अग्निः (agniH)

one

having

fire

for

the

tongue,

epithet

of

a

God

or

of

Visṇu

in

the

boar

incarnation.

(

-ह्वा

)

a

tongue

or

flame

of

fire.

one

of

the

7

tongues

of

Agni

(

कराली

धूमिनी

श्वेता

लोहिता

नीललोहिता

।

सुवर्णा

पद्मरागा

च

जिह्वा:

सप्त

विभावसोः

Name.

of

a

plant

लाङ्गली

(

अग्नेर्जिह्वेव

शिखा

यस्याः

सा

)

of

another

plant

(

जलपिप्पली

)

or

गजपिप्पली

(

विषलाङ्गला

)

(

Marâṭhî.

जल-गज

पिंपळी

)

ज्वाला

the

flame

or

glow

of

fire.

[

अग्नेर्ज्वालेव

शिखा

यस्याः

सा

]

Name.

of

a

plant

with

red

blossoms,

chiefly

used

by

dyers,

Grislea

Tomentosa

(

Marâṭhî.

धायफूल,

धायटी

).

-तप्

Adjective.

[

अग्निना

तप्यते

तप्-क्विप्

]

having

the

warmth

of

fire

practising

austerities

by

means

of

fire.

-तपस्

Adjective.

[

अग्निभिः

तप्यते

]

practising

very

austere

penance,

standing

in

the

midst

of

the

five

fires.

glowing,

shining

or

burning

like

fire

(

तपतीति

तपाः

अग्निरिव

तपाः

)

hot

as

fire

-तेजस्

Adjective.

having

the

lustre

or

power

of

fire.

(

अग्नेरिव

तेजो

यस्य

).

(

-स्

Neuter.

)

the

lustre

of

fire.

(

-स्

Masculine.

)

Name.

of

one

of

the

7

Ṛiṣis

of

the

11th

Manvantara.

-त्रयम्

the

three

fires,

See

under

अग्नि.

-द

Adjective.

[

अग्निं

दाहार्थं

गृहादौ

ददाति

दा.

-क.

]

giving

or

supplying

with

fire

tonic,

stomachic,

producing

appetite,

stimulating

digestion.

incendiary

अग्निदान्

भक्तदांश्चैव

Manusmṛiti.

9.278

अग्निदानां

च

ये

लोकाः

Yâjñavalkya (Mr. Mandlik's Edition).

2.74

so

˚दायक,

˚दायिन्.

यदग्निदायके

पापं

यत्पापं

गुरुतल्पगे.

Rāmāyana

2.75.45.

-दग्ध

Adjective.

burnt

on

the

funeral

pile

अग्निदग्धाश्च

ये

जीवा

ये$प्यदग्धाः

कुले

मम

Vāyu.

Parasmaipada.

burnt

with

fire.

burnt

at

once

without

having

fire

put

into

the

mouth,

being

destitute

of

issue

(

?

)

(

Plural.

)

a

class

of

Manes

or

Pitṛis

who,

when

alive,

kept

up

the

household

flame

and

presented

oblations

to

fire.

-दमनी

[

अग्निर्दम्यते$नया

दम्-णिच्

करणे

ल्युट

]

a

narcotic

plant,

Solanum

Jacquini.

[

Marâṭhî.

रिंगणी

]

-दातृ

[

अग्निं

विधानेन

ददाति

]

one

who

performs

the

last

(

funeral

)

ceremonies

of

a

man

यश्चाग्निदाता

प्रेतस्य

पिण्डं

दद्यात्स

एव

हि.

-दीपन

Adjective.

[

अग्निं

दीपयति

]

stimulating

digestion,

stomachic,

tonic.

-दीप्त

Adjective.

[

तृ.

त्त.

]

glowing,

set

on

fire,

blazing

(

-प्ता

)

[

अग्निर्जठरानलो

दीप्तः

सेवनात्

यस्याः

सा

]

Name.

of

a

plant

ज्योतिष्मती

लता

(

Marâṭhî.

मालकांगोणी

),

which

is

said

to

stimulate

digestion.

-दीप्तिः

Feminine.

active

state

of

digestion.

-दूत

Adjective.

अग्निर्दूत

इव

यस्मिन्

यस्य

वा

]

having

Agni

for

a

messenger,

said

of

the

sacrifice

or

the

deity

invoked

यमं

ह

यज्ञो

गच्छत्यग्निदूतो

अरंकृतः

Rigveda (Max Müller's Edition).

