अनिल (anila)

अनिल

Masculine.

(

-लः

)

1.

Air

or

wind

considered

also

as

a

deity.

2.

A

subordinate

deity,

forty-nine

of

form

whom

a

class,

ANILAS

or

winds.

3.

One

of

another

class

demigods

or

Vasus.

4.

Wind,

as

one

of

the

humors

of

the

body.

5.

Rheumatism,

paralysis,

or

any

affection

referred

to

dis-

order

of

the

wind.

Etymology

अन

to

breathe,

इलट्

Affix.

Feminine.

(

-ली

)

The

fifteenth

Nakshatra

or

lunar

mansion.

See

स्वाति.

Etymology

अनिल

and

the

fem.

termination:

the

wind

being

the

ruling

deity

of

the

constellation.

अनिल

masculine

wind

(

also

in

the

body

)

the

god

of

wind.

अ-निल

(

लः

)

1.

Masculine.

Air

or

wind.

Feminine.

(

ली

)

15th

lunar

mansion.

अनिल

-

anila

-

Masculine

-

called

vasus

वसुश्रेष्ठ

-

vasuzreSTha

-

Adjective

-

best

of

vasus

वसुपति

-

vasupati

-

Masculine

-

lord

of

the

vasus

वसूत्तम

-

vasUttama

-

Masculine

-

best

of

the

vasus

वसुवीर्य

-

vasuvIrya

-

Neuter

-

power

of

the

vasus

वैश्वावसव

-

vaizvAvasava

-

Neuter

-

vasus

collectively

वसुप्राण

-

vasuprANa

-

Masculine

-

breath

of

the

vasus

वसुमत्

-

vasumat

-

Adjective

-

attended

by

the

vasus

वसुवत्

-

vasuvat

-

Adjective

-

united

with

the

vasus

वसुपातृ

-

vasupAtR

-

Adjective

-

protector

of

the

vasus

वसुरूप

-

vasurUpa

-

Adjective

-

having

the

nature

of

the

vasus

वसुरुच्

-

vasuruc

-

Adjective

-

bright

like

the

vasus

or

the

gods

अहर्

-

ahar

-

Neuter

-

day

personified

as

one

of

the

eight

vasus

वसुरोचिस्

-

vasurocis

-

Neuter

-

religious

ceremony

in

which

the

vasus

are

esp.

worshipped

अनिल

Masculine.

(

-लः

)

1

Air

or

wind,

considered

also

as

a

deity.

2

A

subordinate

deity,

forty-nine

of

whom

form

a

class,

ANILAS

or

winds.

2

One

of

another

class

of

demigods

or

Vasus.

4

Wind,

as

one

of

the

humors

of

the

body.

5

Rheumatism,

paralysis,

or

any

affection

referred

to

disorder

of

the

wind.

Etymology

अन

to

breathe,

इलट्

Affix.

Feminine.

(

-ली

)

The

fifteenth

Nakṣatra

or

lunar

mansion.

See

स्वाति.

Etymology

अनिल

and

the

fem.

termination:

the

wind

being

the

ruling

deity

of

the

constellation.

अनिलः

[

anilḥ

],

[

अनिति

जीवति

अनेन,

अन्

इलच्

Uṇâdisūtras.

1.54

]

Wind

वायुरनिलममृतमथेदम्

Īśop.17.

प्राणानामनिलेन

वृत्तिरुचिता

Sakuntalâ (Bombay).

7.12

स

सखा

दीप

इवानिलाहतः

Kumârasambhava (Bombay).

4.3.

(

The

number

of

winds

is

7:

आवहो

निवहश्चैव

उद्वहः

संवहस्तथा

।

विवहः

प्रवहश्चैव

परिवाहस्तथैव

च

॥

and

these

are

again

subdivided

into

7

divisions,

the

total

number

being

49

).

The

god

of

wind.

One

of

the

subordinate

deities,

49

of

whom

form

the

class

of

winds.

Name.

of

one

of

the

8

Vasus,

id est, that is.

the

fifth.

The

wind

in

the

body,

one

of

the

humours

˚हन्,

˚हृत्,

˚घ्न.

Rheumatism

or

any

disease

referred

to

disorder

of

the

wind.

The

letter

य्.

Symbolical

expression

for

the

number

49.

Name.

of

the

lunar

asterism

स्वाति.

Name.

of

Viṣṇu

(

तस्य

प्राणात्मना

सर्वदेहधारणात्

तथात्वम्

).

Compound.

-अयनम्

way

or

course

of

the

wind.

-अशन,

-आशिन्

Adjective.

[

अनिलमश्नातीति

]

feeding

on

the

wind,

fasting.

a

serpent.

आर्जवेन

विजानामि

नासौ

देवो$निलाशन

Mahâbhârata (Bombay).

*

12.36.5.

-अन्तकः

(

wind-destroying

)

Name.

of

a

plant

(

Iṅgudī

)

or

अङ्गारपुष्प.

-आत्मजः

son

of

the

wind,

epithet

of

Bhīma

and

Hanūmat.-आमयः

[

अनिलकृतः

आमयः

शाक.

त.

]

flatulence.

rheumatism

(

वातरोग

).

-घ्न,

-हन्,

-हृत्

Adjective.

curing

disorders

from

wind.

-घ्नकः

a

large

tree

(

बिभीतक

)

Terminalia

Belerica.

(

Marâṭhî.

बेहडा

).

-पर्यायः

pain

and

swelling

of

the

eyelids

and

outer

parts

of

the

eye.

-प्रकृतिa.

of

a

windy

nature.

(

-तिः

)

Name.

of

the

planet

Saturn.

-भद्रकः

Adjective.

kind

of

chariot.

With

regard

to

shape

the

chariots

are

divided

into

seven

classes

नभस्वद्भद्रक,

प्रभञ्जनभद्रक,

निवातभद्रक,

पवनभद्रक,

परिषद्भद्रक,

इन्द्रकभद्रक,

and

अनिलभद्रक

Māna.

