अयन (ayana)

अयन

Neuter.

(

-नं

)

1.

A

road,

a

path.

2.

The

half

year,

that

is,

the

sun's

road

north

and

south

of

the

equator.

See

उत्तरायण,

&c.

3.

The

equinoe-

tial

and

solstitial

points.

4.

A

Sastra

or

inspired

writing.

Etymology

इण

to

go,

and

ल्युट्

Affix.

अ॑यन

adjective

going,

coming

neuter

motion,

walk.

course,

especially

the

sun's

road

between

the

solstitial

points,

also

solstice,

half-year

way,

manner

refuge,

residence.

अयन

(

नं

)

1.

Neuter.

A

road

half

year.

अयन

-

ayana

-

Neuter

-

circulation

वेग

-

vega

-

Masculine

-

circulation

परिचलन

-

paricalana

-

Neuter

-

circulation

स्यन्दन

-

syandana

-

Neuter

-

circulation

रुधिर

-

परिवहण

-

rudhira

-

parivahaNa

-

Neuter

-

blood

circulation

मूद्रा

-

परिचलन

-

mUdrA

-

paricalana

-

Neuter

-

circulation

of

money

पत्रमुद्रा

-

परिचलन

-

patramudrA

-

paricalana

-

Neuter

-

circulation

of

notes

चलार्थ-परिचलन

-

calArtha-paricalana

-

Neuter

-

circulation

of

currency

पिङ्ग

-

piGga

-

Masculine

-

tubular

vessel

of

the

human

body

which

according

to

the

yoga

system

is

the

channel

of

respiration

and

circulation

for

one

side

अयन

ayana

Neuter

precession

[

astron.

]

अयनभग

ayanabhaga

Masculine

amount

of

precession

क्रान्तिपातगति

krAntipAtagati

Feminine

precession

of

the

equinox

सायन

sAyana

Neuter

with

the

precession

or

the

longitude

of

a

planet

reckoned

from

the

vernal

equinoctial

point

अयन

Neuter.

(

-नं

)

1

A

road,

a

path.

2

The

half

year,

that

is,

the

sun's

road

north

and

south

of

the

equator.

See

उत्तरायण,

&c.

3

The

equinoctial

and

solstitial

points.

4

A

Śāstra

or

inspired

writing.

Etymology

इण

to

go,

and

ल्युट्

Affix.

अयन

[

ayana

],

Adjective.

[

अय्-ल्युट्

]

Going

(

at

the

end

of

Compound.

)

यथेमा

नद्यः

स्यन्दमानाः

समुद्रायणाः

Praśn.

Up.

Going,

moving,

walking

as

in

रामायणम्.

A

walk,

path,

way,

road

आयन्नापो$यनमिच्छमानाः

Rigveda (Max Müller's Edition).

3.33.7.

अगस्त्य-

चिह्नादयनात्

Raghuvamsa (Bombay).

16.44.

A

place,

site,

abode,

place

of

resort

Bṛihadâraṇyakopanishad.

2.4.11.

ता

यदस्यायनं

पूर्वम्

Manusmṛiti.

1.1

(

occurring

in

the

derivation

of

the

word

नारायण

).

A

way

of

entrance,

an

entrance

(

to

an

array

of

troops

or

व्यूह

)

अयनेषु

च

सर्वेषु

यथाभागमव-

स्थिताः

Bhagavadgîtâ (Bombay).

1.11.

Rotation,

circulation

period

अङ्गिरसां

अयनम्

इष्टि˚,

पशु˚.

A

particular

period

in

the

year

for

the

performance

of

particular

sacrificial

or

other

religious

works

Name.

of

certain

sacrificial

performances

as

गवामयनम्.

The

sun's

passage,

north

and

south

of

the

equator.

(

Hence

)

The

period

of

this

passage,

half

year,

the

time

from

one

solstice

to

another

see

उत्तरायण

and

दक्षिणायन

Compare.

also

सायन

and

निरयण.

the

equinoctial

and

solstitial

points

दक्षिणम्

अयनम्

winter

solstice

उत्तरम्

अयनम्

summer

solstice

Method,

manner,

way.

A

Śāstra,

scripture

or

inspired

writing.

Final

emancipation

नान्यः

पन्था

विद्यते$यनाय

Śvet.

Up.

A

commentary

treatise.

The

deities

presiding

over

the

ayanas.

Compound.

-अंशः,

-भागः

the

arc

between

the

vernal

equinoctial

point

and

beginning

of

the

fixed

zodiac

or

first

point

of

Aries.

-कलाः

The

correction

(

in

minutes

)

for

ecliptic

deviation.

Sūryasiddhānta.

-कालः

the

interval

between

the

solstices.

-ग्रहः

A

planet's

longitude

as

corrected

for

ecliptic

deviation

The same.

-जः

a

month

caused

byayanāṁśa.

-परिवृत्तिः

Change

of

the

अयन

sun's

passage

from

one

side

of

the

equator

to

the

other

अयनपरिवृत्ति-

र्व्यस्तशब्देनोच्यते

।

ŚB.

on

MS.*

6.5.37.

-संक्रमः,

-संक्रान्तिःf.

passage

through

the

zodiac.

-वृत्तम्

the

ecliptic.

अयन

a.

[

अय्-ल्युट्

]

1

Going

(

at

the

end

of

comp.

)

यथेमा

नद्यः

स्यंदमानाः

समुद्रायणाः

Praśn.

Up.

2

(

As

a

patronymic

affix

)

Descended

from

e.

g.

शाकटायन.

नं

1

Going,

moving,

walking

as

in

रामायणं.

2

A

walk,

path,

way,

road

अगस्त्यचिह्नादयनात्

R.

16.

44.

3

A

place,

site,

abode,

place

of

resort

ता

यदस्यायनं

पूर्वं

Ms.

1.

10

(

occurring

in

the

derivation

of

the

word

नारायण

).

4

A

way

of

entrance,

an

entrance

(

to

an

array

of

troops

or

व्यूह

)

अयनेषु

च

सर्वेषु

यथाभागमवास्थिताः

Bg.

1.

11.

5

Rotation,

circulation

period

अंगिरसां

अयनं

इष्टि°,

पशु°.

6

A

particular

period

in

the

year

for

the

performance

of

particular

sacrificial

or

other

religious

works

N.

of

certain

sacrificial

performances

as

गवामयनं.

7

The

sun's

passage,

north

and

south

of

the

equator.

8

(

Hence

)

The

period

of

duration

of

this

passage,

half

year,

the

time

from

one

solstice

to

another

see

उत्तरायण

and

दक्षिणायन

cf.

also

सायन

and

निरयण.

9

The

equinoctial

and

solstitial

points

दक्षिणं

अयनं

winter

solstice

उत्तरं

अयनं

summer

solstice.

10

Method,

manner,

way.

11

A

Śāstra,

scripture

or

inspired

writing.

12

Final

emancipation

नान्यः

पंथा

विद्यतेऽयनाय

Śvet.

Up.

13

A

commentary

treatise.

14

The

deities

presiding

over

the

ayanas.

Comp.

अंशः,

भागः

the

are

between

the

vernal

equinoctial

point

and

the

beginning

of

the

fixed

zodiac

or

first

point

in

Aries.

