इन्द्रिय (indriya)

इन्द्रिय

Neuter.

(

-यं

)

1.

An

organ

of

sense

divided

into

three

classes,

Jananendri-

yas,

Karmendriyas,

and

Antarindriyas,

or

organs

of

percep-

tion

and

action,

and

the

internal

organs

the

first

are

the

eye,

ear,

nose,

tongue,

and

skin

the

second,

the

organ

of

speech

or

larynx,

hand,

foot,

anus,

and

parts

of

generation

the

last

are,

Manas

the

mind

or

organ

of

thought

Buddhi

the

organ

of

apprehension

Ahankara

the

organ

of

selfishness

and

Chitta

the

heart

or

organ

of

feeling.

2.

Semen

virile.

Masculine, Feminine, Neuter

(

-यः-या-यं

)

Done,

seen,

given,

&c.

by

INDRA.

Etymology

इन्द्र

the

soul

or

self,

and

इयच्

affix,

Derivation

Irregular

.

what

is

with

difficulty

restrained

by

the

soul,

or

इन्द्र

the

deity,

and

घ

Affix.

इन्द्रिय॑

adjective

belonging

or

agreeable

to

Indra.

masculine

a

friend

of

Indra.

—

neuter

Indra's

chief

quality

that is

strength,

might

used

also

of

man's

powers,

especially

a

sense

or

organ

of

sense,

also

the

virile

power,

concr,

semen.

इन्द्रिय

(

यं

)

1.

Neuter.

An

organ

of

sense.

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

partofbody

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

organ

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

sense

इन्द्रिय

-

indriya

-

Adjective

-

fit

for

or

belonging

to

or

agreeable

to

indra

इन्द्रिय

-

indriya

-

Masculine

-

semen

virile

इन्द्रिय

-

indriya

-

Masculine

-

companion

of

indra

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

powerful

act

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

organ

of

sense

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

bodily

power

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

vigour

of

limbs

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

number

five

as

symbolical

of

the

five

senses

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

power

of

the

senses

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

power

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

quality

which

belongs

to

the

mighty

indra

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

virile

power

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

force

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

exhibition

of

power

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

-

faculty

of

sense

इन्द्रिय

-

indriya

-

Neuter

Masculine

-

sense

organ

इन्द्रिय

Neuter.

(

-यं

)

1

An

organ

of

sense

divided

into

three

classes,

Jñānendriyas,

Karmendriyas,

and

Antarindriyas,

or

organs

of

perception

and

action,

and

the

internal

organs

the

first

are

the

eye,

ear,

nose,

tongue,

and

skin

the

second,

the

organ

of

speech

or

larynx,

hand,

foot,

anus,

and

parts

of

generation

the

last

are,

Manas

the

mind

or

organ

of

thought

Buddhi

the

organ

of

apprehension

Ahaṅkāra

the

organ

of

selfishness

and

Citta

the

heart

or

organ

of

feeling.

2

Semen

virile.

Masculine, Feminine, Neuter

(

-यः-या-यं

)

Done,

seen,

given,

&c.

by

INDRA.

Etymology

इन्द्र

the

soul

or

self,

and

इयच्

affix,

Derivation

Irregular

.

what

is

with

difficulty

restrained

by

the

soul,

or

इन्द्र

the

deity,

and

घ

Affix.

इन्द्रिय

[

indriya

],

Adjective.

Fit

for

or

belonging

to

or

agreeable

to,

Indra.

-यः

A

friend

or

companion

of

Indra.

-यम्

[

इन्द्र-घ

इन्द्रेण

दुर्जयम्

by

Parasmaipada.

Vikramorvasîyam (Bombay).

2.93

इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गमिन्द्रदृष्ट

मिन्द्रसृष्टमिन्द्रजुष्टमिन्द्रदत्तमिति

वा

]

Power,

force,

the

quality

which

belongs

to

Indra.

An

organ

of

sense,

sense,

or

faculty

of

sense.

(

Indriyas

are

Often times.

en

compared

to

restive

horses,

which,

if

not

properly

checked,

will

lead

one

astray

Compare.

मा

भूवन्नपथवरास्तवेन्द्रियाश्वाः

Kirâtârjunîya.

5.5

).

There

are

two

kinds

of

Indriyas:

(

a

)

ज्ञानेन्द्रियाणि

or

बुद्धीन्द्रियाणि

श्रोत्रं

त्वक्चक्षुणी

जिह्वा

नासिका

चैव

पञ्चमी

(

also

मनः

according

to

some

)

and

(

b

)

कर्मेन्द्रियाणिः

-पायूपस्थं

हस्तपादं

वाक्

चैव

दशमी

स्मृता

Manusmṛiti.

2.9.

Ms.

further

adds

एकादशं

मनो

ज्ञेयं

स्वगुणेनोभयात्मकम्

।

यस्मिञ्

जिते

जितावेतौ

भवतः

पञ्चकौ

गणौ

॥

In

the

Vedanta

मनः,

बुद्धि,

अहंकार

and

चित्त

are

said

to

be

the

four

internal

organs,

the

total

number

of

organs

being,

therefore,

14,

each

presided

over

by

its

own

ruler

or

नियन्तृ.

