Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
इति (iti)
This feature is only for logged in users. Please login to have full access to Kosha.
इति
ind.
A
particle
implying,
1.
Cause,
(
thus,
therefore.
)
2.
Manifesta-
tion,
(
lo!
behold!
)
3.
Something
additional,
(
etcetera.
)
4.
The
meanings
of
एव,
(
so,
thus,
even,
in
this
manner.
)
5.
Conclusion,
enough,
(
finis.
)
6.
Reference,
(
so
says,
this
is,
&c.
)
It
also
implies,
7.
Order,
arrangement,
specific
or
distinctive,
and
8.
Identity
(
of
this
or
similar
form.
)
9.
A
grammatical
copulative,
indicating
a
preceding
sound
or
sense,
to
be
again
intented.
Etymology
इ
to
go,
क्तिच्
Affix.
1
इ॑ति
adverb
thus,
so.
It
refers
to
something
said
or
thought,
which
it
follows
(
rarely
precedes
),
and
is
often
=
with
these
words,
here
endeth
(
compare
अथ
),
at
this
thought,
as
you
know
etc.
often
not
to
be
transl.
at
all.
A
nominative
before
इति
may
have
the
meaning
of
an
accusative
इतीति,
इतीव,
इत्युत,
इत्येव,
इत्येवम्,
इति
ह
स्म
&
इति
स्म
ह
=
इति
alone.
इति
तावत्
as
much
as,
the
same
as
(
—°
).
इति
कृत्वा
for
this
reason.
किमिति
wherefore,
why?
or
=
इति
किम्.
इति
ind.
A
particle
implying,
1
Cause,
(
thus,
therefore.
)
2
Manifestation,
(
lo!
behold!
)
3
Something
additional,
(
et
cetera.
)
4
The
meanings
of
एव,
(
so
thus,
even,
in
this
manner
)
5
Conclusion,
enough,
(
finis.
)
6
Reference,
(
so
says,
this
is,
&c.
)
It
also
implies,
7
Order,
arrangement,
specific
or
distinctive,
and
8
Identity
(
of
this
or
similar
form.
)
9
A
grammatical
copulative,
indicating
a
preceding
sound
or
sense,
to
be
again
intended.
Etymology
इ
to
go,
क्तिच्
Affix.
इति
[
iti
],
Indeclinable.
this
particle
is
most
generally
used
to
report
the
very
words
spoken
or
supposed
to
be
spoken
by
some
one,
as
represented
by
quotation
marks
in
English.
The
speech
reported
may
be
(
1
)
a
single
word
used
merely
to
express
what
the
form
of
the
word
is,
when
it
is
used
as
it
is
(
शब्दस्वरूपद्योतक
)
कूजन्तं
रामरामेति
मधुरं
मधुराक्षरम्
Rāmarakṣā.
अत
एव
गवित्याह
Bhartṛi.
(
2
)
or
a
substantive,
which
must
be
put
in
the
nominative
case
when
its
meaning
is
to
be
indicated
(
प्रतिपदिकार्थद्योतक
)
चयस्त्विषामित्यवधारितं
पुरा
...
क्रमादमुं
नारद
इत्यबोधि
सः
Sisupâlavadha.
1.3.
अवैमि
चैनामनघेति
Raghuvamsa (Bombay).
14.4
दिलीप
इति
राजेन्दुः
Raghuvamsa (Bombay).
1.12
sometimes
with
Accusative.
कैवर्तमिति
यं
प्राहुः
Manusmṛiti.
1.34.
Bhagavadgîtâ (Bombay).
6.2
(
3
)
or
a
whole
sentence
when
इति
is
merely
used
at
the
end
of
that
sentence
(
वाक्यार्थद्योतक
)
ज्ञास्यसि
कियद्
भुजो
मे
रक्ति
भौंर्वीकिणाङ्क
इति
Sakuntalâ (Bombay).
1.13
तयोर्मुनिकुमारयोरन्यतरः
कथयति
अक्षमालामुपयचितुमागतो-
स्मीति
Kâdambarî (Bombay).
151.
Besides
this
general
sense
इति
has
the
following
senses:
(
a
)
Cause,
as
expressed
by
'because',
'since',
'on
the
ground
that',
in
English
वैदेशिको$स्मीति
पृच्छामि
Ubhayapada (Parasmai. and Atmane.)
पुराणमित्येव
न
साधु
सर्वम्
Mâlavikâgnimitra (Bombay).
1.2,
Often times.
.
with
किम्
quod vide, which see.
(
b
)
Purpose
or
motive,
as
expressed
by
'that',
'in
order
that'
शरीरस्य
विनाशो
मा
भूदिति
मयेदमु-
त्क्षिप्य
समानीतम्
Kâdambarî (Bombay).
32
Raghuvamsa (Bombay).
1.37.
(
c
)
Thus,
to
mark
the
conclusion
(
Opposite of.
अथ
)
इति
प्रथमो$ङ्कः
thus
or
here
ends
the
first
Act.
(
d
)
It
is
Often times.
en
used
to
include
under
one
head
a
number
of
separate
objects
grouped
together
पृथिव्यापस्तेजो
वायुराकाशं
कालो
दिगात्मा
मन
इति
द्रव्याणि
T.
S.
(
e
)
So,
thus,
in
this
manner
इत्युक्तवन्तं
परिरभ्य
दोर्भ्याम्
Kirâtârjunîya.
11.8.
(
f
)
Of
this
nature
or
description
गौरश्वः
पुरुषो
हस्तीति
जातिः.
(
g
)
As
follows,
to
the
following
effect
रामाभिधानो
हरिरित्युवाच
Raghuvamsa (Bombay).
13.1.
(
h
)
As
for,
in
the
capacity
of,
as
regards,
showing
capacity
or
relation
पितेति
स
पूज्यः,
अध्यापक
इति
निन्द्यः,
शीघ्रमिति
सुकरं,
निभृतमिति
चिन्तनीयं
भवेत्
Sakuntalâ (Bombay).
3.
(
i
)
It
is
Often times.
en
used
with
the
name
of
an
author
to
form
an
Avyayibhāva
Compound.
इतिपाणिनि
thus
according
to
Pāṇini.
(
j
)
Illustration
(
usually
with
आदि
)
इन्दुरिन्दुरिव
श्रीमानित्यादौ
तदनन्वयः
Chandr.
गौः
शुश्चलो
डित्थ
इत्यादौ
Kávyaprakâsa.
2.
(
k
)
A
quotation
or
an
opinion
accepted
इति
पाणिनिः,
इत्यापिशलिः,
इत्यमरः,
विश्वः
Et cætera.
(
l
)
It
is
Often times.
en
used
by
commentators
after
quoting
a
rule
in
the
sense
of
'according
to
such
a
rule'
शकि
लिङ्
च
(
Parasmaipada.
III.3.172
)
इति
शक्यार्थे
लिङ्
Malli.
Other
senses
mentioned
are:
(
m
)
Manifestation.
(
n
)
Order.
(
o
)
Arrangement.
(
p
)
Identity.
(
q
)
Proximity.
(
r
)
Visibility.
(
s
)
Excess
or
superiority.
(
t
)
Requiring.
(
इति
स्वरूपे
सान्निध्ये
विवक्षानियमे
मते
।
हेतौ
प्रकार-
प्रत्यक्षप्रकाशेप्यवधारणे,
एकमर्थे
समाप्तौ
च
॥
Hem.
).
Compound.
-अर्थः
sum
and
substance,
meaning
in
short
(
Often times.
en
)
used
by
commentators
).
-अर्थम्
Indeclinable.
for
this
purpose,
hence.
-आदि
Adjective.
having
such
a
thing
or
things
at
the
beginning,
so
forth,
et
cætera
(
Et cætera.
).
इत्यादिप्रचुराः
पुरातन-
कथाः
सर्वेभ्य
एवं
श्रुताः
Udb.
-उक्तम्
information,
report.-कथ
Adjective.
not
fit
to
be
believed,
untrustworthy.
wicked,
lost.
(
-था
)
a
meaningless
or
nonsensical
talk.
-कर्तव्य,
-करणीय,
-कार्य,
-कृत्य
Adjective.
proper
or
necessary
to
be
done
according
to
certain
rules.
(
-कर्तव्यम्,
-णीयम्
)
duty,
obligation
श्रूयतामितिकर्तव्यं
सर्वानेव
ब्रवीमि
वः
Rāmāyana
2.68.5.
एवं
सर्वं
विधायेदमितिकर्तव्यमात्मनः
Manusmṛiti.
7.14
2.
संसिद्धावितिकरणीयसंनिबद्धैरालापैः
Kirâtârjunîya.
7.17.
˚ता,
-कार्यता,
-कृत्यता
any
proper
or
necessary
duty,
obligation
स
मुहूर्तमिव
घ्यात्वा
विनिश्चित्येतिकृत्यताम्
Mahâbhârata (Bombay).
*
3.36.4.
इति-
कर्तव्यतामूढः
wholly
at
a
loss
what
to
do,
embarrassed,
perplexed.
-पाणिनि
Indeclinable.
Thus
according
to
Pāṇini's
very
words.
-मात्र
Adjective.
of
such
extent
or
quality.
वृत्तम्
occurrence,
event.
a
tale,
story.
इतिः
[
itiḥ
],
Feminine.
Going,
moving.
इतिः
[
itiḥ
],
1
Knowledge.
Speed
Śabda
Ch.
इति
ind.
1
This
particle
is
most
generally
used
to
report
the
very
words
spoken
or
supposed
to
be
spoken
by
some
one,
as
represented
by
the
quotation
marks
in
English.
The
speech
reported
may
be
(
1
)
a
single
word
used
merely
to
express
what
the
form
of
the
word
is,
when
it
is
used
as
it
is
(
शब्दस्वरूपद्योतक
)
राम
रामेति
रामेति
कूजंतं
मधुराक्षरं
Rām.
अत
एव
गवित्याह
Bhartṛ.
(
2
)
or
a
substantive,
which
must
be
put
in
the
nominative
case
when
its
meaning
is
to
be
indicated
(
प्रातिपदिकार्थद्योतक
)
चयस्त्विषामित्यवधारितं
पुरा…
क्रमादमुं
नारद
इत्यबोधि
सः
Śi.
1.
3
अवैमि
चैनामनघेति
R.
14.
40
दिलीप
इति
राजेंदुः
R.
1.
12
sometimes
with
acc.
कैवर्तमिति
यं
प्राहुः
Ms.
10.
34
Bg.
6.
2
(
3
)
or
a
whole
sentence
when
इति
is
merely
used
at
the
end
of
that
sentence
(
वाक्यार्थद्योतक
)
ज्ञास्यसि
कियद्भुजो
मे
रक्षति
मौर्वीकिणांक
इति
Ś.
1.
13
तयोर्मुनिकुमारयोरन्यतरःकथयति
अक्षमालामुपयाचितुमागतोस्मीति
K.
151.
2
Besides
this
general
sense
इति
has
the
following
senses:
(
a
)
Cause,
as
expressed
by
‘because’,
‘since’,
‘on
the
ground
that’,
in
English
वैदेशिकोस्मीति
पृच्छामि
U.
पुराणमित्येव
न
साधु
सर्वं
M.
1.
2
oft.
with
किं
q.
v.
(
b
)
Purpose
or
motive,
as
expressed
by
‘that’
‘in
order
that’
शरीरस्य
विनाशो
मा
भूदिति
मयेदमुत्क्षिप्य
समानीतं
K.
320
R.
1.
37.
(
c
)
Thus,
to
mark
the
conclusion
(
opp.
अथ
)
इति
प्रथमोंऽकः
thus
or
here
ends
the
first
Act.
(
d
)
It
is
often
used
to
include
under
one
head
a
number
of
separate
objects
grouped
together
पृथिव्यापस्तेजो
वायुराकाशं
कालो
दिगात्मा
मन
इति
द्रव्याणि
T.
S.
(
e
)
So,
thus,
in
this
manner
इत्युक्तवंतं
परिरभ्य
दोर्भ्यां
Ki.
11.
80.
(
f
)
Of
this
nature
or
description
गौरश्वः
पुरुषो
हस्तीति
जातिः.
(
g
)
As
follows,
to
the
following
effect
रामामिधानो
हरिरित्युवाच
R.
13.
1.
(
h
)
As
for,
in
the
capacity
of,
as
regards,
showing
capacity
or
relation
पितेति
स
पूज्यः,
अध्यापक
इति
निंद्यः,
शीघ्रमिति
सुकरं,
निभृतमिति
चिंतनीयं
भवेत्
Ś.
3.
(
i
)
It
is
often
used
with
the
name
of
an
author
to
form
an
Avyayībhāva
comp
इतिपाणिनि
thus
according
to
Pāṇini.
(
j
)
Illustration
(
usually
with
आदि
)
इंदुरिंदुरिव
श्रीमानित्यादौ
तदनन्वयः
Chandr.
गौः
शुक्लश्चलो
डित्थ
इत्यादौ
K.
P.
2.
(
k
)
A
quotation
or
an
opinion
accepted
इति
पाणिनिः,
इत्यापिशलिः,
इत्यमरः,
विश्वः
&c.
(
l
)
It
is
often
used
by
commentators
after
quoting
a
rule
in
the
sense
of
‘according
to
such
a
rule’
शकि
लिङ्
च
(
P.
III.
3.
172
)
इति
शक्यार्थे
लिङ्
Malli.
Other
senses
mentioned
are:
(
m.
)
Manifestation.
(
n.
)
Order.
(
o
)
Arrangement.
(
p
)
Identity.
(
q
)
Proximity.
(
r
)
Visibility.
(
s
)
Excess
or
superiority.
(
t
)
Requiring.
(
इति
स्वरूपे
सान्निध्ये
विवक्षानियमे
मते
।
हेतौ
प्रकारप्रत्यक्षप्रकाशेप्यवधारणे,
एवमर्थे
समाप्तौ
च
॥
Hem.
).
Comp.