1.14.13.

-दूषितः

Adjective.

branded.

-देवः

[

अग्नि-

रेव

देवः

]

Agni

a

worshipper

of

Agni.

-देवा

[

अग्निर्देवो

यस्याः

]

the

third

lunar

mansion,

the

Pleiades

(

कृत्तिका

).-द्वारम्

the

door

on

the

south-east

of

a

building

पूर्व-

द्वारमथैशाने

चाग्निद्वारं

तु

दक्षिणे

।

Māna.

9.294-95.

-धानम्

[

अग्निर्धियते$स्मिन्

]

the

place

or

receptacle

for

keeping

the

sacred

fire,

the

house

of

अग्निहोतृ

पदं

कृणुते

अग्निधाने

Rigveda (Max Müller's Edition).

1.165.3.

-धारणम्

maintaining

the

sacred

fire

व्रतिनां

˚णम्

Kâdambarî (Bombay).

55.

-नयनम्

Equal or equivalent to, same as.

˚प्रणयनम्.

-निर्यासः

[

अग्नेर्ज-

ठरानलस्येव

दीपको

निर्यासो

यस्य

]

Name.

of

the

plant

अग्निजार.-नेत्र

Adjective.

[

अग्निर्नेता

यस्य

]

having

Agni

for

the

leader

or

conveyer

of

oblations,

an

epithet

of

a

god

in

general.

पदम्

the

word

Agni.

fire-place.

Name.

of

a

plant.-परिक्रि-ष्क्रि-या

care

of

the

sacred

fire,

worship

of

fire,

offering

oblations

गृहार्थो$ग्निपरिष्क्रिया

Manusmṛiti.

2.67.

-परिच्छदः

the

whole

sacrificial

apparatus

गृह्यं

चाग्निपरिच्छदम्

Manusmṛiti.

6.

4.

-परिधानम्

enclosing

the

sacrificial

fire

with

a

kind

of

screen.

-परीक्षा

[

तृ.

त.

]

ordeal

by

fire.

-पर्वतः

[

अग्निसाधनं

पर्वतः

]

a

volcano

महता

ज्वलता

नित्यमग्निमेवाग्नि-

पर्वतः

Rāmāyana

5.35.43.

-पुच्छः

[

अग्नेः

अग्न्याधानस्थानस्य

पुच्छ

इव

].

tail

or

back

part

of

the

sacrificial

place

the

extinction

of

fire.

-पुराणम्

[

अग्निना

प्रोक्तं

पुराणम्

]

one

of

the

18

Purāṇas

ascribed

to

Vyāsa.

It

derives

its

name

from

its

having

been

communicated

originally

by

Agni

to

the

sage

Vasiṣṭha

for

the

purpose

of

instructing

him

in

the

two-fold

knowledge

of

Brahman.

Its

stanzas

are

said

to

be

145.

Its

contents

are

varied.

It

has

portions

on

ritual

and

mystic

worship,

cosmical

descriptions,

chapters

on

the

duties

of

Kings

and

the

art

of

war,

a

chapter

on

law,

some

chapters

on

Medicine

and

some

treatises

on

Rhetoric,

Prosody,

Grammar,

Yoga,

Brahmavidyā

Et cætera.

Et cætera.

-प्रणयनम्

bringing

out

the

sacrificial

fire

and

consecrating

it

according

to

the

proper

ritual.

-प्रणिधिः

Incendiary.

Dasakumâracharita (Bombay).

2.8.

-प्रतिष्ठा

consecration

of

fire,

especially

the

nuptial

fire.

-प्रवेशः

-शनम

[

स.

त.

]

entering

the

fire,

self-immolation

of

a

widow

on

the

funeral

pile

of

her

husband.

-प्रस्कन्दनम्

violation

of

the

duties

of

a

sacrificer

(

अग्निहोमाकरण

)

˚परस्त्वं

चाप्येवं

भविष्यसि

Mahâbhârata (Bombay).

*

1.84.26.

-प्रस्तरः

[

अग्निं

प्रस्तृणाति

अग्नेः

प्रस्तरो

वा

]

a

flint,

a

stone

producing

fire.