In

Nyāya

each

organ

is

connected

with

its

own

peculiar

element

the

eye,

ear,

tongue,

nose,

and

skin

being

connected

respectively

with

Light

or

fire,

Ether,

Water,

Earth

and

Air.

Bodily

or

virile

power,

power

of

the

sense.

Semen

गणिकान्नमथेन्द्रियम्

Mahâbhârata (Bombay).

*

12.36.28.

Symbolical

expression

for

the

number

'5'.

Compound.

-अगोचर

Adjective.

imperceptible.

अर्थः

an

object

of

sense

these

objects

are:

रूपं

शब्दो

गन्धरसस्पर्शाश्च

विषया

अमी

Ak.

इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे

रागद्वैषौ

व्यवस्थितौ

Bhagavadgîtâ (Bombay).

3.34

Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).

3.5.8

Raghuvamsa (Bombay).

14.25.

anything

exciting

these

senses.-असङ्गः

non-attachment

to

sensual

objects,

stoicism.

-आत्मन्

Masculine.

an

epithet

of

Viṣṇu.

an

organ

of

sense.

-आदिः

the

principle

called

ahaṅkāra

(

in

Sāṅ.

Phil.

).

आयतनम्

the

abode

of

the

senses,

id est, that is.

the

body.

the

soul.

-आराम

Adjective.

given

to

enjoying

the

objects

of

sense

अघायुरिन्द्रियारामो

मोघं

पार्थ

स

जीवति

Bhagavadgîtâ (Bombay).

3.16.

-ईशः

the

soul.

-गोचर

Adjective.

perceptible

to

the

senses.

(

-रः

)

an

object

of

sense

पञ्च

चेन्द्रियगोचराः

Bhagavadgîtâ (Bombay).

13.5.

-ग्रामः,

-वर्गः

the

assemblage

or

collection

of

organs,

the

five

organs

of

sense

taken

collectively

बलवानिन्द्रियग्रामो

विद्वांसमपि

कर्षति

Manusmṛiti.

2.215,

1,

175

निर्ववार

मधुनीन्द्रियवर्गः

Sisupâlavadha.

1.3.

-ज

Adjective.

in

one's

presence,

visible.

-ज्ञानम्

consciousness,

the

faculty

of

perception.

-धारणा

restraint

of

senses

स्थिरामिन्द्रिय-

धारणाम्

Kaṭh.2.6.11.

-निग्रहः

restraint

of

senses.-प्रसङ्गः

sensuality.

-बुद्धिः

Feminine.

perception

by

the

senses,

exercise

of

any

organ

of

sense.

-बोधन

Adjective.

exciting

power

stimulating

or

sharpening

the

senses.

(

-नम्

)

any

excitement

of

senses,

a

stimulus.

-वधः

insensibility.-विप्रतिपत्तिः

Feminine.

perversion

of

the

organs,

wrong

preception.

-वृत्तिः

Feminine.

function

of

the

organs.

-संप्रयोगः

Functioning

of

senses

with

reference

to

objects.

-सुख

sensual

pleasures

एवमिन्द्रियसुखानि

निर्विशन्नन्यकार्यविमुखः

स

पार्थिवः

Raghuvamsa (Bombay).

19.47.

-सन्निकर्षः

the

contact

of

an

organ

of

sense

(

either

with

its

object

or

with

the

mind

).

-स्वापः

insensibility,

unconsciousness,

stupor.

इंद्रिय

a.

Fit

for

or

belonging

to

or

agreeable

to,

Indra.

यः

A

friend

or

companion

of

Indra.

यं

[

इंद्र-घ

इंद्रेण

दुर्जयं

by

P.

V.

2.

93

इंद्रियं

=

इंद्रलिंगमिंद्रदृष्टमिंद्रसृष्टमिंद्रजुष्टमिंद्रदत्तमिति

वा

]

1

Power,

force,

the

quality

which

belongs

to

Indra.

2

An

organ

of

sense,

sense

or

faculty

of

sense.

(

Indriyas

are

often

compared

to

restive

horses,

which,

if

not

properly

checked,

will

lead

one

astray

cf.

मा

भूवन्नपथहरास्तवेंद्रियाश्वाः

Ki.

5.

50.

).

There

are

two

kinds

of

Indriyas:

(

a

)

ज्ञानेंद्रियाणि

or

बुद्धींद्रियाणिः

श्रोत्रं

त्वक्चक्षुषी

जिह्वा

नासिका

चैव

पंचमी

(

also

मनः

according

to

some

)

and

(

b

)

कर्मैद्रियाणिः-पायूपस्थं

हस्तपादं

वाक्

चव

दशमी

स्मृता

Ms.

2.

90.

In

the

Vedānta

मनः,

बुद्धि,

अहंकार

and

चित्त

are

said

to

be

the

four

internal

organs,

the

total

number

of

organs

being,

therefore,

14,

each

presided

over

by

its

own

ruler

or

नियंतृ.