अर्थः
sum
and
substance,
meaning
in
short
(
often
used
by
commentators
).
अर्थं
ind.
for
this
purpose,
hence.
आदि
a.
having
such
a
thing
or
things
at
the
beginning,
so
forth,
et
cætera
(
&c.
).
उक्तं
information,
report.
कथ
a.
{1}
not
fit
to
be
believed,
untrustworthy.
{2}
wicked,
lost.
(
था
)
a
meaningless
or
nonsensical
talk.
कर्तव्य,
करणीय
a.
proper
or
necessary
to
be
done
according
to
certain
rules.
(
व्यं,
यं
)
duty,
obligation
एवं
सर्वं
विधायेदमितिकर्तव्यमात्मनः
Ms.
7.
142,
Ki.
7.
17
°ता,
कार्यता,
कृत्यता
any
proper
or
necessary
duty,
obligation
इतिकर्तव्यतामूढः
wholly
at
a
loss
what
to
do,
embarrassed,
perplexed.
मात्र
a.
of
such
extent
or
quality.
वृत्तं
{1}
occurrence,
event
{2}
a
tale,
story.
2.
इ॑ति
indeclinable, either an indeclinable participle or an adverb or a case used adverbially.
(
from.
pronominal
base
3.
इ
),
in
this
manner,
thus
(
in
its
original
signification
इ॑ति
refers
to
something
that
has
been
said
or
thought,
or
lays
stress
on
what
precedes
in
the
Brāhmaṇas
it
is
often
equivalent
to
‘as
you
know’,
reminding
the
hearer
or
reader
of
certain
customs,
conditions,
et cetera.
supposed
to
be
known
to
him
).
In
quotations
of
every
kind
इ॑ति
means
that
the
preceding
words
are
the
very
words
which
some
person
has
or
might
have
spoken,
and
placed
thus
at
the
end
of
a
speech
it
serves
the
purpose
of
inverted
commas
(
इ॑त्य्
उक्त्वा,
having
so
said
इ॑ति
कृत्वा,
having
so
considered,
having
so
decided
).
It
may
often
have
reference
merely
to
what
is
passing
in
the
mind,
e.g.
बालो
ऽपि
नावमन्तव्यो
मनुष्य
इ॑ति
भूमिपः,
a
king,
though
a
child,
is
not
to
be
despised,
saying
to
one's
self,
‘he
is
a
mortal’,
(
Greek.
928.
)
In
dram.
इ॑ति
तथा
करोति
means
‘after
these
words
he
acts
thus’.
Sometimes
इ॑ति
is
used
to
include
under
one
head
a
number
of
separate
objects
aggregated
together
(
e.g.
इज्याध्ययनदानानि
तपः
सत्यं
क्षमा
दमः
।
अलोभ
इ॑ति
मार्गो
ऽयम्,
‘sacrificing,
studying,
liberality,
penance,
truth,
patience,
self-restraint,
absence
of
desire’,
this
course
of
conduct,
et cetera.
)
इ॑ति
is
sometimes
followed
by
एवम्,
इव,
or
a
demonstrative
pronoun
pleonastically
(
e.g.
ताम्
ब्रूयाद्
भवतीत्य्
एवम्,
her
he
may
call
‘lady’,
thus
).
इ॑ति
may
form
an
adverbial
compound
with
the
name
of
an
author
(
e.g.
इ॑ति-पाणिनि,
thus
according
to
Pāṇini
).
It
may
also
express
the
act
of
calling
attention
(
lo!
behold!
)
It
may
have
some
other
significations,
e.g.
something
additional
(
as
in
इ॑त्यादि,
et
caetera
),
order,
arrangement
specific
or
distinctive,
and
identity.
It
is
used
by
native
commentators
after
quoting
a
rule
to
express
‘according
to
such
a
rule’
(
e.g.
अनुदात्तङित
इ॑त्य्
आत्मनेपदम्
भवति,
according
to
the
rule
of
Pāṇini,
i,
3,
12,
the
Ātmane-pada
takes
place
).
किम्
इ॑ति
equal, equivalent to, the same as, explained by.
किम्,
wherefore,
why?
(
In
the
Śatapatha-brāhmaṇa
ति
occurs
for
इ॑ति
confer, compare.
Prākṛt
ti
and
tti.
)
इति
2.
इति,
ind.
(
fr.
pronominal
base
3.
इ
),
in
this
manner,
thus.
In
its
original
signification
इति
refers
to
something
that
has
been
said
or
thought,
or
lays
stress
on
what
precedes.
In
the
Brāhmaṇas
it
is
often
equivalent
to
‘as
you
know,
’
reminding
the
hearer
or
reader
of
certain
customs,
conditions,
&c.,
supposed
to
be
known
to
him.
In
quotations
of
every
kind
इति
means
that
the
pre-
ceding
words
are
the
very
words
which
some
person
has
or
might
have
spoken,
and
placed
thus
at
the
end
of
a
speech
it
serves
the
purpose
of
inverted
commas
(
e.
g.
इत्य्
उक्त्वा,
having
so
said
इति
कृत्वा,
having
so
considered,
having
so
decided
).
It
may
often
have
reference
merely
to
what
is
passing
in
the
mind,
e.
g.
बालोऽपि
नावमन्तव्यो
मनुष्य
इति
भूमिपः,
a
king,
though
a
child,
is
not
to
be
despised,
saying
to
one's
self,
‘he
is
a
mortal,
’
(
Gram.
928.
)
In
theatrical
language
इति
तथा
करोति
=
after
these
words
he
acts
so.
Sometimes
इति
is
used
to
include
under
one
head
a
number
of
separate
objects
aggregated
together
(
e.
g.
इज्याध्ययनदानानि
तपः
सत्यं
क्षमा
दमः
अलोभ
इति
मार्गोऽयम्,
‘sacrificing,
study-
ing,
liberality,
penance,
truth,
patience,
self-restraint,
absence
of
desire,
’
this
course
of
conduct,
&c.
).
इति
is
sometimes
followed
by
एवम्,
इव,
or
a
demonstrative
pronoun
pleonastically
(
e.
g.
ताम्
ब्रूयाद्
भवतीत्य्
एवम्,
her
he
may
call
‘lady,
’
thus
).
इति
may
form
an
adverbial
compound
with
the
name
of
an
author
(
e.
g.
इतिपाणिनि,
thus
according
to
Pāṇini
).
It
may
also
express
manifestation
(
lo!
behold!
),
some-
thing
additional
(
as
in
इत्य्-आदि,
et
cetera
),
order,
ar-
rangement
specific
or
distinctive,
and
identity.
It
is
used
by
native
commentators
after
quoting
a
rule
to
express
‘according
to
such
a
rule’
(
e.
g.
अनुदात्त-
ङित
इत्य्
आत्मनेपदम्
भवति,
according
to
the
rule
of
Pāṇini
1.
3,
12,
the
Ātmane-pada
takes
place
).
किम्
इति
=
किम्,
wherefore,
why
?
(
In
the
Śata-
patha-Brāhmaṇa
ति
occurs
for
इति
cf.
Prākṛt
ति
and
त्ति।
)
—इति-कथ,
अस्,
आ,
अम्,
unworthy
of
trust,
not
fit
to
be
credited
wicked,
lost
(
आ
),
f.
unmeaning
or
nonsensical
discourse
(
?
for
अति-कथ,
q.
v.
)
—इति-
करण,
अम्,
n.
or
इति-कार,
अस्,
m.
the
word
इति।
—इति-कर्तव्य,
अस्,
आ,
अम्,
proper
or
necessary
to
be
done
according
to
certain
conditions
(
अम्
),
n.
duty,
obligation.
—इतिकर्तव्य-ता,
f.
or
इतिकार्य-ता
or
इति-
कृत्य-ता,
f.
any
proper
or
necessary
measure,
obliga-
tion.
—इतिकर्तव्यता-मूढ,
अस्,
आ,
अम्,
embar-
rassed,
dumbfounded,
wholly
at
a
loss
what
to
do.
—इति-
थ,
अस्,
ई,
अम्,
Ved.
such
a
one,
such,
e.
g.
पुरेति-
थ्यै
(
?
रात्र्यै
dat.
sing.
)
मरिष्यसि,
before
such
and
such
a
day
thou
wilt
die.
—इति-मात्र,
अस्,
आ,
अम्,
of
such
extent
or
quality.
—इति-वत्,
ind.
in
the
same
manner.
—इति-वृत्त,
अम्,
n.
occurrence,
event.
—इत्य्-अर्थम्,
ind.
for
this
purpose.
—इत्य्-आदि,
इस्,
इस्,
इ,
having
such
(
thing
or
things
)
at
the
begin-
ning,
thus
beginning,
and
so
forth,
et
cetera.
—इत्य्-
उक्त,
अम्,
n.
information,
report,
narrative.
इति
1.
í-ti,
ad.
so,
thus
(
quoting
words
or
🞄thoughts,
generally
at
the
end,
sts.
at
beg.
or
🞄near
the
end,
serving
the
purpose
of
inverted
🞄commas,
and
supplying
the
place
of
oratio
🞄obliqua
it
is
also
used
to
conclude
an
🞄enumeration,
with
or
without
ca
):
iti
tathā
karoti,
so
saying,
he
acts
accordingly
(
stage
🞄direction
)
iti
kṛtvā,
so
saying,
therefore,
🞄considering
that
—
kimiti
=
kim,
why?
(
sts.
🞄=
iti
kim
).
iti‿iti,
iti‿iva,
iti‿uta,
iti‿evam,
iti
sma,
iti
ha,
iti
ha
sma
=
iti
(
sts.
🞄iti
is
followed
pleonastically
by
a
dem.
prn.
).
इति
इति
(
probably
a
case
of
an
original
इ
+
त्य,
see
इदम्
),
adv.
1.
Thus,
Man.
2,
237.
2.
It
is
used
in
quoting
words
or
thoughts
of
one's
self
or
some
other:
Man.
2,
129,
तां
ब्रूयाद्
भवतीति,
He
may
address
her
thus
(
i.
e.
by
the
word
),
भवति
Chr.
4,
15,
अवोचम्॥।भीष्मः
शान्तन-
वः
कन्या
करतीति,
I
spoke
thus:
‘Bhīṣma
the
son
of
Śāntanu
robs
the
girls,
’
i.
e.
I.
rob,
etc.
Nal.
16,
9,
तर्-
कयाम्
आस
भैमीति,
he
thought
thus:
‘she
is
the
daughter
of
Bhīma’
Nal.
20,
14,
न
हि
जानामि
भवेद्
एवं
न
वेति,
I
do
not
know
(
thus
):
may
it
be
so
or
not,
i.
e.
I
do
not
know
if
it
be
thus
or
not.
Generally
words
express-
ing
‘to
say,
’
or
‘to
think,
’
are
wanting,
e.
g.
Pañc.
68,
25,
अकुतो
पि
भयम्
इति,
‘There
is
no
danger
from
any
quarter’
thus
(
thinking
)
Nal.
14,
14,
न
त्वां
विद्युर्
जना
इति,
‘People
will
not
know
thee’
thus
(
thinking
).
Sometimes
is
added
कृत्वा
or
ह,
e.
g.
MBh.
1,
1522,
सखेति
कृत्वा,
Thinking
you
are
my
friend,
Man.
9,
45.
3.
It
often
follows
a
question
without
expressing
a
dis-
tinct
meaning,
e.
g.
Hit.
53,
18.
4.
It
is
used
to
denote
the
conclusion
of
a
book
or
chapter,
Rām.
1,
end.
5.
With
preceding
किम्,
Why,
Daśak.
in
Chr.
197,
22.
उस
तरह
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
"यह
अव्यय
प्रायः
किसी
के
द्वारा
बोले
गये,
या
बोले
समझे
गये
शब्दों
को
वैसा
का
वैसा
ही
रख
देने
के
लिए
प्रयुक्त
किया
जाता
है
जिसको
कि
हम
अंग्रेजी
में
अवतरणांश
चिन्हों
द्वारा
प्रकट
करते
है,
इस
प्रकार
कही
गई
बात
हो
सकती
है"
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
एक
अकेला
शब्द
के
स्वरूप
में
दर्शाने
के
लिए
प्रयुक्त
किया
गया
हो
(
शब्दस्वरूपद्योतक
)
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
कोई
प्रातिपदिक
जो
कि
अपने
अर्थों
को
संकेतित
करने
केलिए
कर्तृकारक
में
प्रयुक्त
होता
है
(
प्रातिपादिकार्थद्योतक
)
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
पूरा
वाक्य
जब
कि
'इति'
शब्द
वाक्य
के
केवल
अन्त
में
ही
प्रयुक्त
किया
जाता
है(
वाक्यार्थद्योतक
)
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
"क्योंकि',
'यतः'
कारण
यह
कि
आदि
शब्दों
से
व्यक्तीकरण"
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
अभिप्राय
या
प्रयोजन
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
उपसंहार
द्योतक
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
"अतः,
इस
प्रकार,
इस
रीति
से
"
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
इस
स्वभाव
या
विवरण
वाला
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
"जैसा
कि
नीचे
है,
नीचे
लिखे
परिणामानुसार"
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
"जहाँ
तक….,
की
हैसियत
से,
के
विषय
में
"
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
निदर्शन
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
मानी
हुई
सम्मति
या
उद्धरण
इति
अव्य*
-
इ-क्तिन्
स्पष्टीकरण
इतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
इ+
क्तिन्
ज्ञान
इतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
इ+
क्तिन्
"चाल,
गति"
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ಹೇತು
/ಕಾರಣ
प्रयोगाः
"माधवोऽपि
मदनोद्यानं
प्रभातेऽनुप्रेषितः
।
तत्र
किल
मालती
गमिष्यति
।
ततोऽन्योन्यदर्शनं
भविष्यतीति
॥"
उल्लेखाः
मालती०
१
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ಸ್ವರೂಪ
प्रयोगाः
"षड्गुणाः
शक्तयस्तिस्रः
सिद्धयश्चोदयास्त्रयः
।
ग्रन्थानधीत्य
व्याकर्तुमिति
दुर्मेधसोऽप्यलम्
॥"
उल्लेखाः
माघ०
१-३
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ಪ್ರಕರಣ
प्रयोगाः
"उदितेऽनुदिते
चैव
समयाध्युषिते
तथा
।
सर्वथा
वर्तते
यज्ञः
इतीयं
वैदिकी
श्रुतिः
॥"
उल्लेखाः
मनु०
२-१५
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ಹಿೀಗೆ
/ಈ
ರೀತಿಯಾಗಿ
प्रयोगाः
"व्याहृत्य
मरुतां
पत्याविति
वाचमवस्थिते"
उल्लेखाः
किरा०
११-३७
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ಮುಂದಿನ
ರೀತಿಯಲ್ಲಿ
प्रयोगाः
"रत्नाकरं
वीक्ष्य
मिथः
स
जायां
रामाभिधानो
हरिरित्युवाच"
उल्लेखाः
रघु०
१३-१
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ಪ್ರದರ್ಶನ
प्रयोगाः
हरिशब्दस्य
प्रकाश
इरिहरि
।
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ನಿದರ್ಶನ
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ಅನುಕರಣ
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ಸಾನ್ನಿಧ್ಯ
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ಆದಿ
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ಸಮಾಪ್ತಿ
/ಕೊನೆ
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ಅವಧಾರಣ
इति
पदविभागः
अव्ययम्
कन्नडार्थः
ಪರಾಮರ್ಶ
विस्तारः
"इति
स्वरूपे
सान्निध्ये
विवक्षानियमेऽपि
च
।
हेतौ
प्रकारप्रत्यक्षप्रकाशेष्ववधारणे
।
एवमर्थे
समाप्तौ
स्यात्"
-
हेम०
।
iti
{%
ind.
