इडा (iDA)

इडा

Feminine.

(

-डा

)

1.

The

wife

of

BUDDHA,

daughter

of

IKSHAKU.

2.

The

earth.

3.

A

cow.

4.

Speed.

5.

A

tubular

vessel,

one

of

the

principal

channels

of

the

vital

spirit,

that

which

is

on

the

right

side

of

the

body.

6.

Heaven.

7.

The

goddess

of

speech.

Etymology

इल्

to

direct

or

send,

क

affix,

and

टाप्

fem.

ल

and

ड

are

interchangeable:

see

इला.

इ॑डा

feminine

=

इड्

+

speech,

earth,

cow

name

of

a

goddess

(

personif.

of

worship

and

sacrifice

),

a

daughter

of

Manu

or

Dakṣa,

epithet

of

Durgā.

इडा

(

डा

)

1.

Feminine.

The

wife

of

Buddha,

daughter

of

Ikshwāku

earth

cow

speed

tubular

vessel

heaven

Saraswatī.

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

refreshing

draught

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

cow

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

vital

spirit

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

libation

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

refreshment

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

earth

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

offering

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

speech

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

food

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

particular

artery

on

the

left

side

of

the

body

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

animation

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

stream

or

flow

of

praise

and

worship

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

goddess

iDA

or

iLA

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

recreation

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

comfort

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

tubular

vessel

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

heaven

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

libation

इषिध्

-

iSidh

-

Feminine

-

libation

पेय

-

peya

-

Masculine

-

libation

उत्सर्ग

-

utsarga

-

Masculine

-

libation

सेक

-

seka

-

Masculine

-

libation

सोतु

-

sotu

-

Masculine

-

libation

आग्रयण

-

AgrayaNa

-

Neuter

-

libation

रेतस्

-

retas

-

Neuter

-

libation

सूय

-

sUya

-

Neuter

-

libation

प्रयस्

-

prayas

-

Neuter

-

libations

सोमपेय

-

somapeya

-

Masculine

-

soma

libation

उदकोत्सेचन

-

udakotsecana

-

Neuter

-

water-libation

सवनविध

-

savanavidha

-

Adjective

-

like

a

libation

सवनत्रय

-

savanatraya

-

Neuter

-

three

libations

सुत्

-

sut

-

Adjective

-

making

libations

प्रागाहुति

-

prAgAhuti

-

Feminine

-

morning

libation

सुराहुति

-

surAhuti

-

Feminine

-

libation

of

surA

स्वधा

-

svadhA

-

Feminine

-

food

or

libation

सवनसंस्था

-

savanasaMsthA

-

Feminine

-

end

of

a

libation

मधुग्रह

-

madhugraha

-

Masculine

-

libation

of

honey

इडा

-

iDA

-

Feminine

-

goddess

iDA

or

iLA

इडा

Feminine.

(

-डा

)

1

The

wife

of

BUDDHA,

daughter

of

IKṢVĀKU.

2

The

earth.

3

A

cow.

4

Speed.

5

A

tubular

vessel,

one

of

the

principal

channels

of

the

vital

spirit,

that

which

is

on

the

right

side

of

the

body.

6

Heaven.

7

The

goddess

of

speech.

Etymology

इल

to

direct

or

send,

क

affix,

and

टाप्

fem.

ल

and

ड

are

interchangeable:

see

इला.

इडा

[

iḍā

]

ला

[

lā

],

ला

[

इल्-अच्,

वा

लस्य

डत्वम्

]

The

earth

प्रवुध्यते

नूनमिडातलस्थः

Mahâbhârata (Bombay).

Speech.

An

offering,

libation

(

coming

between

प्रयाज

and

अनुयाज

)

अग्निश्चते

योनिरिडा

च

देहः

Mahâbhârata (Bombay).

*

3.114.28.

Refreshing

draught.

(

Hence

)

Food.

(

Fig.

)

Stream

or

flow

of

praise

or

worship

personified

as

the

goddess

of

sacred

speech

इडोपहूताः

क्रोशन्ति

कुञ्जरास्त्वङ्कुशेरिताः

Mahâbhârata (Bombay).

*

12.98.26.

Libation

and

offering

of

milk.

A

cow.

इडेरन्ते

Et cætera.

ŚB.

on

MS.*

1.3.49.

Name.

of

a

goddess,

daughter

of

Manu.

(

She

is

the

wife

of

Budha

and

mother

of

Purūravas

she

is

also

called

मैत्रावरुणी

as

the

daughter

of

मित्र

and

वरुण

).

Name.

of

Durgā

Heaven.

A

tubular

vessel

(

नाडीभेद

),

(

being

in

the

right

side

of

the

body

).

इडा

ला

[

इल्-अच्,

वा

लस्य

डत्वं

]

1

The

earth

प्रबुध्यते

नूनमिडातलस्थः

Mb.

2

Speech.

3

An

offering,

libation.

(

coming

between

प्रयाग

and

अनुयाग

).

4

Refreshing

draught.

5

(

Hence

)

Food.

6

(

Fig.

)

Steam

or

flow

of

praise

or

worship

personified

as

the

goddess

of

sacred

speech.

7

Libation

and

offering

of

milk.

8

A

cow.

9

N.

of

a

goddess,

daughter

of

Manu.

(

She

is

the

wife

of

Budha

and

mother

of

Purūravas

she

is

also

called

मैत्रावरुणी

as

the

daughter

of

मित्र

and

वरुण

).