43.112-115.

-व्याधिः

derangement

of

the

bodily

(

internal

)

wind.

-सखः,

-सारथिः

fire

(

the

friend

of

wind

)

जनमेजयस्य

वो

यज्ञे

धक्ष्यत्यनिलसारथिः

Mahâbhârata (Bombay).

*

1.15.1.

so

˚बन्धुः.

अनिलः

[

अनिति

जीवति

अनेन,

अन्

इलच्

Uṇ.

1.

54

]

1

Wind

प्राणानामनिलेन

वृत्तिरुचिता

Ś.

7.

12

स

सखा

दीप

इवानिलाहतः

Ku.

4.

30.

(

The

number

of

winds

is

7:

आवहो

निवहश्चैव

उद्वहः

संवहस्तथा

।

विवहः

प्रवहश्चैव

परिवाहस्तथैव

च

॥

and

these

are

again

subdivided

into

7

divisions,

the

total

number

being

49

).

2

The

god

of

wind.

3

One

of

the

subordinate

deities,

49

of

whom

form

the

class

of

winds.

4

N.

of

one

of

the

8

Vasus,

i.

e.

the

fifth.

5

The

wind

in

the

body,

one

of

the

humours

°हन्,

°हृत्,

°घ्न.

6

Rheumatism

or

any

disease

referred

to

disorder

of

the

wind.

7

The

letter

य्.

8

Symbolical

expression

for

the

number

49.

9

N.

of

the

lunar

asterism

स्वाति.

10

N.

of

Viṣṇu

(

तस्य

प्राणात्मना

सर्वदेहधारणात्

तथात्वं

).

Comp.

अयनं

way

or

course

of

the

wind.

अशन,

आशिन्

a.

[

अनिलमश्रातीति

]

{1}

feeding

on

the

wind,

fasting.

{2}

a

serpent.

अंतकः

(

wind-destroying

)

N.

of

a

plant

(

Iṅgudī

)

or

अंगारपुष्प.

आत्मजः

son

of

the

wind,

epithet

of

Bhīma

and

Hanūmat.

आमयः

[

अनिलकृतः

आमयः

शाक.

त.

]

{1}

flatulence.

{2}

rheumatism

(

वातरोग

).

घ्न,

हन्,

हृत्

a.

curing

disorders

from

wind.

घ्नकः

a

large

tree

(

बिभीतक

)

Terminalia

Belerica.

पर्यायः

pain

and

swelling

of

the

eyelids

and

outer

parts

of

the

eye.

प्रकृति

a.

of

a

windy

nature.

(

-तिः

)

N.

of

the

planet

Saturn.

व्याधिः

derangement

of

the

bodily

(

internal

)

wind.

सखः

fire

(

the

friend

of

wind

)

so

°बंधुः.

अ॑निल

masculine gender.

(

√

अन्

confer, compare.

Irish

anal

),

air

or

wind

the

god

of

wind

one

of

the

forty-nine

Anilas

or

winds

one

of

the

eight

demi-gods,

called

Vasus

wind

as

one

of

the

humors

or

रसस्

of

the

body

rheumatism,

paralysis,

or

any

affection

referred

to

disorder

of

the

wind

a

kind

of

sword,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

nalopākhyāna

of

a

Ṛṣi

and

other

persons

the

letter

य्

the

number

forty-nine.

अनिल

अनिल,

अस्,

m.

(

fr.

rt.

अन्,

cf.

Irish

anal

),

air

or

wind,

considered

also

as

a

deity

one

of

the

subordinate

deities,

forty-nine

of

whom

form

the

class

of

Anilas

or

winds

one

of

the

eight

demi-gods,

called

Vasus

wind,

as

one

of

the

humors

or

रसस्

of

the

body

rheumatism,

paralysis,

or

any

affection

re-

ferred

to

disorder

of

the

wind

N.

of

a

Ṛṣi

and

other

persons

the

letter

य्

the

number

forty-nine

(

ई

),

f.

the

fifteenth

Nakṣatra

(

?

).

—अनिल-कुमार,

आस्,

m.

pl.

among

the

Jainas,

a

class

of

deities.

—अनिल-घ्न,

अस्,

ई,

अम्,

or

अनिल-हन्,

हा,

-घ्नी,

ह,

or

अनिल-हृत्,

त्,

त्,

त्,

or

अनिलापह

(

°ल-अप्°

),

अस्,

आ,

अम्,

curing

dis-

orders

arising

from

wind.

—अनिल-घ्नक,

अस्,

m.

a

large

tree

(

Terminalia

Belerica

).

—अनिल-पर्यय

or

अनिल-पर्याय,

अस्,

m.

pain

and

swelling

of

the

eye-

lids

and

outer

parts

of

the

eye.

—अनिल-प्रकृति,

इस्,

इस्,

इ,

having

an

airy

or

windy

nature.

—अनिल-व्याधि,

इस्,

m.

derangement

of

the

(

internal

)

wind.

—अनिल-

सख,

अस्,

m.,

N.

of

fire

(

the

friend

of

wind

).

—अनिलात्मज

(

°ल-आत्°

),

अस्,

m.

the

son

of

the

wind,

Hanumat

or

Bhīma.

—अनिलान्तक

(

°ल-अन्°

),

अस्,

m.,

N.

of

a

plant,

Iṅgudī

or

Aṅgāra-puṣpa

(

wind-de-

stroying

).

—अनिलामय

(

°ल-आम्°

),

अस्,

m.

morbid

affection

of

the

wind,

flatulence,

rheumatism.

—अनिला-

यन

(

°ल-अय्°

),

अम्,

n.

way

or

course

of

the

wind.

—अनिलाशिन्

(

°ल-आश्°

),

ई,

इनी,

इ,

fasting,

lit.

feeding

on

the

wind.

अनिल

án-ila,

Masculine.

wind

Vāyu

vital

air

(

one

🞄of

the

¤3¤

humours

of

the

body

)

N.

of

a

Rākṣasa.

अनिल

m.