%}
When
placed
at
the
end
of
a
word
merely
to
show
what
the
form
of
that
word
is,
the
word
is
used
without
any
case-ending,
e.g.
रामेति
कूजन्तं
मधुरं
मधुराक्षरम्
or
कृष्णेति
मंगलं
नाम
यस्य
वाचि
प्रवर्तते.
When
placed
at
the
end
of
a
substantive
to
indicate
its
meaning,
the
substantive
is
used
in
the
nominative,
e.g.
क्रमादमुं
नारद
इत्य
बोधि
सः
Sis.i.8,
दशरथ
इत्युदाहृतः
Bt.i.1.
When
used
to
indicate
the
meaning
of
a
sentence
it
is
merely
added
on
to
that
sentence,
e.g.
प्राप्तस्य
बाधादित्येवं
परिसंख्या
त्रोदिषिका
/M.
Kārikā./
As
a
particle,
it
implies-
(
1
)
cause
or
purpose
(
because,
since,
that
),
पुराणमित्येव
न
साधु
सर्वम्
Mal.i.
(
in
this
sense
it
is
often
preceded
by
किं
and
then
means
‘for
what
purpose’
and
emphasizes
the
question,
किमित्यपास्याभरणानि
यौवने
धृतं
त्वया
वार्धकशोभि
वल्कलम्
K.S.v.44.
)
(
2
)
manner,
method
(
so,
thus
),
इति
मदमदनाभ्यां
रागिणः
स्पष्टरागाः
Sis.x.91
(
3
)
manifestation,
e.g.
इतिहरि
(
4
)
finis,
e.g.
इति
रघुवंशे
दशमः
सर्गः
(
5
)
capacity,
relation,
e.g.
पितेति
पूज्यः
(
6
)
illustration
(
genially
with
आदि
),
e.g.
गौः
शुक्लश्चलो
डित्थ
इत्यादौ
K.Pr.ii.
(
7
)
a
quotation
or
opinion,
एकोऽपि
दोषो
गुणसन्निपाते
निमज्जतीन्दोरिति
यो
बभाषे,
इति
पाणिनिः
(
8
)
reporting
(
as
follow
),
रामाभिधानो
हरिरित्युक्त
च
R.xiii.1.
(
अ
)
१.हेतुः।
‘माधवोपि
मदनोद्यानं
प्रभातेऽनप्रेषितः।
तत्र
किल
मालती
गमिष्यति
।
ततोऽन्योन्यदर्शनं
भविष्यतीति’
मालती०१।
‘श्वस्तया
सुखसंवित्तिः
स्मस्णीयाधुनातनी
।
इति
स्वप्नोपमनि
मत्वा
कामन्मा
गास्तदङ्गताम्’
किरा०११.३४।
२.स्वरूपम्
।
३.प्रकरणम्
।
‘उदिनेऽनुदिने
चैव
समयाध्युषिते
तथा
।
सर्वथा
वर्तते
यज्ञः
इतीथं
वैदिकी
श्रुतिः’
मनुः२.१५।
४.एवं
प्रकारेण
।
‘व्याहृत्य
मरूतां
पत्याविति
वाचमवस्थिते’
किरा०११.३७।
५.प्रदर्शनम्
।
६.निदर्शनम्
।
७.अनुकरणम्
।
८.सान्निध्यम्
।
९.आदिः।
१०.समाप्तिः।
११.अवधारणम्
।
१२.परामर्शः।
‘इति
स्वरूपे
सान्निध्ये
विवक्षानियमेऽपि
च
।
हेतौ
प्रकारप्रत्यक्षप्रकाशेष्ववधारणे
।
एवमर्थे
समाण्तौ
स्थात्’
हैमः।
इति
Adv.
(
ut
equidem
puto,
a
stirpe
pronom.
इ
s.
ति
)
sic.
BH.
18.
78.
UR.
16.
Saepissime
hoc
adverbium,
aut
sup-
plendo
aut
apposito
verbo
dicere
vel
cogitare,
usur-
patur
ad
indicandum
sermonem
vel
cogitationem
directe
introductam,
et
plerumque
introducta
verba
sequitur,
nonnunquam
etiam
eis
interponitur.
H.
4.
21.
BR.
3.
4.
SU.
1.
23.
32.
SA.
1.
23.
DR.
1.
10.
7.
27.
A.
9.
30.
31.
RAM.
ed.
Ser.
III.
44.
12.
14.
íti,
adv.
see
1102a.
—1.
in
this
way,
thus
so
iti
devā
akurvan,
thus
the
gods
did,
96^9
—2.
used
w.
all
kinds
of
quotations
made
verbis
ipsissimis:
tathā_ity
uktvā,
upon
saying
“Yes,
”
4^2
sa
pṛṣṭavān
kau
yuvām
iti,
he
asked,
“Who
are
ye,
”
45^5
evam
astu
iti
tau
dhāvitau,
with
the
words,
“So
be
it,
”
the
two
ran
off,
45^16
so
RV.,
85^12
so
MS.,
92^15
ity
ākarṇya,
on
hearing
(
so,
i.
e.
)
the
preceding
ślokas,
17^16
cf.
18^10
—2a.
designating
something
as
that
which
was,
or
under
the
circumstances
might
have
been
said
or
thought
or
intended
or
known,
sometimes
(
46^16
)
preceding
it,
but
usually
following
it:
martavyam
iti,
at
the
thought,
“I
must
die,
”
29^9
gardabho
'yam
iti
jñātvā,
recognizing
(
the
fact
),
“This
is
an
ass,
”
34^20
—2b.
interr.
in
place
of
the
exact
quotation:
kim
iti,
alleging
or
intending
what,
under
what
pretext,
with
what
intention,
30^4,
41^5
—2c.
used
in
giving
an
authority:
iti
dhāraṇā,
so
(
is
)
the
rule,
62^17
ity
eke,
so
some
folks
(
say
),
101^9
—2d.
used
in
citing
a
Vedic
verse
by
its
first
word
(
60^13
)
or
words
(
98^20,
etc.
)
—2e.
at
the
end
of
a
section
or
book
(
cf.
atha
),
here
endeth,
4^4
—2f.
w.
verbs
of
naming,
considering,
etc.,
the
predicate,
marked
by
iti,
is
nom.,
sometimes
acc.--
both
constructions
at
61^22
damayantī_iti
viśrutā,
known
as
or
named
“D.,
”
6^3
—3.
used
to
include
under
one
head
or
as
in
a
list
several
separate
objects,
21^7,
100^8,
105^7
—4.
evam
superfluously
added,
61^12
iti
doubled,
60^11
—5.
iti
ha
=
iti,
12^8,
61^18.
[
pron.
root
i,
1102a:
cf.
Lat.
itidem,
‘just
so.’
]
Synonyms
एवम्,
इत्थं,
उक्तप्रकारेण,
एतादृशम्,
इति,
तथाहि,
अनयारीत्या,
अनेन
प्रकारेण,
एवम्
प्रकारेण,
एवम्प्रकारेण,
उक्तेन
प्रकारेण,
अतः
एव
(Adverb)
एवम्
उक्तेन
प्रकारेण।
"एवं
कार्यं
करिष्यति
चेत्
कदापि
मम
कार्यस्य
सिद्धिर्न
भवति।"
इति
अव्य।
कारणम्
समानार्थकाः
हेतु,
कारण,
बीज,
प्रमाण,
निमित्त,
प्रत्यय,
इति,
हि,
यत्_तत्,
यतः_ततः
3।3।246।2।1
प्रति
प्रतिनिधौ
वीप्सालक्षणादौ
प्रयोगतः।
इति
हेतुप्रकरणप्रकर्षादिसमाप्तिषु॥
==>
मुख्यकारणम्
पदार्थ-विभागः
कारणम्
इति
अव्य।
प्रकरणम्
समानार्थकाः
वृत्तान्त,
इति
3।3।246।2।1
प्रति
प्रतिनिधौ
वीप्सालक्षणादौ
प्रयोगतः।
इति
हेतुप्रकरणप्रकर्षादिसमाप्तिषु॥
पदार्थ-विभागः
,
गुणः,
मानसिकभावः
इति
अव्य।
प्रकर्षः
समानार्थकाः
अति,
इति
3।3।246।2।1
प्रति
प्रतिनिधौ
वीप्सालक्षणादौ
प्रयोगतः।
इति
हेतुप्रकरणप्रकर्षादिसमाप्तिषु॥
पदार्थ-विभागः
,
गुणः,
मानसिकभावः
इति
अव्य।
समापनम्
समानार्थकाः
साति,
अवसान,
इति
3।3।246।2।1
प्रति
प्रतिनिधौ
वीप्सालक्षणादौ
प्रयोगतः।
इति
हेतुप्रकरणप्रकर्षादिसमाप्तिषु॥
पदार्थ-विभागः
,
क्रिया
इति,
अव्ययम्
(
इण्
+
क्तिच्
।
)
हेतुः
।
(
यथा,
रघुः
।
२
।
२२
।“वत्सोत्सुकापि
स्तिमिता
सपर्य्यां,
प्रत्यग्रहीत्सेति
ननन्दतुस्तौ”
।
)प्रकरणम्
।
(
यथा,
मनुः
।
२
।
१५
॥
“उदितेऽनुदिते
चैव
समयाध्युसिते
तथा
।सर्व्वथा
वर्त्तते
यज्ञ
इतीयं
वैदिकी
श्रुतिः”
॥
)प्रकाशः
।
(
यथा,
रघुः
।
१
।
१२
।“दिलीप
इति
राजेन्दुरिन्दुः
क्षीरनिधाविव”
॥
)आदिः
।
समाप्तिः
।
इत्यमरः
॥
निदर्शनम्
।(
“आपो
नारा
इति
प्रोक्ता
आपो
वै
नरसूनवः”
।इति
मनुः
।
१
।
१०
।
)
प्रकारः
।
अनुकर्षः
।
पर-कृतिः
।
इति
मेदिनी
॥
(
विवक्षानियमः
।
प्रत्यक्षं
।अवधारणं
।
परामर्शः
।
मानम्
।
इत्थमर्थः
।एवार्थः
।
“गुणानित्येव
तान्
विद्धि”
।
इतिरामायणे
।
१
म
काण्डे
।
)
इति
अव्ययम्
इण--क्तिच्
।
१
हेतौ,
२
प्रकाशने,
३
निदर्शने,
४
प्रकारे,
५
अनुकर्षे,
६
समाप्तौ,
७
प्रकरणे,
८
स्वरूपे,
९
सान्निध्ये,
१०
विवक्षानियमे,
११
मते,
१२
प्रत्यक्षे,
२३
अव-धारणे,
१४
व्यवस्थायाम्,
१५
परामर्शे,
१६
माने,
१७
इत्थ-मर्थे,
१८
प्रकर्षे,
१९
उपक्रमे
च
।
तत्र
स्वरूपद्योतकता
त्रिधाशब्दस्वरूपद्योतकता
प्रातिपादिकार्थद्योतकता
वाक्यार्थद्योतकता
चेति
भेदात्
।
तत्र
शब्दस्वरूपद्योतकत्वे
तद्योगेन
प्रथमा
।
“कृष्णेति
मङ्गल
नाम
यस्य
वाचि
प्रवर्त्तते”पुरा०
“अतएव
गवित्याह
भूसत्तायामितीदृशम्”भर्त्तृहरिः
“रामरामेति
रामेति
कूजन्तं
मधुरं
वचः”रामा०
“रामेति
रामभद्रेति
रामचन्द्रेति
वा
जपन्”रामकवचम्
।
प्रातिपदिकार्थद्योतकत्वे
प्रथमा
।“चयस्त्विषामित्यवधारितं
पुरस्ततः
शरीरीति
विभाविता-कृतिम्
।
विभुर्विभक्तावयवं
पुमानिति
क्रमादमुं
नारदइत्यबोधि
सः”
माघः
।
“दशरथ
इत्युदाहृतः”
भट्टिः
।“वदन्त्यपर्ण्णेति
च
तां
पुराविदः”
कुमा०
।
वाक्यार्थ-द्योतकत्वे
न
प्रथमा
निपातेनाभिहिते
प्रतिपादिकार्थे
एवप्रथमाविधानात्
वाक्यस्य
च
शक्त्या
लक्षणया
वा
एकार्थ-बोधकत्त्वाभावेन
प्रातिपदिकत्वाभावात्
“भूसत्तायामिती-दृशम्”
भर्त्तृ०
“श्रुतार्थस्य
परित्यागादश्रुताश्रुतार्थस्यकल्वनात्
।
प्राप्तस्य
बाधादित्येवं