In

Nyāya

each

organ

is

connected

with

its

own

peculiar

element

the

eye,

ear,

tongue,

nose,

and

skin

being

connected

respectively

with

Light

or

fire,

Ether,

Water,

Earth

and

Air.

3

Bodily

or

virile

power,

power

of

the

sense.

4

Semen.

5

Symbolical

expression

for

the

number

‘5.’

Comp.

अगोचर

a.

imperceptible.

अर्थः

{1}

an

object

of

sense

these

objects

are:

रूपं

शब्दो

गंधरसस्पर्शाश्च

विषया

अमी

Ak.

Bg.

3.

34

Bh.

3.

58

R.

14.

25.

{2}

anything

exciting

these

senses.

असंगः

non-attachment

to

sensual

objects,

stoicism.

आत्मन्

m.

{1}

an

epithet

of

Viṣṇu

{2}

an

organ

of

sense.

आदिः

the

principle

called

ahankāra

(

in

Sān.

phil.

).

आयतनं

{1}

the

abode

of

the

senses,

i.

e.

the

body.

{2}

the

soul.

आराम

a.

given

to

enjoying

the

objects

of

sense.

ईशः

the

soul.

गोचर

a.

perceptible

to

the

senses.

(

रः

)

an

object

of

sense.

ग्रामः,

वर्गः

the

assemblage

or

collection

of

organs,

the

five

organs

of

sense

taken

collectively

बलवानिंद्रियग्रामो

विद्वांसमपि

कर्षति

Ms.

2.

215,

100,

175

निर्ववार

मधुनींद्रियवर्गः

Śi.

10.

3.

ज

a.

in

one's

presence,

visible.

ज्ञानं

consciousness,

the

faculty

of

perception.

निग्रहः

restraint

of

senses.

बुद्धिः

f.

perception

by

the

senses,

exercise

of

any

organ

of

sense.

बोधन

a.

exciting

power

stimulating

or

sharpening

the

senses.

(

नं

)

any

excitement

of

senses,

a

stimulus.

वधः

insensibility.

विप्रतिपत्तिः

f.

perversion

of

the

organs,

wrong

perception.

वृत्तिः

f.

function

of

the

organs.

सुख

sensual

pleasures

R.

19.

47.

सन्निकर्षः

the

contact

of

an

organ

of

sense

(

either

with

its

object

or

with

the

mind

).

स्वापः

insensibility,

unconsciousness,

stupor.

इन्द्रिय॑

Masculine, Feminine, Neuter

fit

for

or

belonging

to

or

agreeable

to

Indra,

ṛg-veda

atharva-veda

vājasaneyi-saṃhitā

इन्द्रिय॑

(

अस्

),

masculine gender.

a

companion

of

Indra

(

?

),

ṛg-veda

i,

107,

2

atharva-veda

xix,

27,

1

इन्द्रिय॑

(

अम्

),

neuter gender.

power,

force,

the

quality

which

belongs

especially

to

the

mighty

Indra,

ṛg-veda

atharva-veda

vājasaneyi-saṃhitā

taittirīya-saṃhitā

aitareya-brāhmaṇa

śatapatha-brāhmaṇa

exhibition

of

power,

powerful

act,

ṛg-veda

vājasaneyi-saṃhitā

bodily

power,

power

of

the

senses

virile

power,

atharva-veda

vājasaneyi-saṃhitā

śatapatha-brāhmaṇa

semen

virile,

vājasaneyi-saṃhitā

kātyāyana-śrauta-sūtra

mahābhārata

et cetera.

faculty

of

sense,

sense,

organ

of

sense,

atharva-veda

suśruta

manu-smṛti

raghuvaṃśa

kirātārjunīya

et cetera.

the

number

five

as

symbolical

of

the

five

senses.

(

In

addition

to

the

five

organs

of

perception,

बुद्धीन्द्रियाणि

or

ज्ञानेन्द्रियाणि,

i.e.

eye,

ear,

nose,

tongue,

and

skin,

the

Hindūs

enumerate

five

organs

of

action,

कर्मेन्द्रियाणि

i.e.

larynx,

hand,

foot,

anus,

and

parts

of

generation

between

these

ten

organs

and

the

soul

or

आत्मन्

stands

मनस्

or

mind,

considered

as

an

eleventh

organ

in

the

Vedānta,

मनस्,

बुद्धि,

अहंकार,

and

चित्त

form

the

four

inner

or

internal

organs,

अन्तर्-इन्द्रियाणि,

so

that

according

to

this

reckoning

the

organs

are

fourteen

in

number,

each

being

presided

over

by

its

own

ruler

or

नियन्तृ

thus,

the

eye

by

the

Sun,

the

ear

by

the

Quarters

of

the

world,

the

nose

by

the

two

Aśvins,

the

tongue

by

Pracetas,

the

skin

by

the

Wind,

the

voice

by

Fire,

the

hand

by

Indra,

the

foot

by

Viṣṇu,

the

anus

by

Mitra,

the

parts

of

generation

by

Prajāpati,

manas

by

the

Moon,

buddhi

by

Brahman,

ahaṃkāra

by

Śiva,

citta

by

Viṣṇu

as

Acyuta

in

the

Nyāya

philosophy

each

organ

is

connected

with

its

own

peculiar

element,

the

nose

with

the

Earth,

the

tongue

with

Water,

the

eye

with

Light

or

Fire,

the

skin

with

Air,

the

ear

with

Ether

the

Jainas

divide

the

whole

creation

into

five

sections,

according

to

the

number

of

organs

attributed

to

each

being.