10

N.

of

Durgā.

11

Heaven.

12

A

tubular

vessel

(

नाडीभेद

),

(

being

in

the

right

side

of

the

body

).

इ॑डा,

feminine.

or

(

in

Ṛg-veda

)

इ॑ळा,

(

not

to

be

confounded

with

the

instrumental case.

case

of

इड्

above

),

refreshing

draught,

refreshment,

animation,

recreation,

comfort,

vital

spirit,

ṛg-veda

atharva-veda

aitareya-brāhmaṇa

offering,

libation

(

especially

a

holy

libation,

offered

between

the

Pra-yāga

and

Anu-yāga,

and

consisting

of

four

preparations

of

milk,

poured

into

a

vessel

containing

water,

and

then

partially

drunk

by

the

priest

and

sacrificers

personified

in

the

cow,

the

symbol

of

feeding,

and

nourishment

),

śatapatha-brāhmaṇa

i,

8,

1,

1,

et cetera.

aitareya-brāhmaṇa

kātyāyana-śrauta-sūtra

kauśika-sūtra

(

metaphorically

confer, compare.

इद्

),

stream

or

flow

of

praise

and

worship

(

personified

as

the

goddess

of

sacred

speech

and

action,

invoked

together

with

Aditi

and

other

deities,

but

especially

in

the

Āprī

hymns

together

with

Sarasvatī

and

Mahī

or

Bhāratī

),

ṛg-veda

atharva-veda

vājasaneyi-saṃhitā

et cetera.

the

earth,

food,

sāyaṇa

a

cow

the

goddess

इडा

or

इळा

(

daughter

of

Manu

or

of

man

thinking

on

and

worshipping

the

gods

she

is

the

wife

of

Budha

and

mother

of

Purū-ravas

in

another

aspect

she

is

called

Maitrāvaruṇi

as

daughter

of

Mitra-Varuṇa,

two

gods

who

were

objects

of

the

highest

and

most

spiritual

devotion

)

nalopākhyāna

of

Durgā

of

a

daughter

of

Dakṣa

and

wife

of

Kaśyapa

of

a

wife

of

Vasudeva

and

of

the

Rudra

Ṛta-dhvaja

speech,

bhāgavata-purāṇa

heaven,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

earth,

mahābhārata

a

particular

artery

on

the

left

side

of

the

body

a

tubular

vessel

(

one

of

the

principal

channels

of

the

vital

spirit,

that

which

is

on

the

right

side

of

the

body

),

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

इडा,

f.

or

(

in

Ṛg-veda

)

इऌआ,

(

not

to

be

confounded

with

the

inst.

case

of

इड्

above

),

refreshing

draught,

refreshment,

animation,

recreation,

comfort,

vital

spirit

food

offering,

libation,

especially

a

holy

liba-

tion,

coming

between

the

Prayāga

and

Anuyāga,

and

consisting

of

four

preparations

of

milk,

poured

into

a

vessel

containing

water,

and

then

partially

drank

by

the

priest

and

sacrificers

(

metaphorically

cf.

इड्

)

stream

or

flow

of

praise

and

worship,

personified

as

the

goddess

of

sacred

speech

and

action,

invoked

toge-

ther

with

Aditi

and

other

deities,

but

especially

in

the

Āprī

hymns

together

with

Sarasvatī

and

Mahī

or

Bhāratī

(

Sāy.

)

the

earth,

food

(

इडा,

as

the

libation

and

offering

of

milk

is

personified

in

the

cow,

the

symbol

of

feeding

and

giving,

whence

the

word

इडा

is

given

as

a

synonym

of

‘cow.’

The

goddess

इडा

or

इला

is

the

daughter

of

Manu

or

of

man

thinking

on

and

worshipping

the

gods

she

is

the

wife

of

Budha

and

mother

of

Purū-ravas

in

another

aspect

she

is

called

Maitrāvaruṇi

as

daughter

of

Mitra-Varuṇa,

two

gods

who

were

objects

of

the

highest

and

most

spiritual

devotion.

इला

is

also

a

N.

of

Durgā,

of

a

daughter

of

Dakṣa

and

wife

of

Kaśyapa,

of

a

wife

of

Vasudeva

and

of

the

Rudra,

Rita-dhvaja

)

heaven

a

tubular

vessel,

one

of

the

principal

channels

of

the

vital

spirit,

that

which

is

on

the

right

side

of

the

body.

इऌआयास्-पदे,

at

the

place

of

Iḍā,

i.

e.

of

worship

and

libation,

earth.

—इडा-वत्,

आन्,

अती,

अत्,

Ved.

refreshing,

granting

fresh

vital

spirits

possessed

of

refreshment,

refreshed

(

Sāy.

)

possessed

of

sacri-

ficial

food.

इडा

add

—

N.

of

a

particular

artery

on

the

left

side

of

the

body.

इडा

íḍā,

इळा

íḷā,

इलाilā,

Feminine.

libation

prayer

🞄goddess

of

devotion

earth

-vat,

Adjective.

refreshing,

🞄quickening.

इडा

इडा

(

akin

to

ईड्

),

Feminine.

1.

Refresh-

ment,

ved.

Chr.

288,

16

=

Rigv.

i.

48,

16

(

written

इऌअ

).

2.

Oblations

to

the

deities,

MBh.

2,

1304.

3.

Speech,

Hariv.

14036.

4.

Earth,

MBh.

3,

14750.

5.