पारसंख्या
त्रिदोषिका”मीमांसाका०
।
तत्र
हेतौ
“इतीव
धारामवधीर्य्य”
नैष०“इति
स्म
सा
कारुतरेण
लेखितम्”
नैष०
।
प्रकारे
“इतिमदमदनाभ्यां
रागिणः
स्पष्टरागाः”
माघः
प्रकाशार्थेइतिहरि
इत्यादौ
अव्ययी०
इदमर्थे
“विरोधिसिद्धमिति-कर्त्तुमुद्यतम्”
प्रकरणे
इतिकृत्यमितिकर्त्तव्यम्
।
इति-वृत्तम्
।
भावे
क्तिन्
।
२०
गतौ
२१
ज्ञाने
च
स्त्री“प्रासावीद्द्विपत्प्र
चतुष्पदित्यै”
ऋ०
१,
१२४,
१”
।
२२ऋषिभेदे
पुंलिङ्गम्
।
1
{@“अशू
व्याप्तौ
सङ्घाते
च”@}
2
‘व्याप्तावश्नुत
इत्याहुरश्नातीति
तु
भोजने।’
इति
देवः
3
आशकः-शिका,
आशकः-शिका,
4
अशिशिषकः-षिका,
5
अशाशकः-शिका
6
अष्टा-ष्ट्री,
अशिता-त्री,
आशयिता-त्री,
अशिशिषिता-त्री,
अशाशिता-त्री
--
आशयन्-न्ती,
आशयिष्यन्-न्ती-ती
7
अश्नुवानः,
8
आशयमानः,
9
अशिशिषमाणः,
अशाश्यमानः
अशिष्यमाणः
आशयिष्यमाणः,
अशिशिषिष्यमाणः,
अशाशिष्यमाणः
अक्ष्यमाणः
आशयिष्यमाणः,
अशिशिषिष्यमाणः,
अशाशिष्यमाणः
अट्-अशौ-अशः
--
--
--
10
अष्टम्-ष्टः-ष्टवान्
11
आशितम्-तः,
अशिशिषितः,
अशाशितः-तवान्
अशः,
आशः,
अशिशिषुः,
आशिशयिषुः,
अशाशः
12
13
अशितव्यम्,
आशयितव्यम्,
अशिशिषितव्यम्,
अशाशितव्यम्
अष्टव्यम्,
आशयितव्यम्,
अशिशिषितव्यम्,
अशाशितव्यम्
अशनीयम्,
आशनीयम्,
अशिशिषणीयम्,
अशाशनीयम्
आश्यम्,
आश्यम्,
अशिशिष्यम्,
अशाश्यम्
ईषदशः-दुरशः-स्वशः,
--
--
अश्यमानः,
आश्यमानः,
अशिशिष्यमाणः,
अशाश्यमानः
आशः,
आशः,
अशिशिषः,
अशाशः
अशितुम्,
आशयितुम्,
अशिशिषितुम्,
अशाशितुम्
अष्टुम्,
आशयितुम्,
अशिशिषितुम्,
अशाशितुम्
अष्टिः,
आशना,
अशिशिषा,
आशिशयिषा,
अशाशा
14
अशनम्,
आशनम्,
अशिशिषणम्,
अशाशनम्
अशित्वा,
आशयित्वा,
अशिशिषित्वा,
अशाशित्वा
अष्ट्वा,
आशयित्वा,
अशिशिषित्वा,
अशाशित्वा
समश्य,
प्राश्य,
प्राशिशिष्य,
समशाश्य,
आशम्
२,
अशित्वा
२,
अष्ट्वा
२,
आशम्
२,
आशयित्वा
२,
अशिशिषम्
२,
अशिशिषित्वा
२,
अशाशम्
२,
अशाशित्वा
२,
15
अश्वः,
16
अशनिः,
17
अश्मा,
18
अक्षः,
19
अक्षरम्,
--
इमे
औणादिकाः।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
४९
)
02
→
(
५-स्वादिः-१२६४-सक-वेट्-आ
)
03
→
(
१६६
)
04
→
[
[
४।
‘स्मिपूङ्रञ्ज्वशां--’
(
७-२-७४
)
इति
नित्यमिट्।
]
]
05
→
[
[
५।
‘सूचिसूत्रि--’
(
वा।
३-१-२२।
)
इति
यङ्।
‘दीर्घोऽकितः’
(
७-४-८३
)
इत्यभ्यासस्य
दीर्घः।
]
]
06
→
[
[
६।
‘स्वरतिसूति--’
(
७-२-४४
)
इति
वा
इट्।
]
]
07
→
[
[
७।
‘स्वादिभ्यः--’
३।
इति
श्नुविक-
रणप्रत्ययः।
‘अचि
श्नुधातु--’
(
६-४-७७
)
इत्युवङ्।
]
]
08
→
[
[
आ।
“शक्त्यृष्टिपरिघप्रासगदामुद्गरपाणयः।
व्यश्नुवाना
दिशः
प्रायुः
वनं
दृष्टि-
विषोपमाः”
भ।
का।
(
९।
४।
)
]
]
09
→
[
[
८।
‘पूर्ववत्
सनः’
(
१-३-६२
)
इति
शानच्।
]
]
10
→
[
[
९।
ऊदित्त्वात्
इड्विकल्पः
‘यस्य
विभाषा’
(
७-२-१५
)
इति
इण्णिषेधः।
]
]
11
→
[
[
७।
‘स्वादिभ्यः--’
३।
इति
श्नुविक-
रणप्रत्ययः।
‘अचि
श्नुधातु--’
(
६-४-७७
)
इत्युवङ्।
]
]
12
→
[
[
१०।
पचाद्यच्
(
३-१-१३४।
)
‘यङोऽचि
च’
(
२-४-७४।
)
इति
यङो
लुक्।
]
]
13
→
[
पृष्ठम्००४८+
२४
]
14
→
[
[
१।
‘अ
प्रत्ययात्’
(
३-३-१०२
)।
इति
यङन्तात्
अकारप्रत्ययः।
]
]
15
→
[
[
२।
क्वन्प्रत्ययः
(
द।
उ।
८-१२५
)।
]
]
16
→
[
[
३।
अनिप्रत्ययः
(
द।
उ।
१-१।
)।
]
]
17
→
[
[
४।
मनिन्
(
द।
उ।
६-७५
)
प्रत्ययः।
]
]
18
→
[
[
५।
सः
प्रत्ययः
(
द।
उ।
९।
२४।
)।
]
]
19
→
[
[
६।
‘अशेः
सरन्’
(
द।
उ।
८।
५०
)
इति
सरन्प्रत्ययः।
]
]
1
{@“कखे
हसने”@}
2
काखकः-खिका,
चिकखिषकः-षिका,
चाकखकः-खिका,
इत्यादीनि
रूपाणि
क्रमेण
शुद्धात्-सन्नन्तात्
यङन्ताच्च,
पूर्वोक्तकख
3
धातुवत्
ज्ञेयानि।
ण्यन्ते
परं
घटादिपाठात्
‘घटादयो
मितः’
4
इति
मित्त्वे,
‘मितां
हस्वः’
5
इति
ह्रस्वे
इमानि
रूपाणि--
कखकः-खिका,
कख्यमानः
कखयिता-त्री,
कखः
कखयन्-न्ती,
कखयितुम्
कखयिष्यन्-न्ती-ती,
कखना
कखयमानः,
कखनम्
कखयिष्यमाणः,
कखयित्वा
कखः,
चिकखयिषुः,
6
प्रकखय्य
कखयितव्यम्,
7
कखम्
२
कखनीयम्,
काखम्
२
कख्यम्,
कखयित्वा
२।
ईषत्कखः-दुष्कखः-सुकखः,
इति
विशेषः।
8
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१४२
)
02
→
(
१-भ्वादिः-७८४।
अक।
सेट्।
पर।
घटादिः।
)
03
→
(
१४१
)
04
→
(
गणसूत्रम्-भ्वादौ
)
05
→
(
६-४-९२
)
06
→
[
[
२।
‘ल्यपि
लघुपूर्वात्’
(
६-४-५६
)
इति
णेरयादेशः।
]
]
07
→
[
[
३।
‘चिण्णमुलोर्दीर्घोऽन्यतरस्याम्’
(
६-४-९३
)
इति
दीर्घविकल्पः।
]
]
08
→
[
पृष्ठम्०१४३+
२५
]
1
{@“कुङ्
शब्दे”@}
2
3
“सत्यपि
हि
शब्दार्थत्वे
भिद्यत
एवैषामभिधेयम्।
तथाहि--कवतिस्तावत्--
अव्यक्ते
शब्दे
वर्तते--उष्ट्रः
कोकूयते
इति।
कुवतिरपि--आर्तस्वरे
वर्तते--
चोकूयते
वृषल
इति
पीडित
इत्यर्थः।
कौतिस्तु
शब्दमात्रे।”
इति
दैवव्याख्याने
पुरुषकारे
उपात्तं
न्यासवचनमिहानुसन्धेयम्।
]
]
‘अव्यक्तशब्दे
कवते,
कुवते
त्वार्तशब्दने।
कौतीति
शब्दमात्रे
स्यात्--’
4
इति
देवः।
कावकः-विका,
कावकः-विका,
चुकूषकः-षिका,
5
कोकूयकः-यिका
कोता-त्री,
कावयिता-त्री,
चुकूषिता-त्री,
कोकूयिता-त्री
--
कावयन्-न्ती,
कावयिष्यन्-न्ती-ती
--
कवमानः,
कावयमानः,
चुकूषमाणः,
कोकूयमानः
6
कोष्यमाणः,
कावयिष्यमाणः,
चुकूषिष्यमाणः,
कोकूयिष्यमाणः
कुत्-कुतौ-कुतः
--
--
--
कुतम्-
7
तः,
कावितः-तम्,
चुकूषितः,
कोकूयितः-तवान्
कवः,
कावः,
चुकूषुः,
चुकावयिषुः,
कोकुवः
कोतव्यम्,
कावयितव्यम्,
चुकूषितव्यम्,
कोकूयितव्यम्
कवनीयम्,
कावनीयम्,
चुकूषणीयम्,
कोकूयनीयम्
कव्यम्,
अवश्यकाव्यम्,
काव्यम्,
चुकूष्यम्,
कोकूय्यम्
ईषत्कवः-दुष्कवः-सुकवः
--
--
8
कूयमानः,
काव्यमानः,
चुकूष्यमाणः,
कोकूय्यमानः
कवः,
कावः,
चुकूषः,
कोकूयः
कोतुम्,
कावयितुम्,
चुकूषितुम्,
कोकूयितुम्
कुतिः,
कावना,
चुकूषा,
चुकावयिषा,
कोकूया
कवनम्,
कावनम्,
चुकूषणम्,
कोकूयनम्
कुत्वा,
कावयित्वा,
चुकूषित्वा,
कोकूयित्वा
प्रकुत्य,
संकाव्य,
प्रचुकूष्य,
प्रकोकूय्य
कावम्
२,
कुत्वा
२,
कावम्
२,
कावयित्वा
२,
चुकूषम्
२,
चुकूषित्वा
२,
कोकूयम्
२
कोकूयित्वा
२।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१९८
)
02
→
(
१-भ्वादिः-९५१।
अक।
अनि।
आत्म।
)
03
→
[
[
[
अ
]
04
→
(
श्लो।
२३
)
05
→
[
[
४।
‘न
कवतेर्यङि’
(
७-४-६३
)
इति
अभ्यासे
चुत्वनिषेधः।
‘अकृत्सार्वधातुकयोः--’
(
७-४-२५
)
इति
दीर्घः।
एवं
यङन्ते
सर्वत्र
बोध्यम्।
]
]
06
→
[
पृष्ठम्०१९४+
२४
]
07
→
[
[
आ।
‘श्रुत्यन्तवाचा
ध्रुवया
प्रदूनं
घोरद्रवच्चक्रजिताज्ञितारिम्।
स्मितार्द्रवक्त्रं
गवमानभूषं
गै
त्वां
घुताशं
कुतशङ्गघोषैः।।’
धा।
का।
२-३५।
]
]
08
→
[
[
१।
‘अकृत्सार्वधातुकयोः--’
(
७-४-२५
)
इति
दीर्घः।
]
]
1
{@“कृप
अवकल्कने”@}
2
अवकल्कनम्-मिश्रीकरणम्।
3
‘क्षीरस्वामी
तु
‘कृपेस्तादर्थ्ये’
4
इति
पठित्वा,
‘तादर्थ्ये’
इति--प्रस्तुतस्य
भुवोऽर्थे
मिश्रीकरणे
अथवा,
तच्छब्देन
कॢपिः
परामृश्यते
तस्य
योऽर्थः
=
सामर्थ्यलक्षणः,
तस्मिन्--इति
द्वेधा
व्याख्यत्।।’
इति
प्रौढमनोरमा।
]
]
‘कल्पते
शपि
सामर्थ्ये,
कल्पयत्यवकल्कने।
अदन्तस्य
कृपेर्णौ
तु
दौर्बल्ये
कृपयेदिति।।
5
इति
देवः।
6
कल्पकः-ल्पिका,
चिकल्पयिषकः-षिका
कल्पयिता-त्री,
चिकल्पयिषिता-त्री
कल्पयन्-न्ती,
चिकल्पयिषन्-न्ती
कल्पयिष्यन्-न्ती-ती,
चिकल्पयिषिष्यन्-न्ती-ती
कल्पयमानः,
चिकल्पयिषमाणः
कल्पयिष्यमाणः,
चिकल्पयिषिष्यमाणः
7
कल्-कल्पौ-कल्पः
--
कल्पितम्-तः,
चिकल्पयिषितः-तवान्
कल्पः,
कल्पनः,
चिकल्पयिषुः,
कल्पयितव्यम्,
चिकल्पयिषितव्यम्
8
कल्पनीयम्,
चिकल्पयिषणीयम्
कल्प्यम्,
चिकल्पयिष्यम्
कल्प्यमानः,
चिकल्पयिष्यमाणः
ईषत्कल्पः-दुष्कल्पः-सुकल्पः
--
कल्पः,
चिकल्पयिषः
कल्पयितुम्,
चिकल्पयिषितुम्
कल्पना,
चिकल्पयिषा
कल्पनम्,
चिकल्पयिषणम्
कल्पयित्वा,
चिकल्पयिषित्वा
प्रकल्प्य,
प्रचिकल्पयिष्य
कल्पम्
२,
कल्पयित्वा
२,
चिकल्पयिषम्
२
चिकल्पयिषित्वा
२।
9
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
२५०
)
02
→
(
१०-चुरादिः-१७४९।
सक।
सेट्।
उभ।