(

-लः

)

^1

Wind,

viz.

a.

(

in

its

usual

acceptation

)

the

motion

of

air

b.

the

deity

of

wind

c.

one

of

the

eight

Maruts,

and

in

this

sense

distinct

from

मारुत,

वायु

&c.

(

see

मरुत्

)

d.

one

of

the

eight

Vasus

(

see

वसु

)

e.

(

in

the

plural

अनिलाः

)

a

class

of

the

Gaṇadevatās,

comprising

forty-nine

Anilas

f.

(

in

medicine

)

one

of

the

three

Rasas

or

temperamental

elements

of

the

body

(

see

रस

),

subdi-

vided

into

प्राण,

उदान,

समान,

व्यान

and

अपान

in

this

sense

used

synonymously

with

मारुत,

वात,

वायु,

समीरण

and

other

words

meaning

wind

g.

(

in

the

terminology

of

the

Upanishads

)

the

exterior

wind

or

the

surrounding

air,

in

distinction

from

वायु

or

प्राण,

the

vital

air

of

the

body.

^2

A

proper

name

of

a.

a

son

of

Tansu

and

father

of

Du-

shwanta

b.

a

Rākṣasa

c.

a

Ṛṣi,

author

of

a

vaidik

hymn

d.

(

in

the

mythology

of

the

Jainas

)

the

seventeenth

Arhat

of

the

past

Utsarpiṇī.

^3

(

In

arithmetic,

sometimes

used

to

denote

)

the

numeral

49

(

there

being

forty-nine

Anilas

).

^4

A

mystic

denomination

of

the

letter

य.

E.

अन्,

uṇ.

aff.

इलच्.

अनिल

अन्

+

इल,

Masculine.

1.

Wind.

2.

The

deity

of

wind,

Man.

5,

96.

3.

Wind

as

one

of

the

humors

of

the

body.

4.

A

proper

name.

अनिलः

पुंलिङ्गम्

-

अन्+इलच्

वायु

अनिलः

पुंलिङ्गम्

-

अन्+इलच्

वायुदेवता

अनिलः

पुंलिङ्गम्

-

अन्+इलच्

"उपदेवता,

जो

संख्या

में

४९

हैं

तथा

वायु

की

श्रेणी

में

आते

हैं"

अनिलः

पुंलिङ्गम्

-

अन्+इलच्

शरीर

में

रहने

वाली

वायु-त्रिदोषों

में

से

एक-वात

अनिलः

पुंलिङ्गम्

-

अन्+इलच्

गठिया

या

और

कोई

रोग

जो

वातप्रकोप

के

कारण

उत्पन्न

माना

जाता

है।

अनिल

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ಗಾಳಿ

/

ವಾಯು

निष्पत्तिः

अन

(

प्राणने

)

“इलच्”

(

उ०

१-५४

)

|

व्युत्पत्तिः

अनित्यनेन

|

प्रयोगाः

“प्राणानामनिलेन

वृत्तिरुचिता

सत्कल्पवृक्षे

वने”

|

उल्लेखाः

शाकु०

७-१२

।

अनिल

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ವಾಯುದೇವತೆ

अनिल

पदविभागः

पुल्लिङ्गः

कन्नडार्थः

ವಿಷ್ಣು

प्रयोगाः

“अहःसंवर्तको

वह्निरनिलो

धरणीधरः”

|

उल्लेखाः

वि०

स०

।

anila

{%

m.

%}

1.

Wind

2.

wind,

considered

as

a

deity

3.

rheumatism

4.

one

of

the

three

humours

of

the

body,

the

other

two

being

कफ

and

पित्त.

५,

अक्ष,

अनिल,

अनुत्तर,

अर्थ,

असु,

आशुग,

इन्द्रिय,

इषु,

कङ्कपत्री,

करणीय,

कलङ्क,

कामगुण,

कामदेव,

खग,

तत्त्व,

तन्मात्र,

धी,

नाराच,

नालीक,

पक्षि,

पञ्च,

पतङ्ग,

पत्रिन्,

पर्व,

पवन,

पाण्डव,

पुत्र,

पृषत्क,

प्राण,

बाण,

भाव,

भूत,

भेदक,

मरुत्,

महाभूत,

महाव्रत,

मार्गण,

रत्न,

लेय,

लेयक,

वध,

वर्ष्मन्,

वात,

वायु,

विशिख,

विषय,

व्रत,

शर,

शरीर,

शस्त्र,

शिलीमुख,

शूक,

श्वसन,

समिति,

सायक,

स्मरबाण,

स्मरेषु

७,

अग,

अचल,

अद्रि,

अनिल,

अश्व,

ऋषि,

कलत्र,

कुलाचल,

क्षितिभृत्

क्ष्माधर,

क्ष्माभूत्,

गन्धन्वह,

गन्धवह,

गिरि,

घोटा,

छन्द,

छन्दस्,

तत्त्व,

तापस,

तुरग,

तुरङ्ग,

दिविचर,

द्वीप,

धरणिधर,

धराधर,

धरित्रीधर,

धातु,

धी,

नग,

पन्नग,

पर्वत,

पवन,

भय,

भूधर,

भूध,

भूभृत्,

मरुत्,

महीधर,

महीघ्र,

मातृका,

मारुत,

मुनि,

यति,

लोक,

वक्री,

वाजि,

वात,

वायु,

वार,

वासर,

व्यसन,

शिला,

शिलोच्चय,

शैल,

सप्त,

समीर,

समीरण,

स्थिर,

स्वर,

हय

४९,

अनिल,

तान,

पवन,

मरुत्,

वायु

अनिल

m.

(

r.

अन्

spirare

s.

इल

)

ventus.

DR.

6.

6.

anila,

m.

wind.

[

√an,

1189.

]

*Anila^1

(

“Wind”

).

§

116

(

Aṃśāvat.

):

I,

66,

2582

(

one

of

the

eight

Vasus,

son

of

Prajāpati(

?

)

or

Dharma(

?