)

इन्द्रिय,

अस्,

आ,

अम्,

fit

for

or

belonging

to

or

agreeable

to

Indra

(

अस्

),

m.

a

companion

of

Indra

(

अम्

),

n.

power,

force,

the

quality

which

belongs

especially

to

the

mighty

Indra

exhibition

of

power,

powerful

act

bodily

power,

power

of

the

senses

virile

power

semen

virile

faculty

of

sense,

sense,

organ

of

sense

the

number

five

as

symbolical

of

the

five

senses.

(

In

addition

to

the

five

organs

of

per-

ception,

बुद्धीन्द्रियाणि

or

ज्ञानेन्द्रियाणि,

i.

e.

eye,

ear,

nose,

tongue,

and

skin,

the

Hindūs

enu-

merate

five

organs

of

action,

कर्मेन्द्रियाणि,

i.

e.

larynx,

hand,

foot,

anus,

and

parts

of

generation

be-

tween

these

ten

organs

and

the

soul

or

आत्मन्

stands

मनस्

or

mind,

considered

as

an

eleventh

organ.

In

the

Vedānta,

मनस्,

बुद्धि,

अहङ्कार,

and

चित्त

form

the

four

inner

or

internal

organs,

अन्तर्-

इन्द्रियाणि,

so

that

according

to

this

reckoning

the

organs

are

fourteen

in

number,

each

being

presided

over

by

its

own

ruler

or

नियन्तृ

thus,

the

eye

by

the

Sun,

the

ear

by

the

Quarters

of

the

world,

the

nose

by

the

two

Aśvins,

the

tongue

by

Pracetas,

the

skin

by

the

Wind,

the

voice

by

Fire,

the

hand

by

Indra,

the

foot

by

Viṣṇu,

the

anus

by

Mitra,

the

parts

of

generation

by

Prajāpati,

manas

by

the

Moon,

buddhi

by

Brahman,

ahaṅkāra

by

Śiva,

citta

by

Viṣṇu

as

Acyuta.

In

the

Nyāya

philosophy

each

organ

is

connected

with

its

own

peculiar

element,

the

nose

with

the

Earth,

the

tongue

with

Water,

the

eye

with

Light

or

Fire,

the

skin

with

Air,

the

ear

with

Ether.

The

Jainas

divide

the

whole

creation

into

five

sections,

according

to

the

number

of

organs

attributed

to

each

being.

)

—इन्द्रिय-काम,

अस्,

आ,

अम्,

Ved.

desiring

or

endeavouring

to

obtain

power.

—इन्द्रि-यगोचर,

अस्,

आ,

अम्,

perceptible,

capable

of

being

ascertained

by

the

senses.

—इन्द्रिय-ग्राम,

अस्,

m.

the

assemblage

of

the

organs,

the

senses

or

organs

of

sense

collectively.

—इन्द्रिय-ज्ञान,

अम्,

n.

the

faculty

of

perception,

sense,

consciousness.

—इन्द्रिय-निग्रह,

अस्,

m.

restraint

of

the

organs

of

sense.

—इन्द्रिय-बुद्धि,

इस्,

f.

perception

by

the

senses,

the

exercise

of

any

sense,

the

faculty

of

any

organ.

—इन्द्रिय-बोधन,

अस्,

आ,

अम्,

exciting

power,

arousing

or

sharpening

the

senses

(

अम्

),

n.

any

excitement

of

sense,

an

object

of

perception,

a

stimulus,

&c.

—इन्द्रिय-वर्ग,

अस्,

m.

the

assem-

blage

of

organs,

the

organs

of

sense

collectively.

—इन्द्रिय-विप्रतिपत्ति,

इस्,

f.

perversion

of

the

organs,

erroneous

or

perverted

perception.

—इन्द्रिय-

स्वाप,

अस्,

m.

sleep

of

the

senses,

unconsciousness,

insensibility

the

end

of

the

world.

—इन्द्रियागोचर

(

°य-अ-गोच्°

),

अस्,

आ,

अम्,

imperceptible.

—इन्द्रि-

यात्मन्

(

°य-आत्°

),

आ,

m.

an

epithet

of

Viṣṇu.

—इन्द्रियायतन

(

°य-आय्°

),

अम्,

n.

the

residence

of

the

senses

the

body.

—इन्द्रियार्थ

(

°य-अर्°

),

अस्,

m.

an

object

of

sense

(

as

sound,

smell,

&c.

),

anything

exciting

the

senses.

—इन्द्रिया-वत्,

आन्,

अती,

अत्,

or

इन्द्रिया-विन्,

ई,

इनी,

इ,

Ved.

powerful,

mighty

sometimes

also

इन्द्रिय-वत्.