The

wife

of

Budha,

MBh.

1,

3141.

रीढ़

की

हड्डी

की

बाईं

तरफ

के

चैनल

इडा

स्त्रीलिङ्गम्

-

"इल्-अच्,

लस्य

डत्वम्,

टाप्"

पृथ्वी

इडा

स्त्रीलिङ्गम्

-

"इल्-अच्,

लस्य

डत्वम्,

टाप्"

भाषण

इडा

स्त्रीलिङ्गम्

-

"इल्-अच्,

लस्य

डत्वम्,

टाप्"

आहार

इडा

स्त्रीलिङ्गम्

-

"इल्-अच्,

लस्य

डत्वम्,

टाप्"

गाय

इडा

स्त्रीलिङ्गम्

-

"इल्-अच्,

लस्य

डत्वम्,

टाप्"

"एक

देवी

का

नाम,

मनु

की

पुत्री"

इडा

स्त्रीलिङ्गम्

-

"इल्-अच्,

लस्य

डत्वम्,

टाप्"

बुध

की

पत्नी

तथा

पुरूरवा

की

माता

इडा

स्त्रीलिङ्गम्

-

"इल्+अच्,

लस्य

इत्वं

वा"

सामगान

में

प्रयुक्त

स्तोभ

नामक

संगीत

इडा

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಹಸು

/ಗೋವು

इडा

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಭೂಮಿ

इडा

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ವಾಕ್ಕು

/ಮಾತು

इडा

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಬುಧನ

ಪತ್ನಿ

निष्पत्तिः

इल

(

उत्क्षेपे

)

-

"कः"

(

३-१-१३५

)

विस्तारः

"इडा

तु

बुधयोषिति

।

सौरभेय्यां

च

वचने

वसुमत्यामपि

स्त्रियाम्"

-

मेदि०

।

इडा

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ದೇಹದೊಳಗಿನ

ಒಂದು

ನಾಡಿ

प्रयोगाः

"इडा

च

पिङ्गला

चैव

सुषुम्णाचापरा

स्मृता

।

गान्धारी

हस्तजिह्वा

च

पूषा

वसुवशा

तथा

।

अलम्बुषा

कुहूश्चैव

शङ्खिनी

दशमी

स्मृता

।

तालुजिह्वेभजिह्वा

च

विजया

कामदा

परा

।

अमृता

बहुला

नाम

नाड्यो

वायुसमीरिताः

॥"

इडा

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಸ್ವರ್ಗ

विस्तारः

"गोभूनाडीद्युवाक्ष्विडा"

-

वैज०

।

इडा

पदविभागः

स्त्रीलिङ्गः

कन्नडार्थः

ದುರ್ಗಾದೇವಿ

iqA(

lA

)

{%

f.

%}

1.

The

earth

2.

speech

3.

a

cow

4.

name

of

the

wife

of

Budha.

(

स्त्री

)

इल(

उत्क्षेपे

)+कः।

‘इगुपधज्ञाप्रीकिरः

कः’

३.१.३५।

१.गौः।

२.भूमिः।

३.वाक्

।

४.बुधस्य

पत्नी

।

‘इडा

तु

बुधयोषिति

सौरभेय्यां

च

वचने

वसुमत्यामपि

स्त्रियाम्’

मेदिनी०।

५.शरीरस्य

वामभागस्था

नाडी

।

६.स्वर्गः।

‘गोभूनाडीद्युवाक्ष्विडा’

वैज०।

७.दुर्गदेवी

।

इडा

f.

i.

q.

इला

ex

quo

ortum

esse

dicitur,

quum

ड्

fere

sicut

र्

pronuncietur,

र्

autem

et

ल्

saepissime

inter

se

permutentur.

इडा

स्त्री

इडा,

वर्ष,

पानीय,

भूमि,

वाक्य,

रण

इडा

वर्षे

च

पानीये

भूमौ

वाक्ये

रणे

मतः

।

verse

2.1.1.15

page

0008

Synonyms

इडा

(Noun)

वैवस्वतस्य

मनोः

द्वितीया

पत्नी।

"इडायाः

वर्णनं

पुराणेषु

प्राप्यते।"

Synonyms

इडा

(Noun)

दक्षस्य

कन्या।

"इडायाः

विवाहः

कश्यपऋषिणा

सह

अभवत्।"

Synonyms

इडा

(Noun)

आकाशस्य

अधिष्ठात्री

देवी।

"इडायाः

उल्लेखः

धर्मग्रन्थेषु

प्राप्यते।"

Synonyms

इडा

(Noun)

यज्ञकर्मणि

दीयमानः

आहुतिविशेषः।

"प्रयाजानुयाजयोः

मध्ये

इडा

अर्प्यते।"

Synonyms

इडा

(Noun)

शरीरे

मेरुदण्डस्य

वामभागस्था

नाडीविशेषः।

"इडायाः

मार्गः

पृष्ठवंशात्

नासिकापर्यन्तं

वर्तते।"