कालः

the

interval

between

the

solstices.

जः

a

month

caused

by

ayanamsa.

संक्रमः,

संक्रांतिः

f.

passage

through

the

zodiac.

वृत्तं

the

ecliptic.

अ॑यन

a

Masculine, Feminine, Neuter

going,

vājasaneyi-saṃhitā

xxii,

7

nirukta, by yāska

अ॑यन

neuter gender.

walking,

a

road,

a

path,

ṛg-veda

iii,

33,

7

et cetera.

(

often

ifc.

confer, compare.

नैमिषायन,

पुरुषायण,

प्रशमायन,

समुद्रायण,

स्वेदायन

),

(

in

astronomy.

)

advancing,

precession,

sūryasiddhānta

(

with

genitive case.

[

e.g.

अ॑न्गिरसाम्,

आदित्या॑नाम्,

गवाम्,

et cetera.

]

or

ifc.

)

‘course,

circulation’,

nalopākhyāna

of

various

periodical

sacrificial

rites,

atharva-veda

śatapatha-brāhmaṇa

et cetera.

the

sun's

road

north

and

south

of

the

equator,

the

half

year,

manu-smṛti

et cetera.

,

the

equinoctial

and

solstitial

points,

varāha-mihira 's bṛhat-saṃhitā

et cetera.

way,

progress,

manner,

śatapatha-brāhmaṇa

place

of

refuge,

manu-smṛti

i,

10

a

treatise

(

शास्त्र

confer, compare.

ज्योतिषाम्-अयन

),

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

अ॑यन

b

See

√

अय्,

col.

2.

अयन,

अस्,

आ,

अम्

(

fr.

rt.

इ

),

going

especially

at

the

end

of

a

compound,

e.

g.

समुद्रायण,

going

to

the

ocean

(

अम्

),

n.

going,

walking,

walk

a

road,

a

path

a

place,

a

site

(

?

)

course,

circulation,

period

final

emancipation

a

commentary,

treatise

N.

of

certain

sacrificial

performances

the

sun's

road

north

and

south

of

the

equator,

the

half

year

the

equinoctial

and

solstitial

points

way,

progress,

manner

a

Śāstra

or

inspired

writing.

—अयन-काल,

अस्,

m.

the

interval

between

the

equi-

noxes.

—अयन-देवता,

f.

a

deity

or

an

idol

placed

near

a

road

(

?

).

—अयन-भाग,

अस्,

m.

or

अय-

नांश

(

°न-अं°

),

अस्,

m.

the

arc

between

the

vernal

equinoctial

point

and

the

beginning

of

the

fixed

zodiac

or

first

point

in

Aries.

—अयन-वलन,

अम्,

n.

deviation

of

the

ecliptic.

—अयन-वृत्त,

अम्,

n.

the

ecliptic.

अयन

अयन,

&c.

See

under

अय्,

p.

78.

अयन

áy-ana,

Adjective.

going,

coming

Neuter.

going

🞄way

course

certain

Soma

sacrifice

lasting

🞄a

year

sunʼs

course

from

one

solstice

to

another

🞄half-year

solstice

resting-place.

अयन

अयन,

i.

e.

इ

+

अन,

Neuter.

1.

A

place

of

motion,

Man.

1,

10.

2.

A

road.

3.

A

line,

Bhag.

1,

11.

4.

The

half

year,

i.

e.

the

sun's

road

north

and

south

of

the

equator,

Man.

4,

26.

--

Compound

उत्तरा-,

Man.

6,

10

and

उद-

गयन,

i.

e.

उदञ्च्-,

Man.

1,

67,

Neuter.

the

half

of

the

year

in

which

the

sun

is

to

the

north

of

the

equator.

द-

क्षिणा-,

I.

Neuter.

the

half

of

the

year

when

the

sun

moves

to

the

south

of

the

equator,

Man.

1,

67.

II.

Adjective.

ly-

ing

on

the

course

of

the

sun

to

the

south

of

the

equator,

Bhāg.

P.

5,

23,

5.

गीत-,

Neuter.

a

procession

accompanied

by

hymns,

Bhāg.

P.

4,

4,

5.

गुण-,

Adjective.

walking

the

path

of

virtue,

Bhāg.

P.

4,

21,

43.

वार्त्ता-,

Masculine.

a

spy.

अयनम्

नपुंलिङ्गम्

-

अय्+ल्युट्

"जाना,

हिलना,

चलना"

अयनम्

नपुंलिङ्गम्

-

अय्+ल्युट्

"राह,

पथ,

मार्ग,

सड़क"

अयनम्

नपुंलिङ्गम्

-

अय्+ल्युट्

"स्थान,

जगह,

घर"

अयनम्

नपुंलिङ्गम्

-

अय्+ल्युट्

"प्रवेशद्वार,

व्यूह

में

प्रवेश

करने

का

मार्ग"

अयनम्

नपुंलिङ्गम्

-

अय्+ल्युट्

"सूर्य

का

मार्ग,

सूर्य

की

विषुवत्

रेखा

से

उत्तर

या

दक्षिण

की

ओर

गति"

अयनम्

नपुंलिङ्गम्

-

अय्+ल्युट्

"(

अत

एव

)

इस

मार्ग

का

अवधि-काल,

छः

मास,

एक

अयनबिंदु

से

दूसरे

अयनबिंदु

तक

जाने

का

समय"

अयनम्

नपुंलिङ्गम्

-

अय्+ल्युट्

विषुव

और

अयनसंबंधी

बिन्दु

अयनम्

नपुंलिङ्गम्

-

अय्+ल्युट्

अन्तिममुक्ति

अयन

वि*

-

अय्+ल्युट्

जाने

वाला

अयन

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಗಮನ

/ಸಂಚಾರ

निष्पत्तिः

अय

(

गतौ

)

-

"ल्युट्"

(

३-३-११५

)

अयन

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಮೇಷಾದಿ

೧೨

ರಾಶಿಗಳಲ್ಲಿ

ಸೂರ್ಯನ

ಗತಿ

अयन

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಆಶ್ರಯಸ್ಥಾನ

/ಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಥಾನ

प्रयोगाः

"आपो

नारा

इति

प्रोक्ता

आपो

वै

नरसूनवः

।

ता

यदस्यायनं

पूर्वं

तेन

नारायणः

स्मृतः

॥"

उल्लेखाः

मनु०

१-१०

अयन

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಸೈನ್ಯವ್ಯೂಹದ

ಪ್ರವೇಶ

ಮಾರ್ಗ

प्रयोगाः

"अयनेषु

च

सर्वेषु

यथाभागमवस्थिताः

।

भीष्ममेवाभिरक्षन्तु

भवन्तः

सर

एव

हि

।"

उल्लेखाः

गीता०

१-११

अयन

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಮಾರ್ಗ

/ದಾರಿ

प्रयोगाः

"अगस्त्यचिह्नादयनात्"

उल्लेखाः

रघु०

१६-४४

अयन

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಒಂದು

ಯಾಗ

अयन

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಅಯನಾಭಿಮಾನಿ

ದೇವತೆ

अयन

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಸಂಕ್ರಾಂತಿಯ

ಸಮಯ

अयन

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಮೋಕ್ಷ

/ಮುಕ್ತಿ

प्रयोगाः

"तमेव

विदित्वाऽतिमृत्युमेति

नान्यः

पन्था

अयनाय

विद्यते"

उल्लेखाः

श्रुतिः

अयन

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಗೃಹ

/ಮನೆ

अयन

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಸ್ಥಾನ

/ಜಾಗ

अयन

पदविभागः

नपुंसकलिङ्गः

कन्नडार्थः

ಅಯನದ

ವಿಷಯವನ್ನು

ತಿಳಿಸುವ

ಶಾಸ್ತ್ರ

ayana

{%

n.