)
03
→
[
[
[
अ
]
04
→
(
ग।
सू।
चुरादौ
)
05
→
(
श्लो।
१३५
)
06
→
[
[
१।
धातोरस्य
णिजन्तत्वेनानेकाच्त्वात्
यङ्
न।
‘कृपो
रो
लः’
(
८-२-१८
)
इति
लत्वम्।
]
]
07
→
[
[
२।
पकारस्य
‘संयोगान्तस्य
लोपः’
(
८-२-२३
)
इति
लोपः।
णिचः
स्थानिवत्त्वं
तु
न,
‘पूर्वत्रासिद्धे
न
स्थानिवत्’
(
वा।
१-१-५८
)
इति
निषेधात्।
]
]
08
→
[
पृष्ठम्०२४८+
११
]
09
→
[
पृष्ठम्०२४९+
२६
]
1
{@“कृष
विलेखने”@}
2
‘कर्षत्याकर्षणे,
शे
तु
कृषते
कृषतीत्युभे।’
3
इति
देवः।
कर्षकः-र्षिका,
कर्षकः-र्षिका,
चिकृक्षकः-क्षिका,
चरीकृषकः-षिका
इत्यादीनि
सर्वाण्यपि
रूपाणि
भौवादिककृषधातुवत्
4
ज्ञेयानि।
5
कृषन्
6
-न्ती-ती,
7
क्रक्ष्यन्-कर्क्ष्यन्-न्ती-ती,
कृषमाणः,
इति
रूपाणीति
विशेषः।
‘सप्तम्यां
चोपपीडरुधकर्षः’
8
इति
णमुलस्य
धातोर्न
तत्र
सूत्रे
शपा
निर्देशात्
इति
न्यासकारधातुवृत्तिकारादयः।
क्षीरस्वामी
तु
उभयोरपि
ग्रहणं
मन्यते।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
२५६
)
02
→
(
६-तुदादिः-१२८६।
सक।
अनि।
उभ।
)
03
→
(
श्लो।
१७८
)
04
→
(
२५५
)
05
→
[
[
१।
‘तुदादिभ्यः
शः’
(
३-१-७७
)
इति
शः
विकरणप्रत्ययः।
शस्य
ङिद्वद्भावात्
अङ्गस्य
गुणो
न।
स्त्रियाम्,
‘आच्छीनद्योर्नुम्’
(
७-१-८०
)
इति
नुम्
विकल्पेन।
]
]
06
→
[
[
आ।
‘तुदन्
कुचरितान्
शुभे
प्रणुदमान
इष्टं
दिशन्
प्रमृष्टपललान्
क्षिपन्
अरिमतिं
कृषन्
माधवः।’
धा।
का।
२-७२।
]
]
07
→
[
[
२।
‘अनुदात्तस्य
च
ऋदुपधस्यान्यतरस्याम्’
(
६-१-५९
)
इति
अकिति
झलादौ
प्रत्यये
अमागमः
सर्वत्र
विकल्पेन।
]
]
08
→
(
३-४-४९
)
1
{@“क्षिप
प्रेरणे”@}
2
अदन्तः।
3
यद्यपि
अयं
धातुः
क्षीरस्वामिनः,
धातुवृत्तिकारस्य
च
म
सम्मत
इति
प्रतिभाति
उभयोः
ग्रन्थयोः
अपाठात्।
तथापि,
बालमनोरमाकारसम्मत-
पाठमनुसृत्य
अस्य
रूपाणि
प्रदर्शितानि।
]
]
अस्य
धातोरनेकाच्त्वात्
यङ्
न।
4
क्षिपकः-पिका,
चिक्षिपयिषकः-षिका
क्षिपयिता-त्री,
चिक्षिपयिषिता-त्री
क्षिपयन्-न्ती,
चिक्षिपयिषन्-न्ती
क्षिपयिष्यन्-न्ती-ती,
चिक्षिपयिषिष्यन्-न्ती-ती
क्षिपयमाणः,
चिक्षिपयिषमाणः
क्षिपयिष्यमाणः,
चिक्षिपयिषिष्यमाणः
क्षिप्-क्षिपौ-क्षिपः
--
5
क्षिपितम्-तः-तवान्,
चिक्षिपयिषितः-तवान्
क्षिपः,
चिक्षिपयिषुः
क्षिपयितव्यम्,
चिक्षिपयिषितव्यम्
क्षिपणीयम्,
चिक्षिपयिषणीयम्
क्षिप्यम्,
चिक्षिपयिष्यम्
ईषत्क्षिपः-दुःक्षिपः-सुक्षिपः
--
क्षिप्यमाणः,
चिक्षिपयिष्यमाणः
क्षिपः,
चिक्षिपयिषः
क्षिपयितुम्,
चिक्षिपयिषितुम्
क्षिपणा,
चिक्षिपयिषा
क्षिपणम्,
चिक्षिपयिषणम्
क्षिपयित्वा,
चिक्षिपयिषित्वा
6
परिक्षिपय्य,
परिचिक्षिपयिष्य
7
क्षिपम्
२,
क्षिपयित्वा
२,
चिक्षिपयिषम्
२
चिक्षिपयिषित्वा
२।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
३०८
)
02
→
(
१०-चुरादिः-१९४१।
सक।
सेट्।
उभ
)
03
→
[
[
[
अ
]
04
→
[
[
१।
धातोरदन्तत्वेन
अल्लोपस्य
स्थानिवत्त्वात्
उपधागुणो
न।
]
]
05
→
[
[
२।
‘निष्ठायां
सेटि’
(
६-४-५२
)
इति
णिलोपः।
]
]
06
→
[
[
३।
‘ल्यपि
लघुपूर्वात्’
(
६-४-५६
)
इति
णेरयादेशः।
]
]
07
→
[
पृष्ठम्०३२४+
२५
]
1
{@“चुच्य
अभिषवे”@}
2
अभिषवः
=
अवयवानां
शिथिलीकरणम्,
सुरायाः
सन्धानं
वा।
स्नानं
च।
‘शुच्य’
इति
घातोः
पाठभेदोऽयम्
इति
सिद्धान्तकौमुदी।
चुच्यकः-च्यिका,
चुच्यकः-च्यिका,
चुचुच्यिषकः-षिका,
3
चोचुच्यकः-च्यिका
चुच्यिता-त्री,
चुच्ययिता-त्री,
चुचुच्यिषिता-त्री,
4
चोचुच्यिता-त्री
5
चुच्यन्-न्ती,
चुच्ययन्-न्ती,
चुचुच्यिषन्-न्ती
--
चुच्यिष्यन्-न्ती-ती,
चुच्ययिष्यन्-न्ती-ती,
चुचुच्यिषिष्यन्-न्ती-ती
--
--
चुच्यमानः,
चुच्ययिष्यमाणः,
6
चोचुच्य्यमानः,
चोचुच्यिष्यमाणः
7
सुचुक्-सुचुच्यौ-सुचुच्यः
--
--
--
8
चुच्यितम्-तः,
चुच्यितः,
चुचुच्यिषितः,
चोचुच्यितः-तवान्
चुच्यः,
चुच्यः,
चुचुच्यिषुः,
चोचुच्यः
चुच्यितव्यम्,
चुच्ययितव्यम्,
चुचुच्यिषितव्यम्,
चोचुच्यितव्यम्
चुच्यनीयम्,
चुच्यनीयम्,
चुचुच्यिषणीयम्,
चोचुच्यनीयम्
9
चुच्य्यम्-चुच्यम्,
चुच्यम्,
चुचुच्यिष्यम्,
चोचुच्य्यम्
ईषच्चुच्यः-दुश्चुच्यः-सुचुच्यः
--
--
--
चुच्य्यमानः-चुच्यमानः,
चुच्यमानः,
चुचुच्यिष्यमाणः,
चोचुच्य्यमानः
चुच्यः,
चुच्यः,
चुचुच्यिषः,
चोचुच्यः
चुच्यितुम्,
चुच्ययितुम्,
चुचुच्यिषितुम्,
चोचुच्यितुम्
10
11
चुच्या,
चुच्यना,
चुचुच्यिषा,
चोचुच्या
चुच्यनम्,
चुच्यनम्,
चुचुच्यिषणम्,
चोचुच्यनम्
चुच्यित्वा,
चुच्ययित्वा,
चुचुच्यिषित्वा,
चोचुच्यित्वा
प्रचुच्य्य-प्रचुच्य,
प्रचुच्य,
प्रचुचुच्यिष्य,
प्रचोचुच्य
चिच्यम्
२
चुच्यित्वा
२
चुच्यम्
२
चुच्ययित्वा
२
चुच्यिषम्
२
चोचुच्यम्
२
चोचुच्यित्वा
२।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
५३४
)
02
→
(
१-भ्वादिः-५१३।
सक।
सेट्।
पर।
)
03
→
[
[
१।
अस्माद्धातोर्यङि,
‘सन्यङोः’
(
६-१-९
)
इति
प्रथमैकाचो
द्वित्वे,
अभ्यासगुणे
च
सति,
यङवयवस्य
यकारस्य
‘यस्य
हलः’
(
६-४-४९
)
इति
लोपे,
अकारस्य
‘अतो
लोपः’
(
६-४-४८
)
इति
लोपे
च,
चोचुच्यकः-च्यिका
इति
रूपम्।
]
]
04
→
[
[
२।
‘यस्य
हलः’
(
६-४-४९
)
इति
यकारस्य,
‘अतो
लोपः’
(
६-४-४८
)
इत्यका-
रस्य
च
लोपे,
‘चोचुच्यिता’
इति
रूपं
भवति।
माधवधातुवृत्तौ
तु
‘हलो
यमां
यमि’
(
८-४-६४
)
इति
लोपपक्षे,
यङो
यलोपे,
अकारलोपे
च,
सति,
लघूपधगुणमाशङ्क्य,
‘न
धातुलोप--’
(
१-१-४
)
इति
निषेधात्,
स्थानिवद्भावाद्वा,
लघूपधगुणाभावे,
‘चोचुचिता’
इति
यकाररहितमेकं
रूपम्,
‘हलो
यमां-’
(
८-४-६४
)
इति
लोपस्य
वैकल्पिकत्वात्,
लोपाभावपक्षे
च
यकारघटितं
‘चोचुच्यिता’
इति
रूपान्तरमुक्तम्।
अत्र,
‘हलो
यमाम्--’
(
८-४-६४
)
इत्यस्य
त्रैपादिकत्वेन,
पूर्वमप्रवृत्तौ,
‘यस्य
हलः’
(
६-४-४९
)
इति
यकारलोपे
यम्परत्वाभावेन,
‘हलो
यमाम्-’
(
८-४-६४
)
इत्यस्यानन्तरमप्रवृत्तौ
यकारघटितमेव
रूपं
शास्त्रानुगतमिति
प्रतिभाति।
सुधियोऽस्य
तत्त्वं
विभावयन्तु।
]
]
05
→
[
पृष्ठम्०५१८+
२०
]
06
→
[
[
१।
यङन्ताच्छानचि,
धातुयकारयङ्यकारयोरुभयोरपि
श्रवणम्।
]
]
07
→
[
[
२।
‘वेरपृक्तलोपाद्
वलि
लोपो
विप्रतिषेधेन’
(
वा।
१-४-२
)
इति,
धातुयकारस्य,
‘लोपो
व्योर्वलि’
(
६-१-६६
)
इति
लोपेनापहारे,
‘चोः
कुः’
(
८-२-३०
)
इति
पदान्ते
चकारस्य
ककारः।
]
]
08
→
[
[
३।
घातोरस्योदात्तत्वादिडागमे
चुच्यितम्
इति
रूपम्।
क्षीरस्वामिना
‘चुच्यी’
इति
ईदित्पाठमवलम्ब्य,
‘श्वीदितो
निष्ठायाम्’
(
७-२-१४
)
इति
निष्ठायामिडभावमवलम्ब्य
यकारस्य
वलि
लोपे,
कुत्वे
च
चुक्तः
इत्यङ्गीकृतम्।
]
]
09
→
[
[
४।
हलन्तत्वेन,
‘ऋहलोर्ण्यत्’
(
३-१-१२४
)
इति
ण्यत्प्रत्यये,
‘हलो
यमाम्--’
(
८-४-६४
)
इति
लोपस्य
वैकल्पिकत्वात्,
कदाचिद्
द्वियकारघटितं
रूपम्,
कदाचिच्च
एकयकारघटितमिति
रूपद्वयम्।
एवं
यगन्तेऽपि
ज्ञेयम्।
]
]
10
→
[
पृष्ठम्०५१९+
२३
]
11
→
[
[
१।
‘गुरोश्च
हलः’
(
३-३-१०३
)
इति
स्त्रियां
भावादौ,
अप्रत्ययः।
]
]
1
{@“णट
नृत्तौ”@}
2
अक।
सेट्।
पर।
)
3
घटादौ
‘णट
नृत्तौ’
इति
पठ्यते।
भ्वादावेव
पूर्वमपि
एवमेव
पठितम्।
अत्र
घटादिपठितस्य
धातोः
नृत्यं,
नृत्तं
चार्थः।
पदार्थाभिनयो
नृत्यम्।
अभिनयशून्यः
शास्त्रोक्ताङ्गभङ्गरूपः
गात्रविक्षेपो
नृत्तम्
यत्कारिषु
नर्तकव्यपदेशः
प्रसिद्धः।
अनयोरर्थयोर्मित्त्वप्रयुक्तं
कार्यं
भवति।
णोपदेशत्वमप्यस्मिन्नेवार्थे।
अवस्पन्दनरूपार्थे
तु
मित्त्वं
न।
णोपदेशकारिकायाम्,
‘अणाटि’
इति
दीर्घघटितनिर्देशेन,
दीर्घार्हस्य
णोपदेशत्वं
प्रतिषिध्यते।
क्षीरस्वामी
तु
‘नतौ’
इति
पठित्वा,
‘नटयति’
शाखाम्’
इत्युदाहृत्य,
‘नृतौ
तु
नटति,
नाटयति।’
इत्युक्तवान्।
‘नृत्तौ’
इत्यस्य,
नाट्यमित्यर्थोऽभिमत
इति
वक्तव्यम्
नृत्तनृत्ययोस्त्वर्थयोर्मित्संज्ञायाः
सर्वाभिमतत्वात्।
‘नट
गतौ’
इत्यन्ये
पठन्ति।
]
]
घटादिः।
‘नृतौ
नटत्यवस्पन्दे
चुरादेर्णिचि
नाटयेत्।’
4
इति
देवः।
नाटकः-टिका,
5
प्रणटकः-प्रनाटकः-टिका,
निनटिषकः-षिका,
नानटकः-टिका
नटिता-त्री,
प्रणटयिता-प्रनाटयिता-त्री,
निनटिषिता-त्री,
नानटिता-त्री
नटन्,
न्ती,