Synonyms

पृथिवी,

भूः,

भूमिः,

अचला,

अनन्ता,

रसा,

विश्वम्भरा,

स्थिरा,

धरा,

धरित्री,

धरणी,

क्षौणी,

ज्या,

काश्यपी,

क्षितिः,

सर्वसहा,

वसुमती,

वसुधा,

उर्वी,

वसुन्धरा,

गोत्रा,

कुः,

पृथ्वी,

क्ष्मा,

अवनिः,

मेदिनी,

मही,

धरणी,

क्षोणिः,

क्षौणिः,

क्षमा,

अवनी,

महिः,

रत्नगर्भा,

सागराम्बरा,

अब्धिमेखला,

भूतधात्री,

रत्नावती,

देहिनी,

पारा,

विपुला,

मध्यमलोकवर्त्मा,

धारणी,

गन्धवती,

महाकान्ता,

खण्डनी,

गिरिकर्णिका,

धारयित्री,

धात्री,

अचलकीला,

गौः,

अब्धिद्वीपा,

इडा,

इडिका,

इला,

इलिका,

इरा,

आदिमा,

ईला,

वरा,

आद्या,

जगती,

पृथुः,

भुवनमाता,

निश्चला,

श्यामा

(Noun)

मर्त्याद्यधिष्ठानभूता।

"पृथिवी

पञ्चमम्

भूतम्"

Iḍā

(

“libation,

”

or

“earth”?

):

III,

10122.

इडा

१

/

IḌĀ

I.

Daughter

of

vāyu

(

wind-god

).

iḍā

had

a

son

utkala

by

dhruva.

iḍā

II.

Daughter

of

manu.

In

Taittirīya

brāhmaṇa,

we

find

the

following

reference

to

this

iḍā:--

Once

manu

came

to

know

that

devas

and

Asuras

had

performed

an

Agnyādhāna

(

consecration

of

the

fire

).

To

ascertain

whether

it

was

deposited

at

the

proper

time,

manu

sent

iḍā

to

them.

iḍā

found

that

both

parties

had

followed

the

wrong

method,

She

said

to

manu:--“Your

yajña

(

Agnyādhāna

)

should

not

be

as

ineffectual

as

that

of

the

devas

and

Asuras.

Therefore

I

myself

shall

deposit

the

Trividhāgnis

(

the

three

Agnis

which

are

to

be

set

in

the

proper

place

)

at

the

proper

place.”

manu

agreed

and

began

his

yāga.

As

a

result

of

it

the

devas

attained

plenty

and

prosperity.

Once

when

iḍā

was

in

the

presence

of

manu.

the

devas

invited

her

openly

and

the

Asuras

invited

her

covertly.

Since

iḍā

accepted

the

invitation

of

the

devas,

all

creatures

abandoned

the

Asuras

and

joined

the

party

of

devas.

(

Taittirīya

saṁhitā

).