%}

1.

Motion

2.

the

sun’s

path

north

and

south

of

the

equator

(

called

respectively

उत्तरायण

and

दक्षिणायन

)

3.

a

road,

a

path

(

as

in

स्वस्त्ययन,

स्वेदायन

)

4.

the

attainment

of

eternal

bliss,

नान्यः

पन्थाविद्यतेऽयनाय

Vaj.S.

5.

the

period

of

the

duration

of

the

sun’s

progress

north

or

south

of

the

equator

6.

the

solstice

(

in

astronomy

)

7.

an

entrance

to

a

military

array

of

troops,

अयनेषु

च

सर्वेषु

यथाभागमवस्थिताः

Bg.i.111.

२,

अंस,

अक्षि,

अन्तक,

अम्बक,

अयन,

अश्वि,

अश्विनी,

ईक्षण,

ओष्ठ,

कर,

कर्ण,

कुच,

कुटुम्ब,

गरुत्,

गुल्फ,

चक्षु,

जङ्घा,

जानु,

दस्र,

दृश्

,

दृष्टि,

दोः,

द्वन्द्व,

द्वय,

द्वि,

ध्रुव,

नय,

नयन,

नासत्य,

नेत्र,

पक्ष,

पाणि,

बाहु,

भुज,

भुजा,

यम,

यमल,

युग,

युगल,

युग्म,

रविचन्द्रौ,

रविपुत्र,

लोचन,

श्रोत्र,

स्तन,

हस्त

अयन

n.

(

r.

इ

ire

s.

अन

)

via.

BH.

1.

11.

ayana

(

IE

7-1-2

),

‘two’.

áyana,

n.

a

going

place

of

going,

way

course

esp.

course

(

of

the

sun

from

one

solstice

to

the

other

),

i.

e.

half-year.

[

√i,

1150.

1a.

]

अय्

(

अ꣡यँ॑

गतौ

-

भ्वादिः

-

सेट्

)

ल्युट् →

अयनम्

अनीयर् →

अयनीयः

-

अयनीया

ण्वुल् →

आयकः

-

आयिका

तुमुँन् →

अयितुम्

तव्य →

अयितव्यः

-

अयितव्या

तृच् →

अयिता

-

अयित्री

क्त्वा →

अयित्वा

ल्यप् →

प्राय्य

क्तवतुँ →

अयितवान्

-

अयितवती

क्त →

अयितः

-

अयिता

शानच् →

अयमानः

-

अयमाना

अय्

(

अ꣡यँ॒

गतौ

-

भ्वादिः

-

सेट्

)

ल्युट् →

अयनम्

अनीयर् →

अयनीयः

-

अयनीया

ण्वुल् →

आयकः

-

आयिका

तुमुँन् →

अयितुम्

तव्य →

अयितव्यः

-

अयितव्या

तृच् →

अयिता

-

अयित्री

क्त्वा →

अयित्वा

ल्यप् →

प्राय्य

क्तवतुँ →

अयितवान्

-

अयितवती

क्त →

अयितः

-

अयिता

शतृँ →

अयन्

-

अयन्ती

शानच् →

अयमानः

-

अयमाना

इ

(

इ॒ण्

गतौ

-

अदादिः

-

अनिट्

)

ल्युट् →

अयनम्

अनीयर् →

अयनीयः

-

अयनीया

ण्वुल् →

आयकः

-

आयिका

तुमुँन् →

एतुम्

तव्य →

एतव्यः

-

एतव्या

तृच् →

एता

-

एत्री

क्त्वा →

इत्वा

ल्यप् →

प्र

इत्य

क्तवतुँ →

इतवान्

-

इतवती

क्त →

इतः

-

इता

शतृँ →

यन्

-

यती

ई

(

ई॒ङ्

गतौ

-

दिवादिः

-

अनिट्

)

ल्युट् →

अयनम्

अनीयर् →

अयनीयः

-

अयनीया

ण्वुल् →

आयकः

-

आयिका

तुमुँन् →

एतुम्

तव्य →

एतव्यः

-

एतव्या

तृच् →

एता

-

एत्री

क्त्वा →

ईत्वा

ल्यप् →

प्र

ईय

क्तवतुँ →

ईतवान्

-

ईतवती

क्त →

ईतः

-

ईता

शानच् →

ईयमानः

-

ईयमाना

Ayana(

ṃ

)

=

Skanda:

III,

†14639

(

“the

half

year”

).

अयन

नपुं।

त्रिभिरृतुभिः-षण्मासैः

समानार्थकाः

अयन

1।4।13।1।2

द्वौ

द्वौ

मार्गादिमासौ

स्यादृतुस्तैरयनं

त्रिभिः।

अयने

द्वे

गतिरुदग्दक्षिणार्कस्य

वत्सरः॥

अवयव

==>

द्वौ_मासौ

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

कालः

अयन

नपुं।

मार्गः

समानार्थकाः

अयन,

वर्त्मन्,

मार्ग,

अध्वन्,

पथिन्,

पदवी,

सृति,

सरणि,

पद्धति,

पद्या,

वर्तनी,

एकपदी,

व्रज,

वीथी,

विवध,

वीवध,

सहस्

2।1।15।1।1

अयनम्वर्त्म

मार्गाध्वपन्थानः

पदवी

सृतिः।

सरणिः

पद्धतिः

पद्या

वर्तन्येकपदीति

च॥

==>

प्रवृद्धजलस्य_निर्गममार्गः,

कृत्रिमजलनिःसरणमार्गः,

शोभनमार्गः,

दुर्मार्गः,

मार्गाभावः,

चतुष्पथम्,

छायाजलादिवर्जितदूरस्थोऽध्वा,

चोराद्युपद्रवैर्दुर्गममार्गः,

कोशयुगपरिमितमार्गः,

चतुश्शतहस्तपरिमितमार्गः,

राजमार्गः,

पुरमार्गः,

राजधानी,

ग्राममध्यमार्गः,

सौधाद्यारोहणमार्गः,

काष्टादिकृतावरोहणमार्गः,

गृहनिर्गमनप्रवेशमार्गः,

वणिक्पथः

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

पृथ्वी,

अचलनिर्जीवः,

स्थानम्,

मानवनिर्मितिः

अयनं,

क्लीबम्

(

अय

+

भावे

ल्युट्

।

)

शास्त्रं

।

यथा,

--“ज्योतिषामयनं

नेत्रं

निरुक्तं

श्रोत्रमुच्यते”