)

and

Śvāsā,

husband

of

Śivā,

and

father

of

Manojava

and

Avijñātagatiḥ

),

2589.--§

485

(

Pativratop.

):

III,

213,

13959.-§

615u

(

Skanda

):

IX,

45,

2506

(

Anilānalau,

came

to

the

investiture

of

Skanda

).--§

770

(

Ānuśāsanik.

):

XIII,

151,

7094

(

one

of

the

eight

Vasus

).

Cf.

Vāyu.

Anila^2

=

Śiva,

Vishṇu

(

1000

names

).

Anila^3,

a

Suparṇa,

son

of

Garuḍa.

§

564

(

Mātalīyop.

):

V,

101,

3594.

अनिल

१

/

ANILA

I.

One

of

the

Aṣṭa

(

8

)

Vasus.

His

father

was

dharma

and

mother

śvāsā.

anila

married

śivā

and

had

two

sons,

manojava

and

Avijñāti.

(

M.B.,

Ādi

Parva,

Chapter

66,

Verses

17-25

).

अनिल

२

/

ANILA

II.

garuḍa

had

a

son

called

anila.

(

M.B.,

Udyoga

Parva,

Chapter

101,

Verse

9

).

अनिल

३

/

ANILA

III.

A

word

used

as

a

synonym

of

śiva.

(

M.B.,

anuśāsana

parva,

Chapter

149,

Verse

100

).

अनिल

४

/

ANILA

IV.

A

word

used

as

a

synonym

of

viṣṇu.

(

M.B.,

anuśāsana

parva,

Chapter

149,

Verse

38

).

अनिल

५

/

ANILA

V.

A

kṣatriya

King.

His

father,

vṛṣādarbhi

presented

him

as

dakṣiṇā

to

the

saptarṣis

(

7

sages

)

at

a

yajña

performed

by

him

(

father

).

The

King

expired

soon

after

this.

There

was

then

a

famine

in

the

country.

The

saptarṣis,

tortured

by

hunger

and

thirst

got

ready

to

prepare

food

with

the

corpse

of

the

King.

But

the

corpse

retained

its

form

and

they

could

not

cook

food

with

it.

(

M.B.,

anuśāsana

parva,

Chapter

96

)

अनिल

पुं।

गणदेवता

समानार्थकाः

आदित्य,

विश्व,

वसु,

तुषित,

आभास्वर,

अनिल,

महाराजिक,

साध्य,

रुद्र

1।1।10।1।6

आदित्यविश्ववसवस्तुषिता

भास्वरानिलाः।

माहाराजिकसाध्याश्च

रुद्राश्च

गणदेवताः॥

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

आत्मा,

देवता

अनिल

पुं।

वायुः

समानार्थकाः

श्वसन,

स्पर्शन,

वायु,

मातरिश्वन्,

सदागति,

पृषदश्व,

गन्धवह,

गन्धवाह,

अनिल,

आशुग,

समीर,

मारुत,

मरुत्,

जगत्प्राण,

समीरण,

नभस्वत्,

वात,

पवन,

पवमान,

प्रभञ्जन,

क,

शार,

हरि

1।1।62।1।4

पृषदश्वो

गन्धवहो

गन्धवाहानिलाशुगाः।

समीरमारुतमरुज्जगत्प्राणसमीरणाः॥

==>

महावायुः,

सवृष्टिकः_वायुः,

शरीरवायुः

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

आत्मा,

देवता

अनिलः,

पुंलिङ्गम्

(

अनिति

जीवत्यनेन

अन्

+

इलच्

।

)वायुः

।

इत्यमरः

॥

वसुविशेषः

।

इति

मेदिनी

॥

(

शरीरस्थप्राणादिवायुः

।

वातरोगः

।

स्वाति-नक्षत्रं

।

)

अनिल

पुंलिङ्गम्

अनित्यनेन

अन--इलच्

।

वायौ,

तेनैव

सर्वेषांप्राणधारणात्तत्त्वम्

।

“तप्तकृच्छ्रं

चरन्

विप्रो

जलक्षीर-घृतानिलान्”

इति

सोमाग्न्यर्कानिलेन्द्राणां

वित्ताप्पत्योर्यमस्यचेति”

मनुः

।

“स

सखा

दीप

इवानिलाहत”

इति

कुमा०

।अनिलश्च

मायासहकृतेन

ब्रह्मणा

वियदुत्पाद्य

तद्रूपाविष्टेनततोदशांशत

उत्पादितः

द्रव्यभेदः

“तस्मादेतस्माद्वा

आत्मनआकाशः

संभूतः

आकाशात्

वायुः

वायोरग्निरित्यादि-श्रुतिः,

स

च

स्वाभाविकशोषस्पर्शगतिवेगाख्यगुणवान्वियत

उत्पन्नत्वात्

शब्दगुणवांश्च

।

यथोक्तं

पञ्चदश्यां“माया

सत्येकदेशस्था

यथा

तत्रैकदेशगम्

।

वियत्,

तत्रा-प्येकदेशगतो

वायुः

प्रकल्पितः

।

शोषस्पर्शोगतिर्वेगो

वायु-धर्म्मा

इमे

मताः

।

त्रयः

स्वभावात्

सन्मायाव्योभ्रांये

तेऽपि

वायुगाः

।

वायुरस्तीति

सद्भावः,

सतोवायौपृथक्कृते

।

निस्तत्वरूपो

मायायाः

स्वभावो

वियतोध्वनि-रिति

“पुराणोक्तं

तारतम्यं

दशांशे

भूतपञ्चके”