6
प्रणटयन्-नटयन्,
प्रनाटयन्-न्ती,
निनटिषन्-न्ती
--
नटिष्यन्-न्ती-ती,
प्रणटयिष्यन्-प्रनाटयिष्यन्-न्ती-ती,
निनटिषिष्यन्-न्ती-ती
व्यतिनटमानः,
व्यतिनटिष्यमाणः,
--
नानट्यमानः,
नानटिष्यमाणः
नट्-नड्-नटौ-नटः
--
--
--
नटितम्-तः,
नटितः-नाटितः,
निनटिषितः,
नानटितः-तवान्
7
नटः,
8
नटी,
नटः-नाटः,
निनटिषुः,
नानटः
नटितव्यम्,
नटयितव्यम्-नाटयितव्यम्,
निनटिषितव्यम्,
नानटितव्यम्
नटनीयम्,
नटनीयम्-नाटनीयम्,
निनटिषणीयम्,
नानटनीयम्
नाट्यम्,
नट्यम्,
नाट्यम्,
निनटिष्यम्,
नानट्यम्
ईषन्नटः-
9
दुर्नटः-सुनटः
--
--
--
नट्यमानः,
नट्यमानः-नाट्यमानः,
निनटिष्यमाणः,
नानट्यमानः
नाटः,
नटः-नाटः,
निनटिषः,
नानटः
नटितुम्,
नटयितुम्-नाटयितुम्,
निनटिषितुम्,
नानटितुम्
10
नट्टिः,
नटना-नाटना,
निनटिषा,
नानटा
नटनम्,
नटनम्-नाटनम्,
निनटिषणम्,
नानटनम्
नटित्वा,
नटयित्वा-नाटयित्वा,
निनटिषित्वा,
नानटित्वा
प्रणट्य,
11
प्रणटय्य-प्रनाट्य,
निनटिष्य,
नानट्य
नटम्
२,
नटित्वा
२,
12
नटम्
२
-नाटम्
२,
नटयित्वा
२
-नाटयित्वा
२,
निनटिषम्
२,
निनटिषित्वा
२,
नानटम्
२
नानटित्वा
२।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
६५७
)
02
→
(
१-भ्वादिः-३१०।
(
७८१
)
03
→
[
[
[
अ
]
04
→
(
श्लो।
७६
)
05
→
[
[
१।
नृत्तनृत्ययोरर्थयोः
मित्त्वात्
णौ
परतः,
‘मितां
ह्रस्वः’
(
६-४-९२
)
इत्युप-
धाया
ह्रस्वो
भवति।
णोपदेशत्वाच्च
णत्वमपि
भवति।
अन्यत्र
तु
मित्त्वं,
णोपदेशत्वं
च
न।
अत
एव
ण्यन्ते
सर्वत्र
रूपद्वयं
प्रदर्शितम्।
]
]
06
→
[
[
२।
‘अणावकर्मकाच्चित्तवत्कर्तृकात्’
(
१-३-८८
)
इति
ण्यन्तात्
परस्मैपदमेव,
न
शानच्।
]
]
07
→
[
पृष्ठम्०६११+
२२
]
08
→
[
[
१।
पचाद्यचि
गौरादिपाठात्
(
४-१-४१
)
स्त्रियां
ङीष्।
]
]
09
→
[
[
२।
‘दुरः
षत्वणत्वयोरुपसर्गत्वप्रतिषेधो
वाच्यः’
(
वा।
१-४-६०
)
इति
वचनात्
णत्वं
न।
एवं
णोपदेशधातुषु
सर्वत्र
ज्ञेयम्।
]
]
10
→
[
[
३।
‘तितुत्र--’
(
७-२-९
)
इतीण्णिषेधे,
‘ष्टुना
ष्टुः’
(
८-४-४१
)
इति
ष्टुत्वम्।
]
]
11
→
[
[
४।
‘ल्यपि
लघुपूर्वात्’
(
६-४-५६
)
इति
णेरयादेशः।
]
]
12
→
[
[
५।
‘चिण्णमुलोर्दीर्घोऽन्यतरस्याम्’
(
६-४-९३
)
इति
णमुल्परे
णौ
दीर्घविकल्पः।
]
]
1
{@“तु
गतिवृद्धिहिंसासु”@}
2
3
अदादौ
‘रु
शब्दे’
इत्यत्र
माधवधातुवृत्तौ
एवं
दृश्यते--
“‘तुरुस्तुशम्यमः--’
4
इत्यत्र
वृत्तौ--
‘तुः
इति
सौत्रो
धातुः’
इति।
अत्र
न्यासे--
‘वृध्यर्थ
इति
एके।
हिंसार्थ
इति
अपरे
यस्य
च
लुग्विकरणत्वं
स्मर्यते।’
इति।
वर्धमानश्च--
‘तु
इति
वृद्धिहिंसयोरदादौ
स्मर्यते’
इति।
हरदत्तस्तु--
वृद्ध्यर्थत्वमभिधाय,
‘गत्यर्थ
इति
एके।
हिंसार्थ
इत्यपरे।’
इति।
‘त्रिष्वपि’
इति
बोधिन्यासे।”
इति।
]
]
‘तु
इति
सौत्रो
धातुः
गतिवृद्धिहिंसासु’
इति
सि।
कौमुदी।
“अत्र
व्याख्यानमेव
शरणम्”
इति
बालमनोरमा।
5
तावकः-विका,
तावकः-विका,
6
तुतूषकः-षिका,
7
तोतूयकः-यिका
तोता-त्री,
तावयिता-त्री,
तुतूषिता-त्री,
तोतूयिता-त्री
8
उत्तुवन्-ती,
तावयन्-न्ती,
तुतूषन्-न्ती
--
तोष्यन्-न्ती-ती,
तावयिष्यन्-न्ती-ती,
तुतूषिष्यन्-न्ती-ती
--
--
तावयमानः,
तावयिष्यमाणः,
--
तोतूयमानः,
तोतूयिष्यमाणः
9
संतुत्-संतुद्-संतुतौ-संतुतः
--
--
तुतम्-तुतः,
तावितः,
तुतूषितः,
तोतूयितः-तवान्
तवः,
तावः,
तुतूषुः,
तोतुवः
तोतव्यम्,
तावयितव्यम्,
तुतूषितव्यम्,
तोतूयितव्यम्
तवनीयम्,
तावनीयम्,
तुतूषणीयम्,
तोतूयनीयम्
तव्यम्,
10
अवश्यताव्यम्,
ताव्यम्,
तुतूष्यम्,
तोतूय्यम्
ईषत्तवः-दुस्तवः-सुतवः
--
--
तूयमानः,
ताव्यमानः,
तुतूष्यमाणः,
तोतूय्यमानः
तवः,
तावः,
तुतूषः,
तोतूयः
तोतुम्,
तावयितुम्,
तुतूषितुम्,
तोतूयितुम्
तुतिः,
तावना,
तुतूषा,
तोतूया
तवनम्,
तावनम्,
तुतूषणम्,
तोतूयनम्
तुत्वा,
तावयित्वा,
तुतूषित्वा,
तोतूयित्वा
प्रतुत्य,
प्रताव्य,
प्रतुतूष्य,
प्रतोतूय्य
11
तावम्
२,
तुत्वा
२,
तावम्
२,
तावयित्वा
२,
तुतूषम्
२,
तुतूषित्वा
२,
तोतूयम्
२
तोतूयित्वा
२।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
७३०
)
02
→
(
२-अदादिः-१०३४-आ।
सक।
अनि।
पर।
)
03
→
[
[
[
अ
]
04
→
(
७-३-९५
)
05
→
[
पृष्ठम्०६६२+
२७
]
06
→
[
[
१।
‘इको
झल्’
(
१-२-९
)
इति
सनः
कित्त्वान्न
गुणः।
‘अज्झनगमां
सनि’
(
६-४-१६
)
इति
दीर्घः।
षत्वम्।
एवं
सन्नन्ते
सर्वत्र
ज्ञेयम्।
]
]
07
→
[
[
२।
‘गुणो
यङ्लुकोः’
(
७-४-८२
)
इत्यभ्यासे
गुणः।
‘अकृत्सार्वधातुकयोः--’
(
७-४-२५
)
इति
दीर्घः।
एवं
यङन्ते
सर्वत्र
ज्ञेयम्।
]
]
08
→
[
[
३।
‘लुग्विकरणेऽदादौ
धातोरस्य
पाठ
इति
व्याख्यातृभिरुक्तत्वात्
‘अदिप्रभृतिभ्यः
शपः’
(
२-४-७२
)
इति
लुक्।
शतुर्ङिद्वद्भावान्न
गुणः।
‘अचि
श्नुधातुभ्रुवां--’
(
६-४-७७
)
इत्युवङ्।
]
]
09
→
[
[
४।
क्विपि,
‘ह्रस्वस्य
पिति
कृति--’
(
६-१-७१
)
इति
तुक्।
एवं
ल्यप्यपि
ज्ञेयम्।
]
]
10
→
[
[
५।
‘ओरावश्यके’
(
३-१-१२५
)
इति
ण्यत्।
‘लुम्पेदवश्यमः
कृत्ये--’
(
वा।
६-३-१०९
)
इति
पृषोदरादिषु
पाठात्
अवश्यमो
मकारस्य
लोपः।
]
]
11
→
[
पृष्ठम्०६६३+
२६
]
1
{@“दीधीङ्
दीप्तिदेवनयोः”@}
2
छान्दसः।
देवनम्
=
क्रीडाविजिगीषादिकम्।
जक्षित्यादिः।
3
“दरिद्राजागृदीधीङाम्
एकाचां
च
चिरेर्जिरेः।
अदन्तोर्णोतिवेवीङां
स्मर्यते
नेत्
तथा
लडेः।।”
इति
वचनात्
अस्य
धातोरनेकाच्त्वम्
न
तु
ईदित्त्वम्।
तेन
यङ्
न।
]
]
4
दीध्यकः-ध्यिका,
5
दीध्यकः-ध्यिका,
6
दिदीधिषकः-षिका
7
दीधिता-त्री,
8
दीधयिता-त्री,
दिदीधिषिता-त्री
--
दीधयन्-न्ती,
दीधयिष्यन्-न्ती-ती
--
9
दीध्यानः,
दीधयमानः,
दिदीधिषमाणः
दीधिष्यमाणः,
दीधयिष्यमाणः,
दिदीधिषिष्यमाणः
दीधिः-दीध्यौ-दीध्यः
--
--
दीधितम्-तः-तवान्,
दीधितः,
दिदीधिषितः-तवान्
10
दीध्यः,
दीध्यः,
दिदीधिषुः
दीधितव्यम्,
दीधयितव्यम्,
दिदीधिषितव्यम्
दीध्यनीयम्,
दीध्यनीयम्,
दिदीधिषणीयम्
11
दीध्यम्,
दीध्यम्,
दिदीधिष्यम्
ईषद्दीध्यः-दुर्दींध्यः-सुदीध्यः
--
--
दीध्यमानः,
दीध्यमानः,
दिदीधिष्यमाणः
दीध्यः,
दीध्यः,
दिदीधिषः
दीधितुम्,
दीधयितुम्,
दिदीधिषितुम्
12
दीधितिः
13,
दीध्यना,
दिदीधिषा
दीध्यनम्,
दीध्यनम्,
दिदीधिषणम्
दीधित्वा,
दीधयित्वा,
दिदीधिषित्वा
आदीध्य,
आदीध्य,
प्रदिदीधिष्य
14
दीध्यम्
२,
दीधित्वा
२,
दीध्यम्
२,
दीधयित्वा
२,
दिदीधिषम्
२
दिदीधिषित्वा
२।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
८४५
)
02
→
(
२-अदादिः-१०७६-
सक।
सेट्।
आत्म।
)
03
→
[
[
[
अ
]
04
→
[
[
२।
ण्वुलि,
अकादेशे,
‘दीधीवेवीटाम्’
(
१-१-६
)
इति
गुणवृद्धिनिषेधात्
वृद्ध्य-
भावे,
‘एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य’
(
६-४-८२
)
इति
यण्।
एवं
अनीयर्,
घञ्,
ल्युट्प्रभृतिष्वपि
यथासम्भवं
गुणवृद्धिनिषेधो
ज्ञेयः।
]
]
05
→
[
[
३।
ण्यन्तान्ण्वुलि,
‘णेरनिटि’
(
६-४-५१
)
इति
णिलोपे,
गुणवृद्ध्योर्निषेधे,
यणि
च
रूपम्।
एवं
अनीयर्ल्युडादिष्वपि
प्रक्रिया
ज्ञेया।
]
]
06
→
[
[
४।
सन्नन्तान्ण्वुलि,
सन
इडागमे,
द्वित्वादिकेषु
कृतेषु,
‘यीवर्णयोर्दीधीवेव्योः’
(
७-४-५३
)
इति
उत्तरखण्डे
धातोरीकारस्य
लोपे,
षत्वे
च
रूपमेवम्।
एवं
सन्नन्ते
सर्वत्र
प्रक्रिया
ज्ञेया।
]
]
07
→
[
[
५।
धातोरस्य
सेट्त्वात्,
तृचि,
‘यीवर्णयोर्दीधीवेव्योः’
(
७-४-५३
)
इतीकारलोपे
रूपमेवम्।
एवं
तव्यदादिष्वपि
ज्ञेयम्।
]
]
08
→
[
[
६।
ण्यन्तात्
तृचि,
इडागमे,
‘यीवर्णयोः--’
(
७-४-५३
)
इति
ईकारलोपे,
णिचो
गुणे,
अयादेशे
च
रूपमेवम्।
एवं
शानजन्तादिष्वपि
प्रक्रिया
बोध्या।
]
]
09
→
[
[
७।
शानचि,
शपो
लुकि,
प्रकृतेर्गुणवृद्धिनिषेधात्
यणादेशे
रूपमेवम्।
]
]
10
→
[
पृष्ठम्०७५२+
२६
]
11
→
[
[
१।
‘अचो
यत्’
(
३-१-९७
)
इति
यति,
यकारादिप्रत्ययत्वात्
‘यीवर्णयोः--’
(
७-४-५३
)
इति
ईकारलोपे,
रूपमेवम्।
]
]
12
→
[
[
२।
क्तिनि,
संज्ञायां
क्तिचि
वा,
‘तितुत्रेष्वग्रहादीनाम्--’
(
वा।
७-२-९
)
इति
पर्युदा-
सात्
फणितिरित्यत्रेव
इडागमे,
ईकारलोपे,
रूपम्।
]
]
13
→
[
[
आ।
‘देवं
स्फुरद्दीधितिमम्बुजाक्ष्यो