।इति

तिथ्यादितत्त्वं

॥

पन्थाः

।

सूर्य्यस्य

उत्तर-दक्षिणदिग्गमनं

।

तद्यथा

।

माघादिषण्मासाःउत्तरायणं

।

श्रावणादिषण्मासाः

दक्षिणायनं

।इत्यमरः

॥

गमनं

।

गत्थर्थायधातोर्भावेऽनट्

॥

रविसंक्रान्तिविशेषः

।

यथा

भविष्यमात्स्यज्यो-तिषेषु

।“मृगकर्कटसंक्रान्ती

द्वे

तूदक्दक्षिणायने

।विषुवती

तुला

मेषे

गोलमध्ये

तथापराः”

॥

मृगो

मकरः

।

गोलो

राशिचक्रं

।

देवीपुराणे,

“यावद्विंशकला

मुक्ता

तत्पुण्यं

चोत्तरायणे

।निरंशे

भास्करे

दृष्टे

दिनान्तं

दक्षिणायने”

॥

तत्र

स्नानदानादौ

कोटिगुणफलं

भवति

।

यथामात्स्ये

।“अयने

कोटिगुणितं

लक्षं

विष्णुपदीषु

च

।”इत्वादि

।“अयने

विषुवे

चैव

शयने

बोधने

हरेः

।अनध्यायस्तु

कर्त्तव्यो

मन्वादिषु

युगादिषु”

॥

इति

तिथ्यादितत्त्वं

॥

*

॥

सूर्य्यगतिविशेषः

।यथा,

--“मृगसंक्रान्तितः

पूर्व्वं

पञ्चात्तारादिनान्तरे

।एकवर्षे

चतुःपञ्चपलमानक्रमेण

तु

॥

षट्षष्टिवत्सरानेकदिनं

स्यादयनं

रवेः

।एवं

चतुःपञ्चदिनमयनारम्भणं

क्रमात्

॥

व्युत्क्रमेण

च

तद्वत्

स्यादुदग्यानं

रवेर्ध्रुवं

।कर्क्किसंक्रमणे

तद्वदभितो

दक्षिणायनं”

॥

इति

ज्योतिस्तत्त्वं

॥

अयन

नपुंलिङ्गम्

अय--भावे

ल्युट्

।

१

गतौ,

दक्षिणत

उत्तरस्याम्,

उत्तरतश्च

दक्षिणस्यां

सूर्य्यस्य

चन्द्रस्य

च

२

गतौ,

तथाहिद्वादशराश्यात्मकस्य

राशिचक्रस्यार्द्धं

मकरावधिमिथुनपर्य्यन्तम्राशिषट्कं

क्रमेण

उत्तरावनतं

तत्र

स्थितोऽर्कश्चन्द्रो

वास्वगत्या

प्राचीं

गच्छन्नपि

किञ्चित्

किञ्चित्तिर्य्यग्गत्याउत्तरामभिक्रामति,

एवं

कर्कटावधिधनुःपर्य्यन्तं

राशिषट्कंक्रेमेण

दक्षिणावनतं

तत्र

स्थितोऽर्कश्चन्द्रो

वा

प्राग्वत्

दक्षि-णामेवाभिक्रामति

सेयं

गतिरयनशब्देन

ज्योतिषे

व्यव-ह्रियते

तत्र

सूर्य्यस्यायनं

सौरैः

षड्भिर्मांसैरेकं

भवतीतिच

तत्रैव

प्रसिड्वम्

।

“अयनविष्णुपदीषडशीतय”

इत्युक्तेः३

अयनाख्यसंक्रान्तौ

सा

हि

परिभाषिकायनशब्दवाच्या

।नभोमण्डले

प्रवहानिलेन

पश्चाद्गत्या

बंभ्रम्यमाणस्य

राशि-चक्रस्य

निराधारतया

दोलायमानत्वेन

सप्तविंशांशपर्य्यन्तंप्राक्

पश्चाच्च

गतिर्भवति

।

क्रान्तिस्थानञ्च

अष्टमासा-धिक

६६।८

षट्षष्टिवर्षैरेकैकमंशमतीत्य

प्राक्,

पश्चाद्वाचलतीति

१८००

अष्टदशशतवर्षैः

सप्तविंशांशपर्य्यन्तंप्राक्गत्वा

पुनः

पश्चात्,

पश्चाद्गत्वा

च

पुनः

प्रागवलम्बते

।यदा

चैवं

राशिचक्रस्यायनस्थानं

प्राक्

गच्छति

तदा

राशि-चक्रनिर्द्दिष्टमेषादिस्थानात्

उक्तकालभेदेनेकैकांशातिक्रमेणक्रमशः

प्राचि,

प्राक्तरे,

प्राक्तने,

वा

स्थाने

रव्यादि-ग्रहाणां

प्रभापुञ्जसञ्चारः

।

यदा

तु

पश्चादवलम्बते

तदानिर्दिष्टमेषादिस्यानात्

तथैव

परे,

परतरे,

परतमे,

च

स्थानेग्रहाणां

प्रभापुञ्जसञ्चार

इति

भेदः

।

इदानीञ्च

पश्चिमा-यनं

तेन

राशिस्थानात्

पश्चादेव

ग्रहप्रभापुञ्जसञ्चारः

।तथाच

ज्योतिघोक्तगणितरीत्या

मीनान्तात्

पश्चादेकविंशांशेएवेदानी

विषुवादिसंक्रान्तिर्भवति

एवं

विष्णुपद्यादीनामपितत्तदंश

एव

ग्रहप्रभापुञ्जसञ्चारः

।

अयञ्चायनानुसारेण

ग्रह-प्रभापुञ्जसञ्चारस्वीकारः

दिनमानविशेषस्य

लग्नपरिमाणस्यछायापदविशेषस्य,

च

बोधार्थमिति

सिद्धान्ते

प्रसिद्धम्

।करणे

ल्युटि

।

४

उक्तायनज्ञानसाधने

शास्त्रे,

“ज्योति-षामयनञ्चैवेति”

५

सैन्यनिवेशविशेषरूपव्यूहप्रवेशमार्गे

च“अयनेषु

च

सर्व्वेषु

यथाभागमवस्थिताः”

इति

गीता

।आधारे

ल्युट्

।

६

पथि,

७

गृहे,

८

आश्रये,

९

स्थाने,

“तायदस्यायनं

पूर्व्वमिति”

मनुः

।

प्रागुक्तराशिचक्रस्य

क्रान्तिवृत्तारम्भस्थानविशेषे

१०

अंशादौ

च

“तत्काले

सायनार्कस्येति”नीलकण्टः

।

तथाहि

मीनान्तो

हि

युगादौ

अयनांशप्रथमस्थानं

ततःप्राग्गत्या

कियदंशपर्य्यन्तचलनेन

परावृत्य

पश्चाद्गत्यापूर्वराशेः

कियदंशपर्य्यन्तं

गत्वा

पुनःप्राग्गत्या

प्राथमिकचलनस्थानप्राप्तौ

अयनस्यैकोविलक्षणो

भगणो

भवति

इत्येवंस्थिते

तद्भगणपूरणकालादिज्ञापनाय

किञ्चिदभिधीयते

।

सूर्यसिद्धान्ते

।

“त्रिंशत्कृत्यो

युगे

भानां

चक्रं

प्राक

परिलम्बते

।तद्गुणाद्भूदिनैर्भक्ताद्द्युगणाद्यदवाप्यते

॥

तद्दोस्त्रिघ्ना

दशाप्तांशाविज्ञेया

अयनाभिधाः

।

तत्संस्कृताट्ग्रहात्

क्रान्तिच्छाया-चरदलादिकम्”