इति

च

।तदाविष्टेनैव

ब्रह्मणा

वह्निरुत्पादित

इति

वेदान्तिमतम्सांख्यमते

सतु

स्पर्शतन्मात्रादुत्पन्नः

।

वैशेषिकनये

तु

स्पर्श,

संख्या,

परिमाण,

पृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्ववेग-गुणकोऽनिलः

ईश्वरादेव

अदृष्टवशादुत्पद्यते

इति

भेदःस

च

स्थूलः

सूक्ष्मश्च

।

तत्र

स्थूलः

सप्तविधः

सप्तस्कन्धा-श्रितः

यथोक्तं

सिद्धान्तशिरमणौ

“भूवायुरावह

इह

प्रव-हस्तदूर्ध्वः

स्यादुद्वहस्तदनु

संवहसंज्ञकश्च

।

अन्यस्ततो-ऽपि

सुवहः

परिपूर्वकोऽस्माद्वाह्यः

परावह

इमे

पवनाःप्रसिद्धाः

।

भूमेर्वहिर्द्वादशयोजनानि

भूवायुरत्राम्बुदवि-द्युदाद्यम्

।

तदूर्ध्वगो

यः

प्रवहः

स

नित्यं

प्रत्यग्गति-स्तस्य

तु

मध्यसंस्था

।

नक्षत्रकक्षा

खचरैः

समेतो

यस्मा-दतस्तेन

समाहतोऽयम्

।

भपञ्जरः

खेचरचक्रयुक्तो

भ्रमत्य-जस्र

प्रवहानिलेन

इति”

।

भूवायौ

विद्युदादय

उत्पद्यन्तेइत्युक्तम्

तेषां

स्वरूपादि

तट्टीकायामुक्तं

श्रीपतिवाक्येन

।“निर्घातोल्काघनसुरधनुर्विद्युदन्तः

कुवायोः

संदृश्यन्ते

खन-गरपुरीवेषपूर्व्वं

तथान्यत्”

इति

।

तत्र

विद्युतः

।

“सुजल-जलधिमध्ये

वाडवोऽग्निः

स्थितोऽस्मात्

सलिलभरनिमग्ना-दुत्थिता

धूममालाः

।

वियति

पवननोताः

सर्वतस्ता

द्रवन्तिद्युमणिकिरणतप्ता

विद्युतस्तत्स्फुलिङ्गाः”

।

करकाः

॥

“उद्धूतैः

पांसुभिर्भूमेः

प्रचण्डपवनोच्चयात्

।

मेघमण्डलमा-नीतैर्मालिन्यपरिवर्जितैः

।

मिश्रणाज्जलविन्दूनां

पिण्डभावोभवेदिह

।

दृषद्वन्निपतन्त्येते

द्रवन्ते

च

पुनः

क्षितौ”

।

विद्यु-त्पातसंभवस्तु

।

“अकस्माद्वैद्युतं

तेजः

पार्थिवांशकमिश्रि-तम्

।

वात्यावद्भ्रमदाघाते

प्रतिकूलानुकूलयोः

।

वाय्वोस्तत्पतति

प्रायो

ह्यकालं

प्राप्य

वर्षणे

।

यतः

प्रावृषि

नैवेतेपांसवः

प्रसरन्ति

हि

।

तत्

त्रेधा

पार्थिवं

चाप्यं

तैजसं,

तत्तदुत्थितः

।

गतो

निर्झरदाहैश्च

भूमिस्थैरनुभूयते”

।इन्द्रधनुः

।

“सूर्य्यस्य

विविधवर्णाः

पवनेन

विधट्टिताःकराः

साभ्रे

।

वियति

धनुःसंस्थाना

ये

दृश्यन्ते

तदिन्द्र-धनुः,

।

परिवेषः

।

“संमूर्च्छिता

रवीन्द्वोः

किरणाः

पवनेनमण्डलीभूताः

।

नानावर्णाकृतयस्तन्वभ्रे

व्योभ्रि

परिवेषः”

।उल्का

।

“यासां

गतिर्दिवि

भवेद्गणितेन

गम्यास्तास्तारकाःसकलखेचरतोऽतिदूरे

।

तिष्ठन्ति

या

अनियतोद्गतयश्चताराश्चन्द्रादधो

हि

निवसन्ति

तदाश्रितास्ताः

।

शीतांशुव-ज्जलमयास्तपनात्

स्फुरन्ति

ताश्चावहप्रवहमारुतसंधि-संस्थाः

।

पूर्बानिलैस्तिमितभावमुपागतेऽस्मिंस्ताराः

पतन्तिकुहचिद्गुरुतावशेन”

।

अथ

रजःसंहतिः

।

“वर्षान्ते

निर्जलामेघा

वायुना

विरलीकृताः

।

ईषद्बाष्पावशेषास्तु

पतन्तिवसुधातले

।

धूमावयवरूपैस्तैश्छाद्यन्ते

गिरयो

द्रुमाः

।रामारामादयस्ते

तु

पुनरर्कांशुशोभिताः

।

भूवायुना

विशी-र्णास्तु

विलीयन्ते

नभस्तले

।

तद्रजःसंहतिर्धेनुमहिषी-क्षीरनाशकृत्”

।

संध्यारागः

।

“भूम्युत्थितै

रजीधूमैर्दि-गन्तव्योम्नि

संस्थितैः

।

सूर्य्याल्पकिरणैर्मिश्रैरारुण्यमव-भासते

।

विरलावयवं

वस्तु

यद्दृष्टेर्व्यवधायकम्

।

तेना-भ्रमरुणीभूतं

दृश्यते

शक्रचापवत्

।

संध्यारागः

स

विज्ञेयोदिनादौ

च

दिनात्यये

।

राकायां

तु

निशावक्त्रे

तथैवेन्दु-करोद्यमे”

इति

।

तदधिष्ठातृदेहोत्पत्तिर्मन्वन्तरभेदेनवामनपुराणादौ

दर्शिता

यथा

“पुलस्त्य

उवाच

।

प्रविश्यजठरं

शुद्धोदैत्यमातुः

पुरन्दरः

।

ददर्शोर्द्ध्वमुहं

वालंकटिन्यस्तकरं

महत्

॥

तेनैव

गर्भं

दितिजं

वज्जेणं

शत-पर्वणा

।

चिच्छेद

सप्तधा

ब्रह्मन्!

स

रुरोद

सुविस्वरम्

।शक्रोऽपि

प्राह

मा

मूढ!