इडा

स्त्री।

भूमिः

समानार्थकाः

भू,

भूमि,

अचला,

अनन्ता,

रसा,

विश्वम्भरा,

स्थिरा,

धरा,

धरित्री,

धरणि,

क्षोणि,

ज्या,

काश्यपी,

क्षिति,

सर्वंसहा,

वसुमती,

वसुधा,

उर्वी,

वसुन्धरा,

गोत्रा,

कु,

पृथिवी,

पृथ्वी,

क्ष्मा,

अवनि,

मेदिनी,

मही,

विपुला,

गह्वरी,

धात्री,

गो,

इला,

कुम्भिनी,

क्षमा,

भूतधात्री,

रत्नगर्भा,

जगती,

सागराम्बरा,

इडा,

भूत,

इरा,

रोदस्,

रोदसी

3।3।42।2।2

दण्डोऽस्त्री

लगुडेऽपि

स्याद्गुडो

गोलेक्षुपाकयोः।

सर्प

मांसात्पशू

व्याडौ

गोभूवाचस्त्विडा

इलाः॥

अवयव

==>

भूरन्ध्रम्,

मृद्

==>

अतिनिम्नप्रदेशः,

कुमुदयुक्तदेशः,

सर्वसस्याढ्यभूमिः,

निर्जलदेशः,

हलाद्यकृष्टभूमिः,

शरावत्याः_अवधेः_प्राग्दक्षिणदेशः,

शरावत्याः_अवधेः_पश्चिमोत्तरदेशः,

भारतस्य_पश्चिमसीमाप्रदेशः,

भारतभूमेः_मध्यदेशः,

विन्ध्यहिमाद्रिमध्यदेशः,

नडाधिकदेशः,

कुमुदबहुलदेशः,

बहुवेदसदेशः,

बालतृणबहुलदेशः,

सपङ्कदेशः,

जलाधिकदेशः,

अश्मप्रायमृदधिकदेशः,

वालुकाबहुलदेशः,

सिकतायुक्तदेशः,

नद्यम्बुभिः_सम्पन्नदेशः,

वृष्ट्यम्बुभिः_सम्पन्नदेशः,

स्वधर्मपरराजयुक्तदेशः,

सामान्यराजयुक्तदेशः,

नद्यादिसमीपभूमिः,

पाषाणादिनिबद्धा_भूः,

गृहरचनापरिच्छिन्नदेशः,

गृहरचनावच्छिन्नवास्तुभूमिः,

ग्रामादिसमीपदेशः,

पर्वतः,

मेखलाख्यपर्वतमध्यभागः,

पर्वतसमभूभागः,

अद्रेरधस्थोर्ध्वासन्नभूमिः,

यागार्थं_संस्कृतभूमिः,

स्वभूमिः,

पर्वतादयः,

विजनः,

अश्वेन_दिनैकाक्रमणदेशः,

भयङ्करयुद्धभूमिः,

प्रेतभूमिः,

यज्ञे_स्तावकद्विजावस्थानभूमिः,

ऊषरदेशः,

देशः,

जन्मभूमिः

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

पृथ्वी

इडा

स्त्री।

गौः

समानार्थकाः

माहेयी,

सौरभेयी,

गो,

उस्रा,

मातृ,

शृङ्गिणी,

अर्जुनी,

अघ्न्या,

रोहिणी,

इडा,

इला,

सुरभि,

बहुला

3।3।42।2।2

दण्डोऽस्त्री

लगुडेऽपि

स्याद्गुडो

गोलेक्षुपाकयोः।

सर्प

मांसात्पशू

व्याडौ

गोभूवाचस्त्विडा

इलाः॥

अवयव

==>

क्षीरशयः

पति

==>

वृषभः

स्वामी

==>

गवां_स्वामिः

वृत्तिवान्

==>

गोपालः

==>

श्रेष्ठा_गौः,

गोभेदः,

द्विवर्षा_गौः,

एकवर्षा_गौः,

चतुर्वर्षा_गौः,

त्रिवर्षा_गौः,

वन्ध्या_गौः,

अकस्मात्_पतितगर्भा_गौः,

कृतमैथुना_गौः,

वृषयोगेन_गर्भपातिनी,

गर्भग्रहणयोग्या_गौः,

प्रथमं_गर्भं_धृतवती_गौः,

अकोपजा_गौः,

बहुप्रसूता_गौः,

दीर्घकालेन_प्रसूता_गौः,

नूतनप्रसूता_गौः,

सुशीला_गौः,

स्थूलस्तनी_गौः,

द्रोणप्रिमितदुग्धमात्रा_गौः,

बन्धनस्थिता_गौः,

प्रतिवर्षं_प्रसवित्री_गौः,

अजातशृङ्गगौः

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

पृथ्वी,

चलसजीवः,

मनुष्येतरः,

जन्तुः,

स्तनपायी

इडा

स्त्री।

वचनम्

समानार्थकाः

व्याहार,

उक्ति,

लपित,

भाषित,

वचन,

वचस्,

गो,

इडा,

इला,

इरा

3।3।42।2।2

दण्डोऽस्त्री

लगुडेऽपि

स्याद्गुडो

गोलेक्षुपाकयोः।

सर्प

मांसात्पशू

व्याडौ

गोभूवाचस्त्विडा

इलाः॥

==>

शपथः,

द्विरुक्तिः,

अप्रियवचः,

भयदर्शकवाक्यम्,

सनिन्दाभाषणम्,

परस्त्रीनिमित्तं_पुंसः_परपुरुषनिमित्तं_स्त्रियाश्च_आक्रोशनम्,

सम्भाषणम्,

प्रयोजनशून्योन्मत्तादिवचनम्,

बहुभाषणम्,

अनुशोचनोक्तिः,

अन्योन्यविरुद्धवचनम्,

परस्परभाषणम्,

शोभनवचनम्,

गोपनकारिवचनम्,

शापवचनम्,

प्रेम्णा_मिथ्याभाषणम्,

सन्देशवचनम्,

अकल्याणवचनम्,

शुभवचनम्,

सान्त्वनवचनम्,

युक्त्यामिलितवचनम्,

कर्कशवचनम्,

अश्लीलवचनम्,

प्रियसत्यवचनम्,

विरुद्धार्थवचनम्,

अशक्त्यादिना_सम्पूर्णोच्चारितम्,

शीघ्रोच्चारितवचः,

श्लेष्मनिर्गमसहितवचनम्,

निन्दावचनम्,

मिथ्यावचनम्,

स्पष्टवचनम्,

अप्रकटवचनम्,

असत्यवचनम्,

सत्यवचनम्,

अवध्यब्राह्मणादेर्दोषोक्तिः,

पटुवचनम्,

साकल्यवचनम्,

आसङ्गवचनम्,

आक्रोशनम्,

जनवादः,

वल्गुवाक्

पदार्थ-विभागः

,

गुणः,

शब्दः

इडा,

स्त्रीलिङ्गम्

(

इल्

+

क

+

टाप्

।

)

बुधग्रहभार्य्या

।

साइक्ष्वाकुराजकन्या

।

(

यथा

हरिवंशे,

--“तत्र

दिव्याम्बरधरा

दिव्याभरणभूषिता

।दिव्यसंहनना

चैव

इडा

जज्ञे

इति

श्रुतिः”

॥

)गौः

।

(

यथा,

भारते,

--“इडाज्यहोमाहुतिभिर्मन्त्रशिक्षाविशारदैः”

।

)वचनं

।

(

देवीभेदः

।

यथा,

हरिवंशे,

--‘श्रुतिःप्रीतिरिडाकान्तिःशान्तिःपुष्टिःक्रिया

तथा’

।

)पृथ्वी

।

इति

मेदिनी

॥

(

यथा,

महाभारते,

घोषयात्रापर्ब्बणि

२३५

।

१०

।“पतत्रिसङ्घैः

स

जघन्यरात्रेप्रबोध्यते

नूनमिडातलस्थः”

।

)

स्वर्गः

।शरीरस्य

वामभागस्था

नाडी

।

इति

हेमचन्द्रः

॥

(

तथा

च

षट्चक्रभेदे

२

श्लोके

।“मेरोर्वाह्यप्रदेशे

शशिमिहिरशिरे

सव्यदक्षेनिषण्णे,

मध्ये

नाडी

सुषुम्ना

त्रितयगुणमयी

चन्द्र-सूर्य्याग्निरूपा”