इति

॥

“भानां

चक्रं

राशीनां

वृत्तं

क्रान्ति-वृत्तं

स्वस्वविक्षेपमितशलाकाग्रप्रोतनक्षत्रगणैर्युक्तमित्यर्थः

।

युगेमहायुगे

प्राक्

पूर्व्वविभागे

त्रिंशत

कृत्यस्त्रिंशत्सङ्ख्यका

कृयःर्विंशतयः

षट्शतमित्यर्थः

।

परिलम्बते

ध्रुवाधारभगोलस्था-नात्

तद्दूरमवलम्बते

।

अत्र

परिलम्बत

इत्यनेन

भचक्र-पूर्णभ्रमणाभाव

उक्तोऽन्यथा

ग्रहभगणप्रसङ्गेन

मध्याधि-कार

एवैतदुक्तं

स्यात्

।

तथा

च

तद्दूरमवलम्बनोक्त्या

परा-वृर्त्य

यथास्थितं

भवतीत्यागतं

यथापि

स्वस्थानात्

तथैवपश्चिमतोऽप्यवलम्बत

इति

सूचितम्

।

एवञ्च

भचक्रं

पश्चि-मत

ईश्वरेच्छया

प्रथमतः

कतिचिद्भागैश्चलति

ततः

परा-वृत्य

यथास्थितं

भवति

ततोऽपि

तद्भागैः

क्रमेण

पूर्व्वतश्च-लति

ततोऽपि

परावृत्य

यथावस्थानंस्थितमित्येको

विलक्षणोभगणः

।

तेन

प्रागित्युपलक्षणम्

।

पश्चिमावलम्बनानुक्तिस्तुसंवादकाले

तदभावात्

।

अत्र

त्रिंशत्कृत्व

इति

पाठःप्रामादिकः

।

“युगे

षट्शतकृत्वो

हि

भचक्रं

प्राग्विल-म्बते”

इति

सोमसिद्धान्तविरोधात्

।

“तत्

पश्चाच्चलितंचक्रमिति”

ब्रह्मसिद्धान्तोक्तेश्च

।

अहर्गणात्

तद्गुणात्

षट्-शतगुणिताद्

भूदिनैर्युगीयसूर्यसावनदिनैर्भक्ताद्यत्

फलं

भग-णादिकं

प्राप्यते

तस्य

भगणत्यागेन

राश्यादिकस्य

भुजः

कार्यस्त-स्माद्दशाप्तांशा

दशभिर्भजनेनाप्तभागास्त्रिगुणिता

अयनसं-ज्ञका

ज्ञेयाः

।

भुजांशास्त्रिगुणिता

दशभक्ताः

फलमय-नांशा

इति

तात्पर्य्यार्थः

।

तत्संस्कृतात्

तैरयनांशैर्भचक्र-पूर्व्वापरचलनवशाद्युतहीनाद्ग्रहात्

पूर्व्वापरभचक्रचलनावग-मस्त्वयनग्रहस्य

षद्भान्तर्गतानन्तर्गतत्वक्रमेण

क्रान्तिच्छा-याचरदलादिकं

साध्यम्

।

न

केवलात्,

बिशेषोक्तेः

।

छायावक्ष्यमाणा

चरदलं

चरं

पूर्व्वाधिकारोक्तम्

।

आदिशब्दा-दयनवलनमायनदृक्कर्म्म

सङ्गृह्यते

।

यद्यपि

तत्संस्कृताद्ग्र-हात्

क्रान्तिरित्येव

वक्तव्यमन्येषामत्र

तदुपजीव्यत्वाद्ग्र-हणं

व्यर्थं

तथापि

क्रान्तिरित्युक्त्या

केवलक्रान्तिज्ञानार्थंतत्संस्कृतग्रहात्

क्रान्तिः

साध्या

।

पदार्थान्तरोपजीव्यायाःक्रान्तेः

साधनं

तु

केवलादित्यस्य

वारणार्थं

क्रान्तिमात्रंतत्संस्कृतात्

साध्यमिति

सूचकं

छायाचरदलादिकथनम्

।ईश्वरेच्छया

क्रान्तिवृत्तं

स्वमार्गे

पश्चिमतः

सप्तविंशत्यंशैःक्रमोपचितैश्चलितं

ततः

परावृत्य

स्वस्थान

आगत्य

तत्स्था-नात्

पूर्बतः

सप्तविंशत्यंशैश्चलितम्

।

तथा

च

सृष्ट्यादिभूत-क्रान्तिविषुवद्दृत्तसम्पाताश्रितक्रान्तिवृत्तप्रदेशो

रेवत्यामन्नःप्रागानीतग्रहभोगावधिरूपः

स्वस्थानात्

पूर्व्वमपरत्र

वाक्रान्तिवृत्तमार्गे

गतः

।

विषुवद्वृत्ते

तु

तद्भागस्य

वा

पश्चिम-भागः

पूर्व्वभागो

वा

गतः

।

सम्पाते

तद्वृत्तयोर्याम्योत्त-रान्तराभावात्

क्रान्त्यभावः

।

पूर्व्वसम्पातप्रदेशे

तु

तयो-र्य्याम्योत्तरान्तरत्वात्

क्रान्तिरुत्पन्नातो

यथास्थितग्रहभो-गात्

क्रान्तिरसङ्गतेति

सम्पातावधिकग्रहभोगात्

क्रान्तिर्युक्तातत्र

सम्पातावधिकग्रहभोगज्ञानार्थं

पूर्व्वसम्पातावधिकःपूर्व्वाधिकारोक्तो

ग्रहमोगो

वर्त्तमानसम्पातपूर्व्वसम्पाता-श्रितक्रान्तिवृत्तप्रदेशयोरन्तरभागैरयनांशाख्यैः

पूर्व्वसम्पा-तप्रदेशस्य

पूर्व्वपश्चिमाव्स्थानक्रमेण

युतहीनो

भवति

।क्रान्त्यु

पजींव्याः

पदार्था

अपि

वर्त्तमानसम्पातादुत्पन्ना

इतितत्साधनमपि

तत्संस्कृतग्रहात्

।

अथायनांशज्ञानं

तु

षट्-शतभगणेभ्यः

पूर्व्वानुपातरीत्याहर्गणाद्ग्रहभोगो

भगणा-दिकस्तत्र

गतभगणमितं

परपूर्व्वभचक्रावलम्बनं

गतम्

।वर्त्तमानं

त्वारम्भे

पश्चिमावलम्बनाद्राशिषट्कान्तर्गते

राश्या-दिके

पश्चिमावलम्बनमनन्तर्गते

पूर्ब्धावलम्बनम्

।

तत्रापित्रिभान्तर्गगतानन्तर्गतत्वक्रमेण

चलनं

परावर्त्तनमिति

भुजःसाधितस्ततो

नवत्यंशैर्यदि

सप्तविंशतिमागास्तदा

भुजांशैः

किमित्यनुपातेनं

गुणहरौ

नवभिरपवर्त्य

भुजांशास्त्रिगुणितादशभक्ता

इति

सर्व्वमुपपन्नम्

रङ्ग०”

