉

rā́dhas

{488,

14}

mit

metrischer

Dehnung

des

Auslautes

sáhas

{996,

3}.

—

7〉

śárma

{321,

5}

{889,

12}

várūtham

{688,

3}.

—

9〉

{349,

2}

{847,

8}

{953,

2}.

—

10〉

{105,

17}

{419,

4}

{677,

12}

(

urú

nas

yandhi

jīváse

)

{676,

7}.

—

11〉

{36,

8}

{418,

6}

{461,

5}

{576,

11}

{677,

12}

{684,

11}

{954,

5}

{973,

5}.

—

12〉

{121,

1}

{155,

4}

{510,

5}

{645,

16}

{672,

9}.

-úṇā

3〉

pathā́

{322,

5}.

—

9〉

{465,

9}.

-áve

{136,

2}.

-ós

[

Ab.

]

1〉

antárikṣāt

{280,

3}.

—

9〉

{577,

3}.

—

10〉

{516,

18}

{808,

3}

(

urós

ā́

).

-ós

[

G.

]

5〉

vā́tasya

{25,

9}.

—

6〉

rā́dhasas

{392,

1}.

[

Page263

]

-aú

1〉

antárikṣe

{240,

8}

{406,

7}

{555,

3}

upásthe

{896,

6}.

—

3〉

ráthe

{707,

9}

pathí

{288,

9}.

—

7〉

śárman

{218,

16}

{957,

1}

anibādhé

{235,

11}

{396,

17}.

—

9〉

{809,

16}.

-vī́

[

d.

n.

]

1〉

rájasī

{338,

3}

{352,

3}.

—

3〉

sádmanī

{185,

6}.

-ávas

1〉

mádās

{636,

4}.

—

2〉

ādityā́ṣas

{218,

3}

marútas

dyaús

iva

{411,

4}

(

áśvās

índrasya

)

{462,

12}

pitáras

{516,

9}.

—

3〉

pánthās

{401,

2}.

—

5〉

vā́tās

iva

{734,

2}.

-ú

[

p.

n.

]

1〉

várāṃsi

{503,

1}

jyótīṃṣi

{803,

6}.

-ū́

[

p.

n.

]

1〉

várāṃsi

{915,

2}.

-úbhis

7〉

cáṃsaisśáṃsais

{833,

1}.

-úṣu

4〉

triṣú

vikrámaṇeṣu

{154,

2}.

-vī́

[

N.

s.

f.

]

1〉

bhū́mis

{488,

20}

pṛthivī́

{552,

1}

pū́r

{189,

2}

gávyūtis

{786,

3}.

—

3〉

kā́ṣṭhā

{689,

8}.

—

6〉

sumatís

{24,

9}.

-vī́m

1〉

vípāśam

{267,

3}

amátim

{416,

5}

{554,

2}

gávyūtim

{420,

3}

{593,

4}

{790,

5}

{797,

8}

kṣā́m

{458,

7}.

—

13〉

{195,

7}.

-viā́s

[

G.

]

13〉