-बाहुः

[

अग्ने-

र्बाहुरिव

दीर्घशिखत्वात्

]

Name.

of

a

son

of

the

first

Manu

Hariv.

Name.

of

a

son

of

Priyavrata

and

Kāmyā.

V.

Parasmaipada.

बीजम्

the

seed

of

Agni

(

Figuentative.

)

gold

(

रुद्रतेजः

समुद्भूतं

हेमबीजं

विभावसोः

)

Name.

of

the

letter

र्.

-भम

[

अग्नि-

रिव

भाति

भा-क.

]

'shining

like

fire,

'

gold.

Name.

of

the

constellation

कृत्तिका.

-भु

Neuter.

[

अग्नेर्भवति

भू-क्विप्

ह्रस्वान्तः

]

water.

gold.

-भू

Adjective.

[

अग्नेर्भवतिः

भू-क्विप्

]

produced

from

fire.

(

भूः

)

'fire-born,

'

Name.

of

Kārttikeya.

Name.

of

a

teacher

(

काश्यप

)

who

was

taught

by

Agni.

(

arith.

)

six.

-भूति

Adjective.

produced

from

fire.

(

-तिः

)

[

अग्निरिव

भूतिरैश्वर्यं

यस्य

]

Name.

of

a

pupil

of

the

last

Tīrthaṅkara.

(

-तिः

)

Feminine.

the

lustre

or

might

of

fire.

-भ्राजस्

Adjective.

Vedic.

[

अग्निरिव

भ्राजते

भ्राज्-असुन्

]

shining

like

fire.

अग्निभ्राजसो

विद्युतः

Ṛv.5.54.11.

-मणिः

[

अग्नेरुत्थापको

मणिः

शाक.

त.

]

the

sunstone.

-मथ्

Masculine.

[

अग्निं

मथ्नाति

निष्पादयति

मन्थ्-क्विप्-

नलोपः

]

the

sacrificer

who

churns

the

fuel-stick.

the

Mantra

used

in

this

operation,

on

the

अरणि

itself.

-मन्थः,

-न्थनम्,

producing

fire

by

friction

or

the

Mantra

used

in

this

operation.

(

-न्थः

)

[

अग्निर्मथ्यते

अनेन

मन्थ्-करणे

घञ्

]

Name.

of

a

tree

गणिकारिका

(

Marâṭhî.

नरवेल

)

Premna

Spinosa

(

तत्काष्ठयोर्घर्षणे

हि

आशु

वह्निरुत्पद्यते

),

-मान्द्यम्

slowness

of

digestion,

loss

of

appetite,

dyspepsia.

-मारुतिः

अग्निश्च

मरुच्च

तयोरपत्यं

इञ्

ततो

वृद्धिः

इत्

च

द्विपदवृद्धौ

पृषो.

पूर्वपदस्य

ह्रस्वः

Tv.

]

Name.

of

the

sage

Agastya.

-मित्रः

Name.

of

a

king

of

the

Śunga

dynasty,

son

of

Puṣypamitra

who

must

have

flourished

before

15

B.

C.

-the

usually

accepted

date

of

Patañjali-as

the

latter

mentions

पुष्यमित्र

by

name.

-मुखः

Adjective.

having

Agni

at

the

head.

(

-खः

)

[

अग्निर्मुखमिव

यस्य

]

a

deity,

god,

(

for

the

gods

receive

oblations

through

Agni

who

is,

therefore,

said

to

be

their

mouth

अग्निमुखा

वै

देवाः

अग्निर्मुखं

प्रथमं

देवतानाम्

Et cætera.

or

अग्निर्मुखे

अग्रे

येषाम्,

for

fire

is

said

to

have

been

created

before

all

other

gods.

)

[

अग्निर्मुखं

प्रधानमुपास्यो

यस्य

]

one

who

maintains

the

sacred

fire

(

अग्निहोतृद्विज

)

a

Brāhmaṇa

in

general

(

अग्निर्दाहकत्वात्

शापाग्निर्मुखे

यस्य

for

Brāhmaṇas

are

said

to

be

वाग्वज्राः

).

Name.

of

two

plants

चित्रक

Plumbago

Zeylanica

and

भल्लातक

Semicarpus

Anacardium

अग्निरिव

स्पर्शात्

दुःखदायकं

मुखमग्रम्

यस्य,

तन्निर्यासस्पर्शेन

हि

देहे

क्षतोत्पत्तेस्थयोस्तथात्वम्

)

a

sort

of

powder

or

चूर्ण

prescribed

as

a

tonic

by

चक्रदत्त

'firemouthed,

sharp-biting,

an

epithet

of

a

bug.