॥

“स्फुटं

दृक्तुल्यतांगच्छेदयने

विषुवद्वये

।

प्राक्

चक्रं

चलितं

हिदं

छायार्कात्करणागते

॥

अन्तरांशैरथावृत्य

पश्चाच्छेषैस्तथाधिके”

सू०सि०

।

“अयने

दक्षिणोत्तरायणसन्धौ

विषुवद्वये

गोलसन्धौचलितं

चक्रंदृक्तुल्यतां

दृष्टिगोचरतां

स्फुटमनायसं

गच्छेत्

।तत्र

प्रत्यक्षतस्तस्मिन्

गत्यन्तरं

द्वश्यत

इत्यर्थः

।

तथा

चसृष्ट्यादिकाले

रेवतीयोगतारासन्नावधिमेषतुलाद्योः

कर्क-मकराद्योर्विषुवायनप्रवृत्तेरिदानीमन्यत्र

तत्खरूपे

प्रत्यक्षे

इतिक्रान्तिवृत्तं

चलितमन्यथा

तदनुपपत्तेरिति

भावः

।

ननुपूर्व्वतोऽपरत्र

वा

चलितमिति

कथं

ज्ञेयमित्यत

आह

।प्रागिति

।

छायार्काद्यद्दिने

सूर्यस्यायनदिक्परावर्त्तनमुदयेप्राच्यपरसूत्रस्थत्वं

वा

तस्मिन्

दिनेऽन्यन्मित्

दिने

वा

मध्या-ह्नच्छायातो

वक्ष्यमाणप्रकारेण

सूर्यः

साध्यस्तस्मादित्यर्थः

।करणागते

प्रागुक्तप्रकारेणातीतः

स्पष्टः

सूर्यस्तस्मिन्नित्यर्थः

।न्यूने

सति

अन्तरांशैः

सूर्ययोरन्तरांशैश्चक्रं

क्रान्तिवृत्तंप्राक्

पूर्व्वस्मिन्

चलितमिति

ज्ञेयम्

।

अथ

यद्यधिके

सतिशेषै

सूर्ययोरन्तरांशै

श्चक्रमावृत्य

परिवृत्य

पश्चात्

पश्चिमा-भिमुखं

तथा

चलितमिति

ज्ञेयम्

।

अत्रोपपत्तिः

।

छायातोवक्ष्यमाणप्रकारेण

सूर्य्यो

वर्त्तमानसम्पाताद्गणितागतस्तुरेवतीतारासन्नाद्यवधितोऽतस्तयोरन्तरमयनांशास्तत्र

क्रा-न्तिवृत्तस्य

पूर्व्वचलने

गणितागतच्छायार्कोऽधिकोभवति

पश्चिमचलने

तु

न्यूनो

भवतीति

सर्व्वगुपपन्नम्”

।रङ्गनाथः

॥

एवमयनस्य

प्रकृतस्थानात्

चलनेस्थिते

सौरागमे

“त्रिंशत्कृत्योयुगे

भाना”

मित्युक्तेःसोमसिद्धान्ते

“युगे

षट्शतकृत्वो

हि

भचक्रं

प्राक्विलम्बते”