रुदस्वेति

सघर्घरम्

।

इत्येवमुक्त्वाचैकैकं

भूयश्चिच्छेद

सप्तधा

॥

ते

जाता

मरुतो

नामदेवादित्याः

शतक्रतोः

।

मातुरेवापचारेण

बलवीर्य्यपुर-स्कृताः

इति

॥

“यदमी

भवता

प्रोक्ता

मरुतोदिति

सम्भवाः

।तत्

केन

पूर्व्वमासन्

वै

मरुन्मार्गेण

कथ्यतामिति”

नारद्-प्रश्ने

पुलस्त्योक्तिः

।

“श्रूयताम्

पूर्व्वमरुतामुत्पत्तिं

कथयामिते

।

स्वायम्ब्मुबं

समारभ्य

यावन्मन्वन्तरं

त्विदम्

॥

स्वावम्भु-वस्य

पुत्रोऽभून्मनोर्नाम

प्रियव्रतः

।

तस्यासीत्

सवनोनाम

पुत्रस्त्रैलोक्यपूजितः

॥

खमुत्पपाताथ

स

कामचारीसमं

महिष्या

वसुमानपुत्र्या

।

रराम

तन्व्या

सह

काम-चारी

ततोऽम्बरात्

प्राच्यवतास्य

शुक्रम्

॥

पतिभिः

स-मनुज्ञाताः

पपुः

पुस्करसंस्थितम्

।

तं

शुक्रं

पार्थिवेन्द्रस्यमन्यमानास्तदामृतम्

॥

पीतमात्रेण

शुक्रेण

पार्थिवेन्द्रो-भद्भवेन

च

।

ब्रह्मतेजोविहीनास्ता

जाताः

पत्न्यस्तप-स्विनाम्

॥

सुषुवुः

सप्त

तनयांस्ते

रुदन्तोऽथ

भैरवम्

।तेषां

रुदितशब्देन

सर्व्वमापूरितं

जगत्

॥

अथाजगामभगवान्

ब्रह्मलोकात्

पितामहः

।

समभ्येत्याब्रवीद्बालान्मा

रुदध्वं

महाबलाः!

॥

मरुतो

नाम

यूयं

वै

भविष्यध्वंवियच्चराः

।

इत्येवमुक्त्वा

देवेशो

ब्रह्मा

लोकपितामहः

॥

तानादाय

वियच्चारी

मारुतानादिदेश

ह

।

ते

चासन्मरुतश्चाद्या

मनोः

स्वायम्भुवान्तरे”

॥

स्वारोचिषे

तु

मरुतोवक्ष्यामि

शृणु

नारद!

।

स्वारोचिषस्य

पुत्रश्च

श्रीमानासीत्क्रतुध्वजः

॥

तस्य

पुत्राभवन्

सप्त

सप्तार्च्चिःप्रतिमा

मुने!

।तपोऽर्थं

ते

गताः

शैलं

महामेरुं

नभश्चराः

॥

आरा-धयन्तो

ब्राह्मणं

पदमैन्द्रमथेप्सवः

।

ततो

विपश्चिन्नामा

ससहस्राक्षो

भयातुरः

॥

पृतनामप्सरोमुख्यां

प्राहनारद!

वाक्यवित्

।

यथा

हि

तपसो

विघ्नं

तेषां

भवतिसुन्दरि!

॥

तथा

कुरुष्व

मा

तेषु,

सिद्धिर्भवतु

वै

यथा

।इत्येवमुक्ता

शक्रेण

पृतना

रूपशालिनी

॥

तत्राजगामत्वरिता

यत्र

तप्यन्ति

ते

तपः

।

आश्रमस्याविदूरे

तु

नदी-मन्दोदवाहिनी

॥

तस्यां

स्नातुं

समायाताः

सर्व्वएव

सहो-दराः

।

सा

तु

स्नातुं

सुचार्बङ्गी

त्ववतीर्णा

महानदीम्

॥

ददृशुस्ते

नृपाः

स्नातुं

ततश्चक्षुभिरे

मुने!

।

तेषाञ्चप्राच्यवत्

शुक्रं,

तत्

पपौ

जलचारिणी

॥

शङ्खिनीग्राहमुख्यस्य

महाशङ्खस्य

वल्लभा

।

ते

वै

विनिष्टतपसोजग्मू

राज्यन्तु

पैतृकम्

॥

अथो

बहुतिथे

काले

साग्राही

शङ्खरूपिणी

।

समुद्धृता

महाजालैर्मत्स्यबन्धेनमानिनो

॥

स

तां

दृष्ट्वा

महाशङ्खि

स्थलस्थां

मत्स्य-जीवनः

।

निवेदयामास

तदा

क्रतुध्वजसुतेषु

वै

॥

तथा-भ्येत्य

महात्मानो

योगिनो

योगधारिणः

।

नीत्वा

स्वम-न्दिरं

सर्वे

पुरव्याप्यां

समुत्सृजन्

॥

ततः

क्रमाच्छङ्क्षिनी-सा

सुषुवे

सप्त

वै

शिशून्

।

जातमात्रेषु

पुत्रेषु

मोक्ष-भावमगाच्च

सा

॥

अमातृपितृका

बाला

जलमध्यविचारिणः

।

स्तन्यार्थिनो

वै

रुरुदुरथाभ्यागात्

पिता-महः

॥

मा

रुदध्वमिति

प्राह

मरुतो

नाम

पुत्त्रकाः!

।यूयं

देवा

भविष्यध्वं

वायवोऽम्बरचारिणः

॥

इत्येवमुक्त्वा-थादाय

सर्व्वांस्तान्

दैवतान्

प्रति

।

नियोज्य

च

मरु-न्मार्गे

वैराजभवनं

गतः

॥

एवमासंश्च

मरुतो

मनोःस्वारोचिषान्तरे

।

औत्तमे

मरुतो

ये

च

तान्

शृणुष्वतपोधन!