Panchatantra (Bombay).

1.

(

-खी

)

अग्निरिव

मुखमग्रं

यस्याः

गौरादि-ङीष्

]

Name.

of

a

plant

भल्लातक

(

Marâṭhî.

बिबवा,

भिलावा

)

and

लाङ्गलिका

(

विषलाङ्गला

).

Name.

of

the

Gāyatri

Mantra

(

अग्निरेव

मुखं

मुखत्वेन

कल्पितं

यस्याः

सा,

or

अग्नेरिव

मुखं

प्रजापतिमुखं

उत्पत्ति-

द्वारं

यस्याः,

अग्निना

समं

प्रजापतिमुखजातत्वात्

कदाचिदपि

नो

विद्वान्

गायत्रीमुदके

जपेत्

।

गायत्र्याग्निमुखी

यस्मात्तस्मादुत्थाय

तां

जपेत्

॥

गोभिल

).

a

kitchen

[

पाकशाला

अग्निरिव

उत्तप्तं

मुखं

यस्याः

सा

].

-मूढ

Adjective.

[

तृ.

त.

]

Vedic.

made

insane

or

stupefied

by

lightning

or

fire.

-यन्त्रम्

A

gun

अग्नियन्त्रधरैश्चक्रधरैश्च

पुरुषैर्वृतः

Śivabhārata

12.17.

-यानम्

An

aeroplane.

व्योमयानं

विमानं

स्यात्

अग्नियानं

तदेव

हि

।

अगस्त्यसंहिता.

-योगः

See

पञ्चाग्निसाधन.

अग्नियोगवहो

ग्रीष्मे

विधिदृष्टेन

कर्मणा

।

चीर्त्वा

द्वादशवर्षाणि

राजा

भवति

पार्थिवः

॥

Mahâbhârata (Bombay).

*

13.14,

2.43.

-योजनम्

causing

the

sacrificial

fire

to

blaze

up.

रक्षणम्

consecrating

or

preserving

the

sacred

(

domestic

)

fire

or

अग्निहोत्र.

[

अग्निः

रक्ष्यते

अनेन

अत्र

वा

]

a

Mantra

securing

for

Agni

protection

from

evil

spirits

Et cætera.

the

house

of

an

अग्निहोतृ.

-रजः,

-रजस्

Masculine.

[

अग्निरिव

रज्यते

दीप्यते

रञ्ज्-असुन्

नलोपः

]

a

scarlet

insect

by

name

इन्द्रगोप.

(

अग्नेः

रजः

)

the

might

or

power

of

Agni.

gold.

Mahâbhârata (Bombay).

*

3.

16.86.7

-रहस्यम्

mystery

of

(

worshipping

Et cætera.

)

Agni

Name.

of

the

tenth

book

of

Śatapatha

Brāhmaṇa.

-राशिः

a

heap

of

fire,

burning

pile.

-रुहा

[

अग्निरिव

रोहति

रुह्-क

]

Name.

of

the

plant

मांसादनी

or

मांसरोहिणी

(

तदङ्कुरस्य

वह्नितुल्य-

वर्णतया

उत्पन्नत्वात्तथात्वं

तस्याः

).

-रूप

Adjective.

[

अग्नेरिव

रूपं

वर्णो

यस्य

]

fire-shaped

of

the

nature

of

fire.

-रूपम्

the

nature

of

fire.

-रेतस्

Neuter.

the

seed

of

Agni

(

hence

)

gold.

-रोहिणी

[

अग्निरिव

रोहति

रुह्-णिनि

]

a

hard

inflammatory

swelling

in

the

armpit.

-लोकः

the

world

a

Agni,

which

is

situated

below

the

summit

of

Meru

in

the

Purāṇas

it

is

said

to

be

in

the

अन्तरिक्ष,

while

in

the

Kāśī

Khaṇḍa

it

is

said

to

be

to

the

south

of

इन्द्रपुरी

एतस्या

दक्षिणे

भागे

येयं

पूर्दृश्यते

शुभा

।

इमामर्चिष्मतीं

पश्य

वीतिहोत्रपुरीं

शुभाम्

॥

-वधूः

Svāhā,

the

daughter

of

Dakṣa

and

wife

of

Agni

-वर्चस्

Adjective.