वेव्यानमालोक्य
विमोहमापुः।।’
धा।
का।
२।
५२।
]
]
14
→
[
[
३।
णमुलि,
‘दीधीवेवीटाम्’
(
१-१-६
)
इति
वृद्धिनिषेधे,
यणि,
दीध्यकः
इत्यत्रेव
दीध्यम्
इत्येव
रूपमिति
बोध्यम्।
धातुरूपप्रकाशिकायां
तु
दीधायम्
इति
वृद्धिप्राप्तियुक्तं
रूपं
णमुलि
प्रदर्शितम्।
तत्र
वृद्धिविधायकं
शास्त्रं
न
पश्यामः।
]
]
1
{@“मडि
भूषायाम्,
हर्षे
च”@}
2
3
“--
‘मडि
भूषायाम्’
इति
भूवादौ
पाठादेव
मण्डति
इति
सिद्धेः,
अस्येदित्त्वं
नुम्मात्रार्थम्,
न
तु
णिज्विकल्पार्थम्
तेन
हर्षे
मण्डति
इति
न
भवति।”
इति
मा।
धा।
वृत्तिः।
क्वचित्
कोशे
अत्र
‘हर्षे
च’
इति
न
पठ्यते।
पाठ-
शुद्धिरत्र
कीदृशीति
न
विद्मः।
]
]
‘भूषार्थे
मण्डतीति
स्यात्,
तत्र
मण्डयतीति
णौ।
4
इति
देवः।
मण्डकः-ण्डिका,
मिमण्डयिषकः-षिका
इत्यादीनि
सर्वाण्यपि
रूपाणि
चौरादि-
ककुण्ठयतिवत्
5
ज्ञेयानि।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१२०९
)
02
→
(
१०-चुरादिः-१५८७।
सक।
सेट्।
उभ।
)
03
→
[
[
[
अ
]
04
→
(
श्लो।
८४
)
05
→
(
२१०
)
1
{@“यत्रि
सङ्कोचने”@}
2
3
‘यन्तृ--’
इति
ऋदिदत्र
पाठ
इति
आभरणकारमतत्वेन
धातुवृत्तावु-
पादाय--
“अयं
पाठः
चिरन्तनव्याख्यानेषु
न
दृश्यते
प्रत्युत
यन्त्रणादिशब्द-
मस्मादेव
मैत्रेयादयो
व्युदपादयन्।”
इति
विवेचितम्।
“अत्रापि
पूर्ववत्
4
इदित्करणात्
यन्त्रतीत्याद्यपि
भवति।”
इति
मा।
धा।
वृत्तिः।
“यन्त्र--इति
पठितुं
युक्तम्।
यत्तु-इदित्करणात्
यन्त्रतीति
माधवेनो-
क्तम्--तच्चिन्त्यम्।”
इति
सिद्धान्तकौमुद्युक्तिरेव
साधुः।
यतः--
‘चिन्त्यात्’
इत्यादौ
उपधानकारसद्भावेन,
णिजभावपक्षे
नलोपव्यावृत्त्या
सार्थकतां
लभमान
इकारः
णिजभावं
चिन्तेर्ज्ञापयतीति
तूचितम्।
इह
तु
रेफस्यैवोप-
धात्वप्रसङ्गेन
नलोपप्रसक्त्यभावात्--इति
ज्ञेयम्।
]
]
यन्त्रकः-न्त्रिका,
यियन्त्रयिषकः-षिका
यन्त्रयिता-त्री,
यियन्त्रयिषिता-त्री
5
इत्यादीनि
सर्वाण्यपि
रूपाणि
चौरादिकतन्त्रयतिवत्
6
ज्ञेयानि।
यति--
7
अयन्त्र्यम्।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१३३८
)
02
→
(
१०-चुरादिः-१५३६।
अक।
सेट्।
उभ।
)
03
→
[
[
[
अ
]
04
→
(
चितिधातुवत्
)
05
→
[
पृष्ठम्१०६९+
२६
]
06
→
(
६९८
)
07
→
[
[
आ।
‘संचोरयन्तमरिगर्वमशेषभद्रं
चिन्तन्तमन्तकमिवाप्तमयन्त्र्यवीर्यम्।’
धा।
का।
३-१३।
]
]
1
{@“यम
च
परिवेषणे”@}
2
3
चुरादिषु
ज्ञपादिपञ्चकधातुप्रकरणे
‘यम
च
परिवेषणे’
4
इति
पठ्यते।
तस्यायमर्थः--परिवेषणे
=
परिवेष्टनेऽर्थे
यमधातुश्चुरादिषु
बोध्यः
तस्य
च
क्रमप्राप्तो
मित्त्वादिस्तु
भवतीति।
परिवेषणभिन्नार्थे
तु
औत्स-
र्गिके
भ्वादिपाठे,
तस्माद्धेतुमण्णिचि
नियामयति,
नियामकः
इत्यादिकानि
रूपाणि
तिङन्तादिषु
भवन्तीति
ज्ञेयम्।
‘यम
च--’
इति
दुर्गादिसम्मतः
पाठः।
चकाररहितपाठस्तु
क्षीरतरङ्गिणीदृष्टः।
‘अपरिवेषणे’
इत्यपि
केषाञ्चित्पाठ
इति
क्षीरतरङ्गिण्यादितो
ज्ञायते
स
च
पाठः
पुरुषकार-
माधवधातुवृत्तिप्रभृतिषु
खण्डित
इत्यलम्।
परिवेषणम्
=
वेष्टनम्।
भ्वादिषु
पठितस्य
‘यमोऽपरिवेषणे’
इत्यस्य
तु
‘परिवेषणम्
=
भोजनम्’
इत्यर्थ
इति
बोध्यम्।
]
]
‘यमेरुपरमे
यच्छेत्
यमयेत्
परिवेषणे।’
5
इति
देवः।
यमकः-यमिका,
यियमयिषकः-षिका,
यमयिता-त्री,
यियमयिषिता-त्री
इत्यादीनि
सर्वाण्यपि
रूपाणि
चौरादिकचहयतिवत्
6
ज्ञेयानि।
शतरि
7
सुयमयन्।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१३४१
)
02
→
(
१०-चुरादिः-१६२६।
सक।
सेट्।
उभ।
)
03
→
[
[
[
अ
]
04
→
(
ग।
सू।
चुरादौ
)
05
→
(
श्लो।
१४८
)
06
→
(
५१५
)
07
→
[
[
आ।
‘चण्डातकं
सुयमयन्
चहको
बभाषे।’
धा।
का।
३-२५।
]
]
1
{@“वनु
च
नोच्यते”@}
2
घटादिः।
‘च’
कारात्
हिंसायामपि।
‘वनु
स्मरणे’
इति
काशकृत्स्नः।
‘--
व्यापृतौ’
इति
वोपदेवः।
अस्यायमर्थः
इति
विशिष्य
नोच्यते
क्रियासामान्यार्थवाचित्वात्।
‘अनेकार्थत्वादित्यन्ये’
इति
सि।
कौमुदी।
“यदि
तानादिकस्यैवाऽत्रानुवादः
स्यात्,
तर्हि
तनादिगणे
‘वनु’
इति
कृतेन
उदित्करणेनैव
‘उदितो
वा’
3
इत्याद्युदित्कार्यस्य
सिद्धेरिह
गणे
पुनः
4
उदित्करणमनर्थकं
स्यात्।
अतस्तानादिकस्य
नात्रानुवादः
किं
तु
अपूर्व
एवायं
वनुधातुः”
इति
बालमनोरमायामुक्तम्।
“उदित्करणसामर्थ्यादयमन्यो
धातुः,
न
तानादिकस्यायमनुवादः।
क्रियासामान्ये
मित्त्वमात्रार्थे
ह्यनुवादे
तानादिक
एवानुवाद्यः,
न
पुनः
शब्दार्थः
सम्भक्त्यर्थो
वा”
इति
मा।
धा।
वृत्तिः
इहानुसन्धेया।
‘धनपालस्तु
वनोतिमेव
प्रस्तुत्याह--
“वनुं
घटादिषु
पठन्ति
द्रमिडाः।
तेषां
5
मित्संज्ञा।
वनयति।
आर्यास्तु
विभाषा
मित्त्व-
मिच्छन्ति।
तेषां
वानयति”
इति
पुरुषकारः
6।
‘याचने
वनुते
शब्दे
संभक्तौ
च
वनेदिति।।’
7
इति
देवः।
वानकः-निका,
वनकः-
8
वानकः-निका,
विवनिषकः-षिका,
वंवनकः-निका
वनिता-त्री,
वनयिता-वानयिता-त्री,
विवनिषिता-त्री,
वंवनिता-त्री
निष्ठायाम्-वान्तम्,
क्त्वायाम्-वत्वा-
9
वनित्वा
इत्यादिकानि
रूपाणि
सर्वाण्यपि
भौवादिकचनतिवत्
10
ज्ञेयानि।
अनुपसृष्टे
वनयन्-वानयन्
इति
मित्त्व-
विकल्पेन
रूपद्वयं
भवति।
उपसृष्टे
तु
प्रवनयन्
इत्येव।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१५५२
)
02
→
(
१-भ्वादिः-८०३।
सक।
सेट्।
पर।
)
03
→
(
७-२-५६
)
04
→
[
पृष्ठम्११९६+
२९
]
05
→
(
नित्यं
)
06
→
(
श्लो।
१२५
)
07
→
(
श्लो।
१२४
)
08
→
[
[
१।
‘ग्लास्नावनुवमां
च’
(
गणसूत्रं
भ्वादिः
)
इत्यनेनानुपसृष्टस्य
धातोः
मित्त्वं
विकल्पेन
भवति।
मित्त्वपक्षे
‘मितां
ह्रस्वः’
(
६-४-९२
)
इति
उपधाह्रस्वः।
तेन
सर्वत्र
णिजन्ते
रूपद्वयमिति
ज्ञेयम्।
]
]
09
→
[
[
२।
अस्य
धातोः
उदित्त्वात्
‘उदितो
वा’
(
७-२-५६
)
इति
क्त्वायामिड्विकल्पनात्
रूपद्वयमिति
बोध्यम्।
इडभावपक्षे
‘अनुदात्तोपदेशवनति--’
(
६-४-३७
)
इत्यनुनासिकलोपः।
]
]
10
→
(
४९४
)
1
{@“2
शसि
इच्छायाम्”@}
3
‘आशंसे
स्यादिच्छायां
शंसतीति
स्तुतौ
भवेत्।
हिंसायां
शसति--’
4
इति
देवः।
“आङः
शसि’
इति
पाठात्
अयमाङ्पूर्व
एव
प्रयोक्तव्यः।
तथा
च
काश्यपः
‘अयमाङ्पूर्व
एव
प्रयोक्तव्यः’
इति।
सम्मतायाम्
‘न
च
केवलो
नाप्युपसर्गा-
न्तरपूर्वः’
इति।।”
इति
माधवः।
“दुर्गः
‘आङः
शासु--’
इत्याह।…
आशासित्वा-आशास्त्वा।”
इति
क्षीरस्वामी।
एतेन
क्त्वायां
आङा
सह
समासेऽपि
न
ल्यप्
दुर्गमते,
इति
सिद्ध्यति।
माधवस्तु
नैतदनुमेने
य
एवमाह--
‘आशस्य
क्त्वो
ल्यप्’
इति।
उदित्त्वेन
क्त्वायामिड्विकल्पपक्षः
परं
दुर्गाणामधिकः।
5
आशंसुः।
‘शन्सु’
इति
दुर्गपाठ
इति
मा।
धा।
वृत्ति-
दर्शनाज्ज्ञायते।
इदित्पक्षपाती
माधवोऽपि
ल्यपि
आशस्य
इति
कथं
रूपसिद्धि-
मभिप्रैतीति
विचार्यं
वर्तते
यतः
स
एव
निष्ठायां
आशंसितम्
इत्याह।
ईदृशेषु
स्थलेषु
प्रयोगाः
पाठाश्च
अनियता
दृश्यन्ते।
सर्वाण्यपि
रूपाणि
चौरादिक-
कुंशयतिवत्
6
बोध्यानि।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१६९७
)
02
→
[
आङः
]
03
→
(
१-भ्वादिः-६२९।
सक।
सेट्।
आत्म।
)
04
→
(
श्लो।
१८३,
१८४
)
05
→
[
[
१।
‘सनाशंसभिक्ष
उः’
(
३-२-१६८
)
इति
कर्तरि
उप्रत्ययस्ताच्छीलिकः।
]
]
06
→
(
२३२
)
1
{@“शुठि
खण्डनप्रमर्दनयोः”@}
2
‘--
गतिप्रतिघाते’
इति
क्षीरस्वामी।
‘शुठ--’
इति
दुर्गः।
पुरुषकारे
तु
“‘शूठ
गति…’
इति
क्षीरस्वामी”
इत्युक्तम्
परं
तु
क्षीरतरङ्गिण्यां
‘शुठ’
इत्येव
दृश्यते।
शुण्ठकः-ण्ठिका,
शुण्ठकः-ण्ठिका,
शुशुण्ठिषकः-षिका,
शोशुण्ठकः-ण्ठिका
इत्यादिकानि
सर्वाण्यपि
रूपाणि
भौवादिककुण्ठतिवत्
3
ऊह्यानि।
शुण्ठी
ओषधिमूलिकाविशेषः।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१७२९
)
02
→
(
१-भ्वादिः-३४१-।
सक।
सेट्।
पर।
)
03
→
(
२०९
)
1
{@“श्रा
पाके”@}
2
घटादिः।
‘…
श्राति
श्रायति
लुक्शपोः।।’
3
इति
देवः।
‘श्रै
पाके’
4
इति
भौवादिकस्य
कृतात्वस्य,
‘श्रा
पाके’
5
इत्यादा-
दिकस्य
च
मित्त्वार्थं
घटादिषु
अनुवादोऽयम्
न
तु
स्वतन्त्रो
धातुः।
अत्र
सर्वत्र
‘पाकः
=
विक्लित्तिः’
इति
कैयटादयः।
‘स्वेदः’
इति
बोपदेवः।
‘क्लेशने’
इति
जैनेन्द्रे।
रूपाणि
सर्वाणि