—इन्द्रिया-

सङ्ग

(

°य-अ-स्°

),

अस्,

m.

non-attachment

to

sensual

objects,

stoicism,

philosophy.

इन्द्रिय

इन्द्रिय।

See

above.

इन्द्रिय

indriyá,

Adjective.

belonging

to,

like

or

🞄dear

to

Indra

Masculine.

companion

of

Indra

Neuter.

🞄Indraʼs

might

dominion

mighty

deed

🞄vigour,

energy

semen

virile

organ

of

sense

🞄-kāma,

Adjective.

desirous

of

might

-grāma,

Masculine.

🞄totality

of

the

senses

-śakti,

Feminine.

power

of

the

senses

🞄-saṃyamá,

Masculine.

restraint

of

the

senses.

इन्द्रिय

इन्द्रिय,

i.

e.

इन्द्र

+

इय,

Neuter.

1.

Power,

Chr.

291,

2

=

Rigv.

i.

83,

2.

2.

Semen

virile,

Man.

4,

220.

3.

An

organ

of

sense,

Man.

1,

15.

--

Compound

अन्तर्-,

n,

the

internal

sense,

i.

e.

the

faculty

of

thinking.

Vedāntas.

in

Chr.

217,

19.

कर्मेन्द्रिय,

i.

e.

कर्मन्-,

Neuter.

an

organ

of

action,

e.

g.

the

hand,

foot,

etc.,

Man.

2,

91.

जित-,

Adjective.

one

who

has

subdued

his

senses,

Rām.

3,

49,

53.

निस्-,

Adjective.

,

Feminine.

या,

1.

having

lost

the

use

of

a

limb,

Man.

9,

201.

2.

powerless,

Man.

9.

18

(

?

see

Sch.

).

बुद्धि-

(

or

ज्ङान-

),

Neuter.

an

organ

of

perception

and

intellect,

as

the

mind,

eye,

ear,

etc.,

Man.

2,

91.

स-,

Adjective.

with

the

organs

of

sense,

Man.

1,

55.

भावना

या

कार्रवाई

के

अंग

इन्द्रियम्

नपुंलिङ्गम्

-

इन्द्र-घ-इय

"बल,

शक्ति"

इन्द्रियम्

नपुंलिङ्गम्

-

इन्द्र-घ-इय

शरीर

के

वह

अवयव

जिनके

द्वारा

ज्ञान

प्राप्त

किया

जाता

है

इन्द्रियम्

नपुंलिङ्गम्

-

इन्द्र-घ-इय

"शारीरिक

या

पुरुषोचित

शक्ति,

ज्ञानशक्ति"

इन्द्रियम्

नपुंलिङ्गम्

-

इन्द्र-घ-इय

वीर्य

इन्द्रियम्

नपुंलिङ्गम्

-

इन्द्र-घ-इय

पांच

की

संख्या

के

लिए

प्रतीकात्मक

अभिव्यक्ति

इन्द्रियः

पुंलिङ्गम्

-

इन्द्र+

घ+

इय

शक्ति

इन्द्रियः

पुंलिङ्गम्

-

इन्द्र+

घ+

इय

ज्ञानेन्द्रिय

इन्द्रिय

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಕರಣ

/ಸಾಧನ

निष्पत्तिः

"घच्"

(

५-२-९३

)

।

निपा०

।

व्युत्पत्तिः

इन्द्रस्यात्मनो

लिङ्गम्

अनुमापकम्

।

इन्द्रेण

दृष्टं

ज्ञातम्

।

इन्द्रेण

सृष्टम्

।

इन्द्रेण

जुष्टं

सेवितम्

।

इन्द्रेण

दुर्जयम्

इन्द्रिय

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ರೇತಸ್ಸು

/ವೀರ್ಯ

indriya

{%

n.

%}

1.

An

organ

of

sense

(

there

are

two

kinds

of

indriyas,

viz.,

ज्ञानेन्द्रियाणि

and

कर्मेन्द्रियाणि

they

are-

(

1

)

श्रित्रं

त्वक्चक्षुषी

जिह्वा

नासिका

ऐव

पञ्चमी

।

(

also

मन

according

to

some

)

(

2

)

पायूपस्थं

हस्तपादं

वाक्चैव

दशमी

स्मृता

M.ii.90

)

2.

semen

3.

power,

force

4.

power

of

the

senses

5.

the

number

‘5’

(

in

math.

)

५,

अक्ष,

अनिल,

अनुत्तर,

अर्थ,

असु,

आशुग,

इन्द्रिय,

इषु,

कङ्कपत्री,

करणीय,

कलङ्क,

कामगुण,

कामदेव,

खग,

तत्त्व,

तन्मात्र,

धी,

नाराच,

नालीक,

पक्षि,

पञ्च,

पतङ्ग,

पत्रिन्,

पर्व,

पवन,

पाण्डव,

पुत्र,

पृषत्क,

प्राण,

बाण,

भाव,

भूत,

भेदक,

मरुत्,

महाभूत,

महाव्रत,

मार्गण,

रत्न,

लेय,

लेयक,

वध,

वर्ष्मन्,

वात,

वायु,

विशिख,

विषय,

व्रत,

शर,

शरीर,

शस्त्र,

शिलीमुख,

शूक,

श्वसन,

समिति,

सायक,

स्मरबाण,

स्मरेषु

इन्द्रिय

n.