इत्युक्तेश्च

४३२००००

वर्षमिते

युगे

षट्शतै-र्विभाजिते

लब्धैः

७२००

वर्षैरेकोऽयनस्य

भगणीभवतीति

गम्यते

।

एवञ्चोक्तदिशा

युगादितः

प्रथमंमीनान्तात्

मेषसप्तविंशतिपर्यन्तं

प्राक्

गत्वा

ततःपरिवृत्य

मीनशेषपर्यन्तं

सप्तविंशत्यशैरागत्य

ततोऽपिपश्चाद्गत्या

सप्तविंशत्यंशैः

मीनचतुर्थांशपर्यन्तमागत्य

परावृत्यप्राग्गत्या

पुनः

सप्तविंत्यंशैः

मीनशेषपर्यन्तं

धावति

इत्येवंचतुर्भिः

सप्तविंशत्यंशैः

अष्टोत्तरशतांशैः

प्राग्पश्चाद्गतिभेदेनएकोऽयनभगणोभवतीति

प्रागुक्तैः

७२००

वर्षैः

यदि

१०८अंशाः

तदा

एकांशे

किमित्यनुपातेन

६६

।

८

अष्ट-मासाघिकषट्षष्टिवर्षैरेकेकांशायनचलनम्

इति

प्रतिभातिततश्च

यदि

६६

।

८

वर्षादिभिः

६०

कलात्मकोऽंशस्तदा

एक-वर्षेण

किमित्यनुपाते

५४

विकलाः

प्रतिवर्षमयन

स्थानचलनमायाति

अत्र

प्रागित्युक्तेः

सृष्ट्यादौ

युगादौ

च

प्रथमंप्रागेव

गतिर्न

तु

पश्चिमतः

तथात्वे

इदानीन्तनांशवैषम्या-पत्तेः

।

तथा

हि

४३२००००

युगे

यदि

षट्शतानिअयनभगणास्तदा

१७२८०००

कृतयुगे

किमित्यनुपातेन२४०

भगणाः

१२९६०००

त्रेतायुगे

१८०

भगणाः८६४०००

द्वापरे

१२०

भगणाः

इत्येवं

त्रिपुगे

५४०भगणा

गता

इदानीं

कलियुगस्य

वर्षागता

४९७३

यदि७२००

वर्षेषु

१०८

अंशात्मकीभगणस्तदा

४९७३

वर्षेषुकिमिति

त्रैराशिके

७४

अंशाः

३५

कलाः

४४

विकलाःलब्धा

तथा

च

१०८

अंशात्मकायनभगणमध्ये

एतावदंशा-दयो

गता

इति

लभ्यते

।

तत्र

यदि

प्रथमं

पश्चाद्गत्या

भग-णारम्भस्तदा

मीनान्तात्

चतुर्थांशं

यावत्

पश्चाद्गत्या

परा-वृत्य

मीनपर्य्यन्तगमने

५४

अंशाः

गताः

तत

प्राग्गत्या

मेष-सप्तविं

शत्यं

शैर्गतिस्वीकारे

इदानीं

मेषस्य

२०

।

३५

।

४४

अय-नांशादिः

स्यात्

।

नच

तत्

छायादिसंवादि

प्रथमं

प्राग्गतिस्वीकारे

तु

प्राग्गत्या

प्रथमं

मीनान्तात्

मेषस्य

सप्तविंशत्यंशपर्यन्तं

गत्वा

पश्चाद्गत्या

सप्तविंशत्यंशैः

मीनान्तगमने५४

अंशाः

गताः

ततः

पश्चाद्गत्या

मीनस्य

एते

२०

।

३५

।

४४अंशादयोगतास्तथा

च

पश्चाद्गत्या

मीनस्य

नवमांशेइदानीमयनांशादिरिति

सर्व्वज्योतिर्वित्सम्पदायः

।अतएव

एतदयनांशमादायैव

ग्रहस्पष्टादिकं

ग्रहणंसाध्यते

दिनमानादिकञ्चानीयते

।

इदीन्तनाः

ज्योति-विदांशिरोमणयः

सर्वगणकावतंसाः

पण्डितोत्तमाः

श्रीम-न्तोवापुदेवशास्त्रिणः

अयनचलनस्य

राहुदृष्टान्तेन

सर्व्वथाविलोमगतितयायनभगणम्

यदुरीचक्रुः

तत्र

विरोधादिकंप्रदर्शयिष्यते

तद्दृष्ट्वा

विद्वद्भिस्तस्य

प्रमादोऽप्रमादो

वावगन्तव्यः

।

तथा

हि

छायादिना

अयनभोगस्य

प्रतिबर्षं५४

विकलाः

इदानीं

पश्चादयनस्थानचलनं

च

सर्वज्योति-र्वित्प्रसिद्धम्

।

तत्र

केवलं

पश्चाद्गत्याऽयनस्थानचलनेनभचक्रस्य

भ्रमणाङ्गीकारे

।

यदि

५४

विकलाभिः

एको

वर्षस्तदा१२९६०००

विकलात्मकभचक्रभ्रमणे

कति

वर्षा

इत्यनु-पातेन

२४०००

वर्षेष्वेको

भगणो

भवति

यदि

२४०००वर्षैः

एकोभगणः

तदा

४३२०००

वर्षात्मके

महायुगे

कतिभगणाभवन्ति

इत्यनुपातेन

१८०

भगणाभवन्ति

।ततश्च

सौरसोमसिद्धान्तोक्तषट्शतसंख्याविरोधः

इदानींमीननवांशे

अयनस्थानेविरोधश्च

।

तथा

हि

तन्मते

राशि-चक्रस्य

केवलं

विलोमगत्यायनभगणस्वीकारेण

प्रागुक्तटिशा२४०००

वर्षैरेकोभगणः

तदा

१७२८०००

वर्षात्मकेकृतंयुगे

कतीत्यनुपातेन

७२

भगणाः

।

१२९६०००वर्धात्मकत्रेतायाम्

५४,

८६४०००

द्वापरे

३६

इत्येवंत्रियुगे

१६२

भगणाः

गताः

इदानीं

कलेः

४९७३गताब्देषु

किमिति

जिज्ञासायाम्

यदि

५४

विकलाभिरेकोवर्षस्तदा

४९७३

वर्षेषु

किमित्यनुपाते

७४

।

३५

।

४४अंशादयोगताः

इत्यायाति

तन्मते

च

मीनान्तात्

सर्वथापश्चाद्गत्या

भगणपूरणस्वीकारेण

मीनान्तात्

७४

।

३५

।

४४अंशादितः

पूर्व्वमयनस्थानापत्तिः

तथाच

मीनान्तात्तावद्भिरंशैः

पूर्व्वं

मकरस्य

पञ्चदशांशे

अयनांशादिस्यात्

।

न

च

तथा

प्रत्यक्षादिभिरवगम्यते

नापि

ज्योतिर्विदांकेषाञ्चित्सम्मतम्

अतोऽयनस्थानेन

केवलविलोमगत्याभचक्रस्य

भ्रमणोक्तिः

साहसमेव

।

किञ्च

अतिचिरन्तनकालैःसंवादनीये

प्राग्गतित्वे

पश्चाद्गतित्वे

वा

आर्ष

ज्ञानं

विनानिर्णयासम्भवः

अतः

सौराद्यागमोक्तं

प्राग्गतित्वमना-दृत्य

प्रथमं

पश्चाद्गतिस्वीकारः

केवलपश्चाद्गतिस्वीकारःअयनचलनस्य

तद्भगणसंख्यातो

विषमकल्पनञ्चार्वाग्दृशांआगसविरोधात्

वचनमात्रेण

न

श्रद्धाय

प्रभवति

।किञ्च

सौरागमाद्युक्तं

प्राग्गतित्वंमनादृत्य

केवलंपश्चाद्गतित्वं

यत्

स्वीकृतं

तत्

सर्व्वव्ययहारलोपकम्तिथ्यादिसाधनाङ्गायनांशादिविलोपकञ्च

।

एतेन

इंल-ण्डिया

अपि

ज्योतिर्वेत्तारः

सृष्टिकालस्य

षट्सहस्र-कालमात्रपरिमितिवादिनोऽपि

परास्ताः

।

तैरपि

प्रतिवर्षं५४

विकलाः

अयनांशभोगाः

स्वीकृताः

स्वीकृतश्चषटषष्टिवर्षैरकांशभोगः

तथा

च

६६

।

८

वर्षादिभिर्यदि

एको-ऽंशः

पश्चाद्गच्छति

तदा

तदुक्तसृष्टिकाले

६०००

कतीत्य-नुपाते

९०

अंशाः

समायान्ति

तेन

मीनान्तात्

९०

अंशान्तरेपश्चाद्गत्या

धनुःशेषांशेऽयनारम्भः

स्यात्

तदेतद्दृष्टविरुद्ध-त्वादपेक्ष्यमेवंमीनान्तं

विहाय

अन्यत्र

कान्तिवृत्तारम्भस्था-नतश्चलनकल्पने

न

विनिगमकममस्ति

इति

विजातीयज्योति-र्विदाम्मतमसङ्गतमेव

तैरपि

तदवधिक्रान्तिवृत्तारम्भांशचलन-स्वीकारात्

।

इदानीं

च

संवाद्ययनानुसारेण

मीनान्तात्२०

।

३५

।

४४

तत्रानुपातेप्रायेण

१३७०

वर्षा

आयान्ति

तत्रैवसृष्टिकल्पनन्तु

नैव

सम्भवति

ख्रीष्टाब्द

१८७३

कालस्यततो-ऽधिकत्वेन

तत्पूर्व्वं

सृष्टेरुचितत्वात्

।

पुनर्भगणान्तरस्वीकारेतु

२४०००

वर्षास्ततोऽधिकाः

स्युस्तेन

२५३५

वर्षाः

सृष्टिकालाः

अन्ततः

स्युः

तावतिथेच

काले

सर्वग्रहाणां

मेषादौस्थित्यसम्भव

एव

इति

सर्वथा

तन्मतमनादरयणीयमेव

।

प्राग्-दर्शितसरणौ

प्रीचीनसम्मतिरपि

यथा

।

“मृगसंक्रान्तितःपूर्व्वं

पश्चात्तारादिनान्तरे

।

प्रतिवर्षं

चतुः

पञ्चपलमान-क्रमेण

तु

।

षट्षष्टिवत्सरानेकदिनं

स्यादयनं

रवेः

।

एवंचतुःपञ्चदिनादयनारम्भणं

क्रमात्

।

व्युत्क्रमेण

च

तद्वत्स्यादुदग्यानं

रवेर्ध्रुवम्

।

कर्किसंक्रमणे

तद्वदभितोदक्षिणाय-नम्

।

अयनांशक्रमेणैव

विषुवारम्भणं

तथा

।

रविसंक्रान्ति-तोमेषतुलयोरभितः

पुनः”