घाटादिकघटतिवत्
6
बोध्यानि।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१७७५
)
02
→
(
१-भ्वादिः-८१०।
सक।
अनि।
पर।
)
03
→
(
श्लो।
९
)
04
→
(
९१९
)
05
→
(
१०५३
)
06
→
(
४५४
)
1
{@“षृभु
हिंसायाम्”@}
2
‘षिभु--’
इति,
‘सिभु--’
इति
च
पाठभेदौ।
यङन्तेषु
अभ्यासे
रीङ्,
इति
विशेषः
‘सरीसृभकः--भिका’
इत्यादीनि
रूपाणि।
सृभ्यम्।
इतराणि
रूपाणि
भौवादिकतृपधातुवत्
3
बोध्यानि।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१८५३
)
02
→
(
१-भ्वादिः-४३०।
सक।
सेट्।
पर।
)
03
→
(
७७२
)
1
{@“स्तूप
समुच्छ्राये”@}
2
धातुरयं
क्षीरतरङ्गिण्यां
पठितः।
‘स्तूप
इति
कातन्त्राः
अन्ये
च
केचन
वैयाकरणाः’
इति
काशकृत्स्नीये।
धातुवृत्तौ
‘डिप
क्षेपे’
इत्यत्र
“इह
क्वचित्
‘स्तूप--’
इति
पठ्यते।
तदनार्षम्
‘स्त्यः
प्रसारणमुच्च’
इति
स्त्यायतेः
पप्रत्यये
यकारस्य
उकारे
संप्रसारणे
दीर्घे
च
स्तूपशब्दव्युत्पादिनात्।
अत
एव
आत्रेयमैत्रेयादयोऽपि
न
पठन्ति।”
इत्युक्तमिहानुसन्धेयम्।
‘स्तुप--’
इति
दुर्गः
इति
तरङ्गिण्याम्।
सर्वाण्यपि
रूपाणि
कूजतिवत्
3
ऊह्यानि।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१९३४
)
02
→
(
४-दिवादिः-१२३३।
अक।
सेट्।
पर।
)
03
→
(
२३९
)
1
{@“स्मृ
चिन्तायाम्”@}
2
सर्वाण्यपि
रूपाणि
कृण्वतिवत्
3
ऊह्यानि।
संज्ञायां
घप्रत्यये
स्मरः
स्मरणम्,
विस्मृतिः,
इति
विशेषः।
सुस्मूर्षमाणः।
स्मारः,
‘हलश्च’
4
इति
संज्ञायां
घञि
अपस्मारः-रोगविशेषः
‘रोगाख्यायां--’
5
इत्यस्य
बाधकोऽयम्।
क्वसौ
सस्मरिवान्
इत्यत्र
‘ऋतश्च
संयोगादेः--’
6
इति
गुणः।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
१९७०
)
02
→
(
१-भ्वादिः-९३३।
सक।
अनि।
पर।
)
03
→
(
२४५
)
04
→
(
३-३-१२१
)
05
→
(
३-३-१०८
)
06
→
(
७-४-१०
)
1
{@“हुडि
वरणे”@}
2
वरणम्-स्वीकारः।
‘हरणम्’
इति
मैत्रेयः।
हुण्डी
=
धनप्रक्षेपस्थानम्।
3
हुण्डिका
=
मुद्रा।
भौवादिककुण्ठतिवत्
4
रूपाण्यूह्यानि।
‘भ्वादावेव
द्रमिडाः
‘हुडि
सङ्घाते’
इति
पठन्ति,
आर्यास्तु
न
पठन्ति
’
इति
काश्यपमतप्रदर्शनपूर्वकं
माधवीये
प्रतिपादितम्।
प्रासङ्गिक्यः
01
→
(
२०१०
)
02
→
(
१-भ्वादिः-२६९।
सक।
सेट्।
आत्म।
)
03
→
[
पृष्ठम्१४१७+
२७
]
04
→
(
२०९
)
íti,
so
(
vom
Deutestamm
i
),
stets
auf
das
Gesprochene
oder
Gedachte
hinweisend,
und
zwar
so,
dass
das
Gesprochene
oder
Gedachte
entweder
ganz
oder
doch
in
seinem
Hauptbegriffe
wörtlich
angeführt
wird
nur
einmal:
{751,
1}
yátra
devā́s
íti
brávan
„wohin
die
Götter
sagen“
fehlt
es
ganz
an
solcher
wörtlicher
Anführung.
Meistens
ist
das
Verb
des
Redens
(
ah,
brū,
vac,
hū,
stu,
pṛch,
vad
),
oder
Denkens
(
man
),
oder
statt
dessen
in
gleichem
Sinne
ein
Substantiv
(
ghóṣa,
háva,
mánas
)
hinzugefügt,
und
dann
steht
íti
entweder
unmittelbar
am
Schlusse
der
Rede:
{109,
3}
{117,
18}
{122,
12}
{161,
5}.
_{161,
8}.
_{161,
9}
{321,
4}
{329,
5}
{331,
3}
{356,
12}
{391,
1}
{407,
3}
{495,
1}.
_{495,
2}
{503,
7}(
?
)
{557,
2}
{620,
15}.
_{620,
16}
{650,
2}
{652,
15}
{709,
3}
{813,
5}
{850,
5}
{859,
1}
{860,
6}
{887,
12}
{899,
10}
{935,
3}
{972,
4}
oder
von
der
Rede
durch
ein
Wort
wie
yás
getrennt
{853,
3}
oder
íti
ist
in
die
Rede
eingeschaltet
{221,
7}
oder
endlich
es
steht
íti
mit
dem
Verb
des
Redens
verknüpft
vor
der
Rede:
{381,
4}
{686,
1}.
Einmal:
{945,
1}
steht
es
des
Nachdruckes
wegen
zweimal
vor
dem
ausgedrückten
Gedanken,
das
einemal
durch
vaí
verstärkt,
und
ausserdem
am
Schlusse
desselben.
Wenn
nur
das
Wort
(
oder
die
Worte
),
mit
dem
(
oder
denen
)
der
Angeredete
durch
den
Redenden
bezeichnet
wird,
hervorgehoben
werden
soll,
so
steht
dasselbe
im
Nom.
und
folgt
dann
íti
wenn
alsdann
der,
welcher
mit
diesem
Namen
angeredet
wird,
ausserdem
noch
bezeichnet
wird,
so
steht
diese
Bezeichnung
beim
Activ
im
Acc.,
beim
Passiv
[
Page204
]
im
Nom.,
z.
B.
{826,
1}
tám
āhus
suprajā́s
íti
„den
nennen
sie
einen
kinderreichen“,
ähnlich
{497,
1}
{701,
2}
{923,
4}
und
im
Nom.
beim
Passiv
(
bruve
)
{415,
8}
und
ohne
weitere
Bezeichnung
des
Angeredeten
{775,
9}:
índus
índras
íti
bruván
„Indu
den
Indra
rufend“.
—
Bisweilen
ist
das
Verb
des
Redens
(
im
Particip
)
hinzuzudenken:
{191,
1}
{406,
11}
{718,
2}
{941,
8}
{843,
1}
{956,
1}.
—
Gegen
Ende
des
Liedes
bezieht
es
sich
häufig
auf
das
ganze
vorhergehende
Lied,
und
steht
dann
fast
immer
am
Anfange
des
(
letzten
)
Verses
{921,
18}
{941,
9}
und
auch
ohne
ein
Verb
des
Redens,
wo
dann
íti
cid
verbunden
ist
{361,
10}
{395,
17}
{946,
4}.
—
Auch
in
{415,
18}
utá
me
vocatāt
íti
bezieht
es
sich
auf
den
vorhergehenden
Theil
des
Liedes.
Endlich
steht
es
in
den
aṣṭi-
oder
atyaṣṭi-Versen
im
Anfange
der
8
Silben,
welche
aus
der
vorhergehenden
12
silbigen
Zeile
den
letzten
Gedanken
nachdrücklich
wiederholen,
etwa
in
dem
Sinne
„ja,
ich
sage“:
{138,
3}
{297,
1}.
—
Ueber
{887,
26}
lässt
sich
nicht
entscheiden,
da
in
dem
ersten
Versgliede,
auf
welches
sich
íti
bezieht,
zwei
Silben
fehlen.
इति
इति
adv.
ainsi,
voilà.
Ce
mot
sert
à
fermer
une
citation
et
signifie
alors
dit-il,
disent-ils.
II
sert
aussi
à
appeler
l'attention
sur
un
mot,
sur
une
pensée.
II
se
place
ordinairement
après
ce
mot
ou
cette
citation:
अयाम,
इति
ब्राह्मनस्
allons
!
ainsi
dirent
les
brâhmanes.
Mais
il
se
place
qqf.
devant:
इति
मे
मतिस्
telle
est
ma
pensée.
M§
133.
इलिकथ
a.
(
कथ्
)
qui
dit
toujours
इति,
qui
rapporte
à
autrui
ce
qu'il
dit
peu
véridique.
--
S.
feminine
इतिकथा
discours
peu
digne
de
foi.
इतिकरण
a.
(
कृ
)
accompagné
de
इति,
tg.
इतिकर्तव्यता
feminine
(
कृ
)
état
d'une
chose
qui
doit
être
ainsi
faite
[
इति
कर्तव्यम्
sic
faciendum
est
]
obligation
de
la
faire
résolution
prise.
इतिकार
a.
(
कृ
)
comme
इतिकरण।
इतिमात्र
a.
(
मात्र
)
tel,
ayant
la
mesure
dite,
la
condition
ou
la
qualité
convenue.
इतिह
indéc.
avis
mutuel
ou
traditionnel.
इतिहास
masculine
récit
des
anciens
temps
légende.
Les
Itihāsas
forment
le
point
de
départ
des
épopées
sanscrites,
etc.
इति
conj.
ainsi,
de
cette
manière
sert
à
clôturer
un
passage
en
style
direct
fournissant
une
citation
ou
l'expression
d'une
pensée
इति
कृत्वा
de
ce
fait,
du
fait
que
किम्
इति
pourquoi
?
इतिह
ainsi
-वत्
de
la
même
manière.
°करणीय-
°कर्तव्य-
°कार्य-
°कृत्य-
a.
v.
qui
est
à
faire
dans
le
cas
donné
nt.
devoir
-ता-
Feminine.
fait
d'agir
de
telle
et
telle
manière.
°क्रमेण
adv.
de
cette
manière.
°वृत्त-
nt.
évènement.
°हास-
Masculine.
conte
historique,
légende
हासवाद-
récit
légendaire
°हास-पुराण-
nt.
contes
et
Purāṇa.
इत्य्-अर्थम्
adv.
dans
cette
intention.
°आदि-
a.
commençant
par,
et
ainsi
de
suite.
What is this? (Hidden Dictionary)
To avoid the clutter in the app, the unwanted dictionaries can be hidden to have clear view while browsing. This section shows entries from those hidden dictionaries if any.
How to hide/unhide dictionary?
Every dictionary entry will have top right corner menu . From there, you can hide or unhide dictionary. You must login to use this feature. So, KST can remember your preferences of hidden dictionaries.