॥

औत्तमस्यान्ववाये

च

राजासीन्निषधाधिपः

।वपुष्मानिति

विख्यातो

वपुषा

भास्करोपमः

॥

तस्य

पुत्त्रोगणश्रेष्ठो

ज्योतिष्मान्

धार्म्मिकोऽभवत्

।

स

पुत्त्रार्थी

तप-स्तेपे

नदीं

मन्दाकिनीमनु

॥

तस्य

भार्य्या

च

सुश्रोणी

देवाचार्य्य-सुता

शुभा

।

तपश्चरणयुक्तस्य

बभूव

परिचारिका

॥

तेजो-युक्ता

सुचार्व्वङ्गी

दृष्टा

सप्तर्षिभिर्व्वने

।

तां

तथा

चारुसर्व्वाङ्गीं

दृष्ट्वाथ

तपसा

कृशाम्

।

पप्रच्छुस्तपसो

हेतु-न्तस्यास्तद्भर्त्तुरेव

च

।

साऽब्रवीत्तनयार्थाय

आवाभ्यां

वैतपः

क्रिया

॥

ते

चास्यै

वरदा

ब्रह्मन्!

जाताः

सप्त

मह-र्षयः

।

व्रजध्वं

तनयाः

सप्त

भविष्यन्ति

न

संशयः

॥

युवयोर्गुणसंयुक्ता

महर्षीणां

प्रसादतः

।

इत्येवमुक्त्वा

जग्मुस्तेसर्व

एव

महर्षयः

॥

सोऽपि

राजर्षिरगमत्

सभार्य्योनगरं

निजम्

।

ततो

वहुतिथे

काले

सा

राज्ञो

महिषीप्रिया

॥

अवाप

गर्भं

तन्वङ्गी

तस्मात्

नृपतिसत्तमात्

।गुर्विण्यामथ

भार्य्यायां

ममारासौ

नराधिपः

॥

सा

चाप्या-रोढुमिच्छन्ती

भर्त्तारं

वै

पतिव्रता

।

निवारिता

तदा-मात्यैर्न

तथापि

व्यतिष्ठत

॥

तं

समालिङ्ग्य

भर्त्तारं

चिताया-मारुरोह

सा

।

ततोऽग्निमध्यात्

सलिले

मांसपेश्यपत-न्मुने!

॥

साम्भसा

सुखशीतेन

संसिक्ता

सप्तधाऽभवत्

।तेऽजायन्ताथ

मरुत

औत्तमस्यान्तरे

मनोः

॥

तामसस्या-न्तरे

ये

च

मरुतोऽप्यभवन्

पुरा

।

तानहं

कीर्त्तयिष्यामिगीतनृत्यकलिप्रिय!

॥

तामसस्य

मनोः

पुत्त्र

ऋतध्वजइति

श्रुतः

।

स

पुत्त्रार्थी

जुहावाग्नौ

स्वमांसं

रुधिरंतथा

॥

अस्थीनि

रोम

केशांश्च

स्नायुमज्जायकृद्व्रणम्

।शुक्रं

च

वित्रसो

राजा

सुतार्थी

चेति

नः

श्रुतम्

॥

सप्तार्च्चिर्मध्याच्च

ततः

शुक्रपातादनन्तरम्

।

मा

मा

क्षिप-स्वेत्यसरत्

शब्दः

सोऽपि

नृपो

मृतः

॥

ततस्तस्माद्धुतवहात्सप्त

तत्तेजसोपमाः

।

शिशवः

समजायन्त

ते

रुदन्तश्चतन्मुने!

॥

तेषान्तु

ध्वनिमाकर्ण्य

भगवान्

पद्मसम्भवः

।समागम्य

निवार्य्याथ

स

चक्रे

मरुतः

सुतान्

॥

ते

त्वास-न्मरुतो

ब्रह्मँ

स्तामसे

देवतागणाः

।

येऽभवन्रैवते

तांश्चशृणुष्व

त्वं

तपोधन!

॥

रेवतस्यान्ववाये

तु

राजासीदिषु-जिद्बली

।

रिपुजिन्नाम

स

ख्यातो

न

तस्यासीत्

सुतःकिल

॥

स

समाराध्य

तपसा

भास्करं

तेजसां

निधिम्

।अवाप

कन्यां

सुरतिं

तां

प्रगृह्य

गृहं

ययौ

॥

तस्यांपितृगृहे

ब्रह्मन्!

वसत्याञ्च

पिता

मृतः

।

सापि

दुःख-परीताङ्गी

स्वां

तनुं

त्यक्तुमुद्यता

॥

ततस्तां

वारयामासु-रृषयः

सप्त

मानसाः

।

तस्यामासक्तचित्तास्तु

सर्व्व

एवतपोधनाः

॥

अपारयन्ती

तद्दुःखं

प्रज्ज्वाल्याग्निं

विवेश

ह

।ते

चापश्यन्त

ऋषयस्तच्चित्ता

भावितास्तथा

॥

तां

मृतांऋषयो

दृष्ट्वा

कष्टं

कष्टेति

वादिनः

।

प्रजग्मुर्ज्वलनाच्चापिसप्ताजायन्त

दारकाः

॥

ते

च

मात्रा

विना

भूता

रुरुदु-स्तान्

पितामहः

।

निवारयित्वा

कृतवान्

लोकनाथो

मरु-द्गणान्

॥

रेवतस्यान्तरे

जाता

मरुतोऽमी

तपोधन!

।

शृणुष्वकीर्त्तयिष्यामि

चाक्षुषस्यान्तरे

मनोः

॥

आसीन्माङ्कीतिविख्यातो

तपस्वी

सत्यवाक्

शुचिः

।

सप्तसारस्वते

तीर्थे

सो-ऽतप्यत

महत्तपः

॥

विघ्नार्थं

तस्य

तपसो

देवाः

सम्प्रैषयन्बधूम्

।

सा

चाभ्येत्य

नदीतीरं

क्षोभयामास

भाविनी

॥

ततो-ऽस्य

प्राच्यवच्छुक्रं

सप्तसारस्वते

जले

।

तां

चैवाप्यशपन्मूढांमुनिर्म्माङ्कनिको

बधूम्

॥

गच्छालज्जेऽतिमूढे!