तिथि०

त०

।

अधिकमयन-संक्रान्तिशब्दे

वक्ष्यते

।

एति

सूर्य्योदक्षिणामुत्तरांवाऽत्र

आधारे

ल्युट्

।

पूर्व्वोक्तरीत्या

सूर्यस्योत्तर-दक्षिणागत्याधारे

११

काले

तथा

च

।

“तपस्तपस्यौ

शिशि-रावृतुः

मधुश्च

माधवश्च

वासन्तिकावृतुः

शुक्रश्चशुचिश्च

ग्रीष्मावृतुः

अथैतदुत्तरायणं

देवानां

दिनं

नभश्चनभस्यश्च

वार्षिकावृतुः

इषश्च

ऊर्जश्च

शारदावृतुः

सहाश्चसहस्यश्च

हैमन्तिकावृतुः

अथैतद्दक्षिणायनं

देवानां

रात्रिः”इति

श्रुतौ

“अग्निर्ज्योतिरहः

शुक्लः

षण्मासा

उत्तरायणम्तत्र

प्रयाता

गच्छन्ति

ब्रह्म

ब्रह्मविदोजनाः

।

धूमोरात्रि-स्तथा

वह्निः

षण्मासादक्षिणायनमिति”

गीतायाञ्च

षण्मासा-नामेव

अयनत्वेनाभिधानात्

।

१२

अयनाभिमानिदेवेषु“आतिवाहिकास्तल्लिङ्गात्”

शा०

सू०

।

अर्च्चिरादीनांतदमिमानदेवतापरत्वव्यवस्थापनात्

“तेऽचिर्षमभिसम्पद्यन्तेअर्च्चिषोऽहः

अह्न

आपूर्य्यमाणपक्षम्

आपूर्य्यमाणपक्षात्यानुदङ्ङेति

तान्मासान्

मासेभ्यः

संवत्सरमित्युपक्रम्यसएतान्

ब्रह्म

गमयतीति”

छा०

उ०

श्रुतौ

ब्रह्म-गमयितृत्वोक्तेः

तेषां

चेतनपरत्वौचित्यम्

।

“अयते

यातिअनेन

ऋतुत्रयेण

सूर्य्योदक्षिणाशामुत्तराशां

वेतिऋतुत्रयमयन

तथा

च

वाजसनेयिनः

पञ्चाग्निविद्यायांदक्षिणोत्तरमार्गयोः

समामनन्ति

।

“यान्

षण्मासान्दक्षिणादित्य

एति,

यान्

षण्मासानुदङ्ङादित्य

एतीति”तथा

छन्दोगा

अधीयते

।

“यान्

षड्दक्षिणैति--मासान्तान्,

यान्

षडुत्तरैति

मासांस्तानिति”

तैत्तिरीयाः

क्रतुग्रहब्राह्मणेपठन्ति

“तस्मादादित्यः

षण्मासान्

दक्षिणेनैतिषड्

त्तरेणैति”

एवंचादित्यगतिमुपजीव्यायननिष्पत्तेः

सौर-मेवैतत्

अत

एव

विष्णु

धर्म्मोत्तरे

सौरमानमधिकृत्योक्तम्“ऋतुत्रयं

चायनंस्यादिति”

केचित्तु

चान्द्रमानेनायनद्वयम-भ्युपगच्छन्ति

“मार्गमासादिकैस्त्रिभिः

ऋतुभिः

कल्पितःकालः

षण्मासात्मकमुत्तरायणं

ज्यैष्ठमासादिकैः

दक्षिणायन-मिति

तत्र

प्रमाणं

ज्योतिः

शास्त्रादौ

मृग्यं

श्रौतस्मार्त्तकर्मानु-ष्ठाने

तु

मकरकर्कटसंक्रान्त्यादिक

एवायनद्वयकाल

इतियथोक्तश्रुतिस्मृतिभ्यामवगन्तव्यम्

उत्तरायणस्य

यागकर्मा-ङ्गचं

कण्वा

अधीयते

“उदगयन

आपूर्य्यमाणे

पक्षे

पुण्याहेद्वादशाहमुपसद्वती

भूत्वेत्यादि”

।

चौलादीनामुत्तरायणकर्त्त-व्यता

गृह्यस्मृतिषु

प्रसिद्धा

।

सत्यव्रतश्च

देवताप्रतिष्ठादीना-मुत्तरायणदक्षिणायनयोर्विधिनिषेधावाह

“देवतारामवा-प्यादिप्रतिष्ठोदङ्नुखे

रवौ

।

दक्षिणाभिमुखे

कुर्व्वन्

न

तत्-फलमवाप्नुयादिति”

उग्नदेवतानां

प्रतिष्ठा

दक्षिणायनेकर्त्तव्या

तथा

च

वैखानससंहितायामभिहितम्

“मातृ-भैरववाराहनारसिंहत्रिविक्रमाः

।

महिषासुरहन्त्री

चस्थाप्या

वै

दक्षिणायन

इति”

कालमाधवीये

माधवः

।“सौरेण

द्युनिशोर्वामं

षडशीतिमुखांनिच

।

अयनंविषुवच्चैव

संक्रान्तेः

पुण्यकालता”

।

सू०

सि०

उक्तेःअयनं

सौरमानेनैवेत्यवगम्यते

।

कान्तिवृत्तारम्भस्थान-चलनं

च

सर्वेषां

राशीनां

स्वस्वस्थानात्

प्राक्

पश्चाद्वाअयनांशानुसारेणान्यत्र

स्थाने

भवति

।

तस्य

स्फुटा-नयनमयनसंक्रान्तिशब्दे

वक्ष्यते

।

“संक्रान्तिषु

यथाकालस्तदीयेऽप्ययने

तथा”

का०

मा०

स्मृतिः

।

एतिसमृद्धिमनेनकरणे

ल्युट्

।

१२

सत्रविशेषे

यथा

गवामयनम्तद्विवरणं

गवामयनशब्दे

।

अयनेननिर्वृत्तम्

अयनस्येदंवाअण्

।

आयनम्

अयनसाध्ये

अयनसम्बन्धिनि

च

त्रीषु लिङ्गेषु

।“युतायनांशोडुपकोटिशिञ्जिनी

जिनांशमौर्व्या

गुणिताविभाजिता

।

द्युजीवया

लब्धफलस्य

कार्म्मुकम्

भवेच्छ-शाङ्कायनदिक्कमायनमिति”

आयनं

वलनमस्फुटेषुणा

सङ्गुणंद्युगणभाजितं

हतम्

।

पूर्ण्णपूर्ण्णधृतिभिर्गृहाश्रितव्यक्ष-भोदयहृदायनाः

कलाः

“अस्फुटेषुवलनाक्षतिस्तु

वापष्टिहृत्

फलकलाः

स्युरायनाः”

इति

च

सि०

शि०

।

अयनेभवः

ठञ्

।

आयनिकः

अयनभवे

त्रीषु लिङ्गेषु

स्त्रियां

ङीप्

।

अ॑यन

gehend,

kommend

Neuter.

Gang,

Weg,

Lauf.

áyana,

n.,

Gang,

Weg

[

von

i

].

-am

{267,

7}.