।“मेरोर्मेरुदण्डस्य

वाह्यप्रदेशे

वहिर्भागे

सव्यदक्षेवामदक्षिणे

पार्श्वे

शशिमिहिरशिरे

चन्द्रसूर्य्या-त्मिके

नाड्यौ

इडापिङ्गलानाडीद्वयमितिफलि-तार्थः

।

निषण्णे

वर्त्तेते”

।

ज्ञानसङ्कलनीतन्त्रे

।

८

।“इडा

नाम

सैव

गङ्गा

यमुना

पिङ्गला

स्मृता

।गङ्गायमुनयोर्मध्ये

सुषुम्ना

च

सरस्वती

॥

एतासां

सङ्गमो

यत्र

त्रिवेणी

सा

प्रकीर्त्तिता

।तत्र

स्नातः

सदा

योगी

सर्व्वपापैः

प्रमुच्यते”

॥

इयन्तु

सकामकर्म्मानुष्ठायिजीवानां

पुंनरावर्त्ति-कारिणी

धूममार्गा

पितृयानरूपिणी

।अनयोरिडापिङ्गलयोर्मध्ये

गता

सुषुम्नैव

ब्रह्म-नाडी

यस्यां

नाड्यां

इदं

सर्व्वं

विश्वं

प्रतिष्ठितम्

।यथा

उत्तरगीतायाम्

।

२

अध्याये

।“इडा

च

वामनिःश्वासः

सोममण्डलगोचरा

।पितृयानमितिज्ञेया

वाममाश्रित्य

तिष्ठति

॥

१२

॥

गुदस्य

पृष्ठभागेऽस्मिन्

वीणादण्डस्य

देहभृत्

।दीर्घास्थि

मूद्ध्निर्पर्य्यन्तं

ब्रह्मदण्डेति

कथ्यते

॥

१३

॥

तस्यान्ते

सुषिरं

सूक्ष्मं

ब्रह्मनाडीति

सूरिभिः

॥

१४

॥

इडा

पिङ्गलयोर्मध्ये

सुषुम्ना

सूक्ष्मरूपिणी

॥

सर्व्वं

प्रतिष्ठितं

यस्यां

सर्व्वगं

सर्व्वतोमुखम्”

॥

१५

॥

परं

आसामिडादीनां

नाडीनां

शोधनमकुर्व्वन्योगी

कदाप्यात्मप्रसादं

लब्धुं

नार्हति

तथा

चभगवच्छङ्करोक्तयोगशास्त्रे

।“ईप्सितानि

समभ्यस्य

वाञ्छितानि

यथाविधि

।प्राणायामं

ततो

गार्गि

जितासनगतोऽभ्यसेत्

॥

मृदासने

कुशान्

सम्यक्

आस्तीर्य्यामृतमेव

च

।लम्बोदरञ्च

सम्पूज्य

फलमोदकभक्षणैः

॥

तदासने

सुखासीनः

सव्ये

न्यस्येतरं

करम्

।समग्रीवशिराः

सम्यक्

संवृतास्यः

सुनिश्चलः

।प्राङ्मुखोदङ्मुखोवापि

नासाग्रन्यस्तलोचनः

॥

अतिभुक्तमभुक्तञ्च

वर्ज्जयित्वा

प्रयत्नतः

।नाडीसंशोध्रनं

कुर्य्यात्

उक्तमार्गेण

यत्नतः

॥

वृथा

क्लेशो

भवेत्तस्य

तच्छोधनमकुर्व्वतः

।नासाग्रे

शशभृद्वीजं

चन्द्रातपवितानितम्

॥

सप्तमस्य

तु

वर्गस्य

चतुर्थं

वर्गसंयुतम्

।विश्वमध्यस्थमालोक्य

नासाग्रे

चक्षुषी

उभे

॥

इडया

पूरयेद्वायुं

वाह्यं

ह्वादशमात्रकैः

।ततोऽग्निं

पूर्व्ववद्ध्यायेत्

स्फुरज्ज्वालावलीयुतम्

।रुषष्ठं

विन्दुसंयुक्तं

शिखिमण्डलसंस्थितम्

॥

ध्यायेद्विरेचयेद्वायुं

मन्दं

पिङ्गलया

पुनः

।पुनः

पिङ्गलयापूर्य्य

घ्राणं

दक्षिणतः

सुधीः

॥

तद्वद्विरेचयेद्

वायुमिडया

तु

शनैः

शनैः

।त्रिचतुर्वत्सरञ्चापि

त्रिचतुर्मासमेव

च

।गुरुणोक्तप्रकारेण

रहस्येवं

समभ्यसेत्”

॥

)

इडा(

ला

)

स्त्री

इल--अच्

वा

लस्य

डत्वम्

।

१

गवि,

२

वाचि,

३

भूमौ

“प्रबुध्यते

नूनमिडातलस्थः

भा०

व०

२३५

अ०

।“इला

पिन्वते

विश्वदानीम्”

ऋ०

४,

५००८,

“इलाभूमिः”

भा०

।

इल

+

गतौ

करणे

घञर्थे

क

।

देहस्थे४

नाडीभेदे

।

“इडा

च

पिङ्गला

चैव

सुथुस्णा

च

सरस्वतीअलम्बूषा

कुहूश्चैवं

शङ्खिनी

चित्रिणी

तथा

।

विश्वो-दरी

विश्वमुखी

व्याप्त्याह्येताश्चतुर्दश”