(

ut

videtur,

ex

इन्द्र

s.

इय

)

sensus

(

videndi,

au-

diendi

etc.

).

BH.

3.

40.

10.

22.

कम्बल

क्ली

कम्बल,

इन्द्रिय,

रोमज-पट,

गो_सास्ना,

कमल

इन्द्रियं

कम्बलं

प्रोक्तं

कम्बलं

रोमजः

पटः

।

कम्बलन्तु

गवां

सास्ना

कम्बलं

कमलं

विदुः

॥

३७

॥

verse

1.1.1.37

page

0003

अक्ष

क्ली

अक्ष,

इन्द्रिय,

निम्नग-कृत्य

अक्षो

बिभीतको

वृक्षः

पाशकोऽक्षोऽक्षमिन्द्रियम्

।

अक्षो

रावणिरित्युक्तः

कृत्यमक्षन्तु

निम्नगम्

॥

८३

॥

verse

1.1.1.83

page

0006

करण

क्ली

करण,

कारण,

क्षेत्र,

इन्द्रिय

करणं

कारणं

विद्यात्

क्षेत्रं

करणमिष्यते

।

करणो

जातिभेदश्च

करणानीन्द्रियाणि

च

॥

९५

॥

verse

1.1.1.95

page

0007

indriya,

(

1

)

nt.

(

Pali

also

uses

the

word

of

this

group,

see

PTSD

s.v.,

B,

Nos.

15—19

),

one

of

the

five

moral

faculties

(

śraddhā,

vīrya,

smṛti,

samādhi,

prajñā

),

to

which

correspond

five

powers

(

bala

)

with

the

same

names:

listed

Mvy

〔976—981〕

Sūtrāl.

〔xviii.55〕

(

and

cf.

〔xi.12〕,

Transl.

〔106,

n.

10〕

)

Dharmas

〔47〕

each

treated

as

a

dharmālokamukha,

LV

〔33.17—20〕

mentioned,

with

balas,

but

not

listed,

SP

〔47.2〕

〔80.1〕

(

2

)

a

high

number,

Gv

〔106.3〕

sattvendriyasya.

indriya

(

IE

7-1-2

EI

5

),

five

in

number

‘five’.

indriyá,

a.

belonging

to

Indra

as

n.

—1.

the

quality

pertaining

especially

to

Indra,

i.

e.

great

might,

power,

73^18,

97^6

—2.

in

general,

one

of

a

man's

powers,

i.

e.

a

sense

or

organ

of

sense.

[

índra,

1214b.

]

इन्द्रिय

नपुं।

चक्षुरादीन्द्रियम्

समानार्थकाः

हृषीक,

विषयी,

इन्द्रिय,

ख

1।5।8।1।5

गोचरा

इन्द्रियार्थाश्च

हृषीकं

विषयीन्द्रियम्.

कर्मेन्द्रियं

तु

पाय्वादि

मनोनेत्रादि

धीन्द्रियम्.।

==>

पाय्वादीन्द्रियम्,

मनोनेत्रादीन्द्रियम्,

चर्मः,

नासिका,

जिह्वा,

नेत्रम्,

कर्णः,

इन्द्रियम्

पदार्थ-विभागः

इन्द्रियम्

इन्द्रिय

नपुं।

रेतस्

समानार्थकाः

शुक्र,

तेजस्,

रेतस्,

बीज,

वीर्य,

इन्द्रिय

2।6।62।1।6

शुक्रं

तेजोरेतसी

च

बीजवीर्येन्द्रियाणि

च।

मायुः

पित्तं

कफः

श्लेष्मा

स्त्रियां

तु

त्वगसृग्धरा॥

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

पृथ्वी,

अचलसजीवः,

अचलसजीववस्तु

इन्द्रियं,

क्लीबम्

(

इन्द्रस्यात्मनोलिङ्गमनुमापकम्

।

इन्द्रेणईश्वरेण

सृष्टं

।

इन्द्रे

णात्मना

मम

चक्षुर्मम

श्रोत्र-मित्यादि

क्रमेण

ज्ञातं

।

इन्द्रेण

जुष्टं

वा

इत्याद्यर्थेषुइन्द्रशब्दात्

निपातनात्

घच्

।

)