त्वं

पाप-स्यास्य

फलं

महत्

।

विध्वंसयिष्यति

हयो

भवतीं

यज्ञ-संसदि

॥

एवं

शप्त्वा

ऋषिः

श्रीमान्

जगामाथ

स्वमाश्र-मम्

।

स्वरस्वतीभ्यः

सप्तभ्यः

सप्त

वै

मरुतोऽभवन्

।

एतेतवोक्ता

मरुतः

पुरा

यथा

जाता

वियद्व्याप्तिकरा

महर्षे!

।येषां

श्रुते

जन्मनि

पापहानिर्भवेच्च

धर्म्माभ्युदयो

महान्वै”

॥

अतःपरं

प्रवक्ष्यामि

मरुतोऽग्नीन्

पितॄन्

ग्रहान्

।

आवहोनिवहश्चैव

उद्वहः

संवहस्तथा

॥

विवहः

प्रवहश्चैव

परि-वाहस्तथैव

च

।

अन्तरीक्षे

च

वाह्ये

ते

पृथङ्मार्गविचा-रिणः

॥

महेन्द्रप्रविभक्ताङ्गा

मरुतः

सप्त

कीर्त्तिताः

।सूर्य्याग्निश्च

शुचिर्नामा

वैद्युतः

पावकः

स्मृतः

॥

निर्मथ्यपचमानोऽग्निस्त्रयः

प्रोक्ता

इमेऽग्नयः

।

अग्नीनां

पुत्त्र-पौत्त्राश्च

चत्वारिंशन्नवैव

तु

।

मरुतामपि

सर्वेषां

बिज्ञेयाःसप्त

सप्तका

इति”

॥

तेषां

नामान्युक्तानि

वह्निपुराणे

यथा“एकज्योतिश्च

द्विज्योतिस्त्रिज्योतिर्ज्योतिरेव

च

।

एक-शक्रो

द्विशक्रश्च

त्रिशक्रश्च

महाबलः

॥

इन्द्रश्च

गत्य-दृश्यश्च

ततः

पतिसकृत्परः

।

मितश्च

सम्मितश्चैव

सुमि-तश्च

महाबलः

॥

ऋतजित्

सत्यजिच्चैव

सुषेणः

सेनजि-त्तथा

।

अन्तिमित्रोऽनमित्रश्च

पुरुमित्रोऽपराजितः

॥

ऋतश्च

ऋतवाहश्च

धर्त्ता

च

धरुणो

ध्रुवः

।

विधारणो

नामतथा

देवदेवो

महाबलः

॥

ईदृक्षश्चाप्यदृक्षश्च

एते

दशमिताशिनः

।

व्रतिनः

प्रसदृक्षश्च

सभरश्च

महायशाः

॥

धातादुर्गोधितिर्भीमस्त्वभियुक्तस्त्वपात्

सहः

।

घुतिर्घपुरनाय्योऽथवासः

कामो

जयो

विराट्

॥

इत्येकोनाश्च

पञ्चाशन्मरुतःपूर्व्वमम्भवाः

इति”

॥

एवञ्च

अनिलस्य

ऊनपञ्चाशद्भेदवत्त्वेनसप्तभेदवत्त्वेन

च

गणदेवतात्वम्

अयञ्चानिलाधिष्ठाता

दिक्-पालभेदः

तस्य

च

गन्धवतीनामिका

पुरी

मेरोः

शृङ्गेवरुण-कुवेरपुरयोर्मध्येऽस्ति

।

तस्य

पूर्व्वादिदिग्भेदेन

वहनभेदेन

“चशुभाशुभसूचकत्वमुक्तं

“पूर्व्वः

पूर्वसमुद्रवीचिशिखरप्रस्फाल-नाघूर्णितश्चन्द्रार्कांशुसटाभिघातकलितो

वायुर्यदाकाशतः

।नैकान्तस्थितनीलमेघपटलां

शारद्यसंवर्धितां

वासन्तोत्कट-सस्यमण्डिततलां

विद्यात्तदा

मेदिनीम्

॥

यदाग्नेयो

वायु-र्मलयशिखरास्फालनपटुः

प्लवत्यस्मिन्योगे

भगवति

पतङ्गेप्रवसति

।

तदा

नित्योद्दीप्ता

ज्वलनशिखरालिङ्गिततलास्वगात्रोष्मोच्छासैर्वमति

वसुधा

भस्मनिकरम्

॥

तालीपत्र-लतावितानतरुभिः

शास्वामृगान्नर्तयन्

योगेऽस्मिन्

प्लवतिध्वनन्

सुपरुषो

वायुर्यदा

दाक्षिणः

।

सर्वोद्योगसमुन्नताश्चगजवत्तालाङ्कुशैर्घट्टिताः

कीनाशा

इव

मन्दवारिकणिका-न्मुञ्चन्ति

मेघास्तदा

॥

सूक्ष्मैलालवलीलवङ्गनिचयान्व्याघूर्णयत्

सागरे

भानोरस्तमये

प्लवत्यविरतो

वायुर्यदानैरृतः

।

क्षुत्तुष्णाभृतमानुषास्थिशकलप्रस्तारभारच्छदामत्ता

प्रेतवधूरिवोग्रचपला

भूमिस्तदा

लक्ष्यते

॥

यदारेणूत्पातैः

प्रविकटसटाटोपचपलः

प्रवातः

पश्चार्धे

दिन-करकरापातसमये

।

तदा

सस्योपेता

प्रवरनृवराबद्धसमराधरा

स्थाने

स्थानेष्वविरतवसामांसरुधिरा

॥

आषाढीपर्व-काले

यदि

किरणपतेरस्तकालोपपत्तौ

वायव्यो

वृद्धवेगःप्लवति

घनरिपुः

पन्नगादानुकारी