इति

तन्त्रोक्तासु

प्रधा-नासु

चतुर्दशसु

नाडीषुतिस्रः

प्रधानाः

तथा

हि

।

“शिराःशतानि

सप्तैव”

या०

“शिराः

नाभिसंबद्धाश्चत्वारिंशत्वातपित्तश्लेष्मवाहिन्यः

सकलकलेवरव्यापिन्योनानाशाखाःसत्यः

सप्त

शतानि

भवन्तीति”

मिता०

।

“सप्त

शिराशतानि,

सुश्रु०

।

तेन

देहमध्ये

सप्त

शतानि

नाड्यः

तन्मध्ये

एता-श्चतुर्दश

प्रधानतयोक्ताः

।

तासु

मध्येऽपि

तिस्रः

प्रधानाःदेहस्थनाडीरुपक्रम्य

।

शारदा०

“नाड्यस्तत्र

समुद्भूतामुख्या-स्तिस्रः

समीरिताः

।

इडा

वामे

स्थिता

नाडी

पिङ्गलादक्षिणे

मता

।

तयोर्मध्यगता

नाडी

सुषुस्णा

च

समा-हिता

।

पादाङ्गुष्ठद्वयं

याता

शिखाभ्यां

शिरसा

पुनः

।ब्रह्मस्थानं

समापन्ना

सोमसूर्य्याग्निरूपिणी

।

तस्या

मध्यगतानाडी

चित्राख्या

योगिवल्लभा

।

ब्रह्मरन्धं

विदुस्तत्र

पद्म-सूत्रनिभं

परम्

।

इडायां

सञ्चरेच्चन्द्रः

पिङ्गलायां

दिवा-करः

।

ज्ञातौ

योगनिदानज्ञैः

सुषुस्णायां

तु

तावुभौ”

तत्-स्थानमुक्त्वा

कार्य्यमाह

“इडयाकर्षयेद्वायु

बाह्यं

षोडशमा-त्रया

।

धारयेत्पूरित

योगी

चतुःषष्ट्या

तु

मात्रया

।

सुषु-सणामध्यगं

सम्यक्

द्वात्रिंशन्मात्रया

शनैः

।

नाड्या

पिङ्गलयाचैनं

रेचयेद्योगवित्तमः

।

प्रणायाममिमं

प्राहुर्योगशास्त्र-विशारदाः”

२५

पटले

।

“पिङ्गलायां

स्थिता

ह्रस्वा

इडायांसङ्गताः

परे

(

दीर्घाः

)

।

सुषुष्णामध्यगा

ज्ञेयाश्चत्वारोये

नपुंसका”

शार०

५

प०

।

दीर्घादिरयमित्येके

।

५

हवि-रन्ने

च

“यजमानपञ्चमा

इडां

भक्षयन्ति”

श्रुतिः

।

डस्यलत्वे

प्यत्रैव

“इडां

नोमित्रावरुणोत

वृष्टिम्”

ऋ०

७,

६४,

२“इडामन्नम्”

भा०

“घृतैर्गव्यूतिमुक्षतमिलाभिः”

ऋ०७,

६४,

४

।

“इडाभिरन्नैः”

भा०

।

६

देवीभेदे

“श्रुतिः

प्रीति-रिडा

कान्तिः,

शान्तिः

पुष्टिःक्रिया

तथा

।

शिष्टाश्च

देव्यः”इत्युपक्रम्य

।

“उपतस्थुर्महासत्त्वं

बलिमिन्द्र

महारथम्”हरिवं०

२५६

अ०

“इडा

देवी

भारती

विश्वतूर्त्तिः”

ऋ०५,

२,

८

।

“अभि

न

इडायूथस्य

माता”

ऋ०

५,

४१,

१९

।“इलागोरूपधरा

मनोः

पुत्री

माध्यमिकी

वाक्

वेति”भा०

।

बुधस्य

जायायां

पुरूरवसो

मातार

पश्चात्मनु-पुत्रत्वे

सुद्युम्नतया

ख्यातायां

मित्रावरुणयोरंशजातायांकन्यायाञ्च

तत्कथा

हरिवं०

“अकरोत्

पुत्त्रकामस्तुमनुरिष्टिं

प्रजापतिः

।

मित्रावरुणयोस्तात

पूर्व्वमेवविशाम्पते!

।

अनुत्पन्नेषु

नवसु

पुत्रेष्वेषु

तु

भारत!

।तस्यान्तु

वर्त्तमानायामिष्ट्यां

भरतसत्तम!

।

मित्रावरुण-योरशे

मनुराहुतिमाजुहोत्

।

आहुत्यां

हूयमानायांदेवगन्धर्वमानवाः

।

तुष्टिञ्च

परमां

जग्मुर्मुनयश्च

तपो-धनाः

।

अहोऽस्य

तपसो

वीर्य्यमहो

श्रुतमहोऽद्भुतम्

।

तत्रदिव्याम्बरधरादिव्याभरणभूषिता

।

दिव्यसंहनना

चैवइडा

जज्ञे

इति

श्रुतिः

।

तामिलेत्येव

होवाच

मनुर्द्दण्ड-धरस्तदा

।

अनुगच्छस्वमां

भद्रे

तमिला

प्रत्युवाच

ह

।

धर्म-युक्तमिदं

वाक्यं

पुत्त्रकामं

प्रजापतिम्

।

इडोवाच

।मित्रावरुणयोरंशे

जाताऽस्मि

वदतांवर!