ज्ञानकर्म्म-साधनम्

।

तत्पर्य्यायः

।

हृषीकम्

२

विषयि

३

।इत्यमरः

॥

अक्षम्

४

करणम्

५

ग्रहणम्

६

।

इतिराजनिर्घण्टः

॥

तत्र

तु

ज्ञानेन्द्रियाणि

पञ्च

।

यथा

।कर्णः

१

त्वक्

२

चक्षुः

३

जिह्वा

४

नासिका

५कर्म्मेन्द्रियाणि

पञ्च

यथा

।

वाक्

१

पाणिः

२

पादः३

पायुः

४

उपस्थः

५

।

अन्तरिन्द्रियाणि

चत्वारि

।मनः

१

बुद्धिः

२

अहङ्कारः

३

चित्तं

४

॥

मनस्तावदि-न्द्रियाणां

नियामकम्

।

चतुर्द्दश

देवाः

चतुर्द्दशे-न्द्रियनियन्तारः

।

तत्र

श्रोत्रस्य

देवता

दिक्

।त्वचो

वातः

।

चक्षुषः

सूर्य्यः

।

रसनायाः

प्रचेताःघ्राणस्याश्विनौ

।

वाचो

वह्निः

।

हस्तस्य

इन्द्रः

।पादस्य

विष्णुः

।

पायोर्मित्रः

।

उपस्थस्य

प्रजापतिः

।मनसश्चन्द्रः

।

बुद्धेश्चतुर्मुखः

।

अहङ्कारस्य

शङ्करः

।चित्तस्याच्युतः

।

इति

वेदान्तः

॥

न्यायमते

।पृथिव्या

इन्द्रियं

घ्राणं

।

जलस्य

जिह्वा

।

तेजस-श्चक्षुः

।

वायोस्त्वक्

।

आकाशस्य

कर्णः

।(

अथ

बुद्धेर्ब्रह्मा

।

अहङ्कारस्येश्वरः

।

मनसश्चन्द्रमाः

।दिशः

श्रोत्रस्य

।

त्वचो

वायुः

।

सूर्य्यश्चक्षुषोः

।रसनस्यापः

।

पृथिवी

घ्राणस्य

।

वचसोऽग्निः

।हस्तयोरिन्द्रः

।

पादयोर्विष्णुः

।

पायोर्मित्रं

।प्रजापतिरुपस्थस्येति

।

इति

सुश्रुतः

॥

)

(

यथा,

मनुः

।

२

।

८८

।

“इन्द्रियाणां

विचरतां

विषये-ष्वपहारिषु”

।विज्ञानम्

।

यथा,

ऋग्वेदे

१

।

१११

।

२

।“यथा

क्षयाम

सर्व्ववीरया

विशातन्तः

शर्द्धायधासथास्विन्द्रियम्”

।

“इन्द्रियं

विज्ञानम्”

इतिदयानन्दभाष्यम्

।

)

शुक्रम्

।

वीर्य्यम्

।

इत्यमरः

॥

इन्द्रिय

नपुंलिङ्गम्

इन्द्रस्य

आत्मनो

लिङ्गं

इन्द्र

+

घ

।

ज्ञान-क्रियासाधने

१

चक्षुरादौ

२

हस्तादौ

च

।

“इन्द्रियमिन्द्र-लिङ्गमिन्द्रदृष्टमिन्द्रसृष्टमिन्द्रजुष्टमिन्द्रदत्तमिति

वा”

पा०तस्या

नेकाविधार्थकता

दर्शिता

इतिशब्दः

प्रकारार्थे

इन्द्रेणदुर्जयमिन्द्रियमित्यपि”

सि०

कौ०

।

अत्र

सूत्रे

इन्द्रेणपरमात्मना

दृष्टमित्युक्तिरपि

इन्द्रियस्य

अस्मदादीनांप्रत्यक्षागीचरतां

निरस्यति

।

यद्वा

इन्द्रेणात्मना

दृष्ट-सात्मत्वेनाभिमतं

काणोऽहं

बधिरोऽहमित्याद्यभिमतम्

।“एतस्माज्जायते

प्राणोमनः

सर्व्वेन्द्रियाणि

चेति”

श्रुतेःइन्द्रियस्य

ईश्वरसृष्टत्वम्

।

इन्द्रदत्तमिति

इन्द्र

ऐश्वर्य्यंदत्तोऽस्मै

स्वस्वकार्य्ये

हि

तेषामैश्वर्य्यमीश्वरेण

दत्तम्

अतएवतानि

बलादिव

गृहीत्वा

विषयेषु

प्राणिनं

स्वस्वविषयग्र-हणाय

प्रवर्त्तयन्ति

।

असति

ह्यैश्वर्य्ये

न

तद्

सम्भवति

।चक्षुरादीनामात्मानुमापकत्वञ्चेत्थम्

।

करणव्यापारः

सक-र्त्तृकः

करणव्यापारेत्वात्

छिदिक्रियायां

वा-स्यादिव्यापारवदिति

करणव्यापारेण

कर्त्तुरमानगम्यत्वेतत्साजात्यात्

ज्ञानक्रियाकरणमपि

सकर्त्तुकं

करणत्वा-दिति

चक्षुरादिना

ज्ञानसाधनेनात्मनोऽनुमानम्

।

तथाइन्द्रियस्याप्रत्यक्षत्वेऽपि

ज्ञानक्रिया

सकरणिका

क्रिया-त्वात्

छिदिक्रियावत्

इत्यनुमानम्

तत्सत्त्वे

प्रमाणम्

।तत्तन्मतभेदेन

इन्द्रियस्य

भौतिक

त्वामौतिकत्वसर्व-गतत्वासर्वगतत्वप्राप्यकारित्वाप्राप्यकारित्वादिकम्

आत्म-शब्दे

६६५

पृष्ठे

प्रपञ्चेन

परीक्षितम्

।

इ-न्द्रियञ्च

द्विविधं

ज्ञानकार्म्मोन्द्रियभेदात्

तत्र

श्रोत्रा-दीनि

ज्ञानेन्द्रायाणि

हस्तादीनि

कर्मेन्द्रियाणि

।

“श्रोत्रंत्वक्चक्षुषी

जिह्वा

नासिका

चैव

पञ्चमी

।

पायूपस्थंहस्तपादं

वाक्

चैव

दशमी

स्मृता”