।

तयोः

सकाशंयास्यामि

न

मां

धर्मो

हतोऽबधीत्

।

सैवमुक्त्वा

मनुंदेव

मित्रावरुणयोरिला

।

गत्वाऽन्तिकं

वरारोहा

प्राञ्जलि-र्वाक्यमव्रवीत्

।

अंशेऽस्मिन्

युवयोर्जाता

देवौ!

किंकरवाणि

वाम्

।

मनुना

चाहमुक्ता

वै

अनुगच्छस्वमामिति

।

तां

तथा

वादिनीं

साध्वीमिलां

धर्मपरायणाम्

।

मित्रश्च

वरुणश्चोभावूचतुर्यन्निबोध

तत्

।

अनेनतव

धर्म्मेण

प्रश्रयेण

दमेन

च

।

सत्येन

चैवं

सुश्रोणि

।

प्रीतौस्वो

वरवर्णिनि!

।

आवयोस्त्वं

महाभागे

ख्यातिं

कन्येतियास्यसि

।

मनोर्वंशकरः

पुत्त्रस्त्वमेव

च

भविष्यसि

।

सुद्युम्नइति

विख्यातस्त्रिषु

लोकेषु

शोभने

।

जगत्प्रियो

धर्म्म-शोलो

मनीर्वंशविवर्द्धनः

।

निवृत्ता

सा

तु

तच्छ्रुत्वा

ग-च्छन्ती

पितुरन्तिकम्

।

बुधेनान्तरमासाद्य

मैथुनायोपम-न्त्रिता

।

सोमपुत्त्राद्बुधाद्राजस्तस्यां

जज्ञे

पुरूरवाः

।जनयित्वा

सुत

सा

तमिला

सुद्युम्नतां

गता”

।८

दुर्गायाञ्च

“आचार्य्यां

मदिरां

चण्डींमिलां

मलयवासि-नीम्”

हरिवं०

१७८

अ०

दुर्गास्तवः

।

इडैव

स्वार्थेकन्

तत्रार्थे

इ॑डा,

इ॑ळा

u.

इला

Feminine.

dass.,

Göttin

der

Andacht,

die

Erde.

íḍā,

f.,

gleichbedeutend

mit

írā,

so

wie

mit

íḍ,

íṣ

[

s.

iṣ

]

1〉

Labetrunk,

der

den

Göttern

als

Spende

ausgegossen

wird,

von

dem

aber

auch

die

Opferer

trinken

(

vgl.

{293,

3}

mit

{287,

1}

{288,

20}

)

er

besteht

hauptsächlich

aus

Michstoffen

(

páyas,

ghṛtá

)

2〉

Labetrunk

der

Menschen,

Labung,

Erquickung,

jedoch

überall

unter

dem

Bilde

des

Labetrunkes

gedacht

3〉

Ergiessung

des

Labetrunkes

und

des

damit

verbundenen

Gebetes

(

vgl.

{241,

5}

)

4〉

persönlich

gedacht

als

Göttin

der

von

Spenden

begleiteten

Andachtsergiessung,

daher

als

ghṛtáhastā

(

{532,

8}

)

oder

ghṛtápadī

(

{896,

8}

)

bezeichnet.

Gewöhnlich

wird

sie

mit

sárasvatī

und

mahī́

oder

bhā́ratī

(

{188,

8}

{194,

8}

{238,

8}

{936,

8}

)

zu

einer

Trias

verbunden.

Ausserdem

erscheint

sie

auch

5〉

mit

Agni

in

Verbindung,

der

(

{263,

3}

)

als

ihr

Sohn

bezeichnet

wird.

An

einer

Stelle

(

{395,

19}

)

wird

sie

als

Mutter

der

Heerde

bezeichnet

und

mit

urváśī

in

Verbindung

gesetzt

einmal

(

{222,

4}

)

mit

den

beiden

Welten,

einmal

(

{560,

2}

)

mit

dem

dadhikrā́

als

ihr

Sohn

erscheint

purūrávas

{921,

18}.

-e

[

V.

]

4〉

{188,

8}.

-ā

1〉

{289,

13}

{862,

5}.

—

3〉

{241,

5}

(

Labetrunk

der

Götter

ist

das

Lied

).

—

2〉

{346,

8}

{651,

4}.

—

4〉

{13,

9}

{142,

9}

{194,

8}

{238,

8}

{359,

8}

{717,

8}

{896,

8}

{936,

8}.

—

5〉

{192,

11}

{222,

4}

{395,

19}

{532,

8}.

-ām

2〉

{40,

4}

{235,

23}

{451,

7}

{493,

16}

{580,

2}

{618,

3}

{774,

3}.

—

5〉

{31,

11}

{560,

2}.

-ayā

1〉

{287,

1}

{288,

20}

{293,

3}.

—

2〉

{890,

11}.

—

5〉

{358,

4}.

-āyās

3〉

íḍāyās

padé:

{257,

4}

{263,

4}

{917,

4}

{827,

6}

(

wo

padé

ā́

íḍāyās

zu

lesen

sein

wird

).

—

5〉

putrás

{263,

3}.

-ābhis

1〉

{519,

7}.

—

2〉

{48,

16}

{186,

1}

{407,

2}

{581,

4}

{652,

9}.

-ānaam

2〉

ānetā́

{820,

13}.

-āsu

3〉

〰

antár

{416,

5}.

_{416,

6}.