मनुः

।

“नासिका-लोचने

जिह्वा

त्वक्

श्रोत्रं

चेन्द्रियाणि

च

।

हस्तौ

पायु-रुपस्थश्च

वाक्पादौ

च

दशैव

तु”

शारदा०

।

“बुद्धीन्द्रि-याणि

श्रोत्रघ्राणरसनत्वगाख्यानि

।

वाक्पाणिपादपायू-पस्थानि

कर्म्मेन्द्रियाण्याहुः”

सां०

का०

।

एतानि

चषाह्येन्द्रियाणि

।

“उभयात्मकमत्र

मनः

संकल्पकमिन्द्रियञ्चसाधर्म्म्यात्”

सा०

का०

मनस्तूभयविधकरणोपकारित्वात्करणम्

।

तच्च

ज्ञानकर्म्मव्यापारसामान्ये

कारणमपिन

तत्र

करणम्

असाधारणकारणस्यैव

करणत्वात्

रूपा-दिज्ञाने

चक्षुरादीनामिव

तस्य

असाधारणबाह्यग्राह्यवि-शेषाभावात्

किन्तु

सुस्वाद्युपलब्धौ

असाधारण्यात्

तत्रैवास्यकरणत्वमिति

नैयायिकादयः

।

वेदान्तिनस्तु

मनसोनेन्द्रि-यत्वमङ्गीकुर्व्वन्तितच्च

आत्मशब्दे

दर्शितम्

।

अतएव

“पञ्च-प्राणमनोबुद्धिदशेन्द्रियसमन्वितम्

।

अपञ्चीकृतमूतोत्थसूक्ष्माङ्गं

भोगसाधनमिति”

मनोबुद्ध्योरिन्द्रियात्

पृथग्-निर्द्देशः

।

सांख्यमते

“सात्विक

एकादशकः

प्रवर्त्तते

वैकृ-तादहङ्कारात्

।

भूतादेस्तन्मात्रः

स

तामसस्तैजसादुभयम्”सां०

का०

रजोगुणोपष्टब्धसात्विकादेवाहङ्कारात्

एकाद-शेन्द्रियोत्पत्तिरुक्ता

तेनाहङ्कारिकाणीन्द्रियाणि

।

“घ्राण-रसनचक्षुस्त्वक्श्रोत्राणीन्द्रियाणि

भूतेभ्यः”

गो०

सू०भौतिकानीति

नैयायिकाः

।

“एतस्माज्जायते

प्राणः

मनःसर्वेन्द्रियाणि

चेति”

श्रुतेः

आत्मोपादानानीति

वेदान्तिनः

।अत्र

इन्द्रियेभ्यः

मनसः

पृथग्निर्देशादपि

मनसोनेन्द्रिय-त्वम्

अतएव

कठोपनिषदि

गीतायाञ्च

“इन्द्रियेभ्यः

परा-ह्यर्था

अर्थेम्यश्च

परं

मनः”

इन्द्रियाणि

हयानाहुर्मनः

प्रग्रहमेव

चेति”

च

इन्द्रियमनसोर्भेदनिर्देशः”

।

यथा

च

तदुत्प-त्तिः

तथा

पञ्चदश्यां

दर्शितम्

यथा

।

“तमःप्रधानप्रकृतेस्तद्भोगायेश्वरेच्छया

।

वियत्पवनतेजोऽम्बुभुवो

भूतानि

ज-ज्ञिरे

।

सत्वांशैः

पञ्चभिस्तेषां

क्रमाद्धीन्द्रियपञ्चकम्

।श्रोत्रत्वगक्षिरसनघ्राणाख्यमुपजायते

।

तैरन्तःकरणंसर्वैर्वृत्तिभेदेन

तत्

द्विधा

।

मनोविमर्शरूपं

स्याद्बुद्धिःस्यान्निश्चयात्मिका

।

रजोंशैः

पञ्चभिस्तेषां

क्रमात्

कर्म्मेन्द्रि-याणि

तु

।

वाक्पाणिपादपायूपस्थाभिधानानि

जज्ञि-रे”

१

दीपे

।

तेषां

स्थानकार्य्यादिकमुक्तं

तत्रैव

२

दीपे“श्रोत्रं

त्वक्चक्षुषी

जिह्वा

घ्राणं

चेन्द्रियपञ्चकम्

।कर्णादिगोलकस्थं

तत्प्राप्त्यै

धावेत्

बहिर्मुखम्

।

कदाचित्पिहिते

कर्ण्णेश्रूयते

शब्द

आन्तरः