[

अग्नेर्वर्च

इव

वर्चो

यस्य

]

glowing

or

bright

like

fire.

(

Neuter.

)

the

lustre

of

Agni.

(

Masculine.

)

Name.

of

a

teacher

of

the

Purāṇas.

-वर्ण

Adjective.

[

अग्नेरिव

वर्णो

यस्य

]

of

the

colour

of

fire

hot

fiery

सुरां

पीत्वा

द्विजो

मोहादग्निवर्णां

सुरां

पिबेत्

Manusmṛiti.

11.9

गोमूत्रमग्निवर्णं

वा

पिबेदुदकमेव

वा

91.

(

र्णः

)

Name.

of

a

prince,

son

of

Sudarśana.

Name.

of

a

King

of

the

solar

race,

See

Raghuvamsa (Bombay).

19.1.

the

colour

of

fire.

(

-र्णा

)

a

strong

liquor.

-वर्धक

Adjective.

stimulating

digestion,

tonic.

(

कः

)

a

tonic.

regimen,

diet

(

पथ्याहार

).-वल्लभः

[

अग्नेर्वल्लभः

सुखेन

दाह्यत्वात्

]

the

Śāla

tree,

Shorea

Robusta.

the

resinous

juice

of

it.

-वासस्

Adjective.

[

अग्निरिव

शुद्धं

वासो

यस्य

]

having

a

red

(

pure

like

Agni

)

garment.

(

Neuter.

)

a

pure

garment.

-वाह

Adjective.

[

अग्निं

वाहयति

अनुमापयति

वा

]

a

goat.

-वाहनम्

a

goat

(

छाग

).

-विद्

Masculine.

one

who

knows

the

mystery

about

Agni.

an

अग्निहोत्रिन्

quod vide, which see.

-विमोचनम्

ceremony

of

lowering

the

sacrificial

fire.

-विसर्पः

pain

from

an

inflamed

tumour,

inflammation.

विहरणम्,

विहारः

taking

the

sacrificial

fire

from

आग्नीध्र

to

the

उत्तरवेदि.

offering

oblations

to

fire

प्रत्यासन्ना

˚वेला

Kâdambarî (Bombay).

348.

वीर्यम्

power

or

might

of

Agni.

gold.

-वेतालः

Name

of

Vetāla

(

connected

with

the

story

of

Vikramāditya

).

-वेशः

[

अग्नेर्वेश

इव

]

Name.

of

an

ancient

medical

authority

(

चरक

).

-वेश्मन्

Masculine.

the

fourteenth

day

of

the

karma-ṃāsa

Sūryaprajñapti.

वेश्यः

Name.

of

a

teacher,

Mbh.

Name

of

the

22nd

muhūrta

Sūryapraj-

ñapti.

धौम्य

Compare.

Mâlavikâgnimitra (Bombay).

14.64.8.

-शरणम्,

-शाला-लम्

a

fire-sanctuary

˚मार्गमादेशय

Sakuntalâ (Bombay).

5

a

house

or

place

for

keeping

the

sacred

fire

˚रक्षणाय

स्थापितो$हम्

Vikramorvasîyam (Bombay).

3.-शर्मन्

Adjective.

[

अग्निरिव

शृणाति

तीव्रकोपत्वात्

शॄ-मनिन्

]

very

passionate.

(

Masculine.

)

Name.

of

a

sage.

-शिख

Adjective.

[

अग्नेरिव

अग्निरिव

वा

शिखा

यस्य

]

fiery,

fire-crested

दहतु

˚खैः

सायकैः

Rām.

(

खः

)

a

lamp.

a

rocket,

fiery

arrow.

an

arrow

in

general.

safflower

plant.

saffron.

जाङ्गलीवृक्ष.

(

खम्

)

saffron.

gold.

(

खा

)

a

flame

शरैरग्निशिखोपमैः

Mahâbhârata (Bombay).

Name.

of

two

plants

लाङ्गली

(

Marâṭhî.

वागचबका

or

कळलावी

)

Gloriosa

Superba

of

other

plants

(

also

Marâṭhî.

कळलावी

)

Menispermum

Cordifolium.

-शुश्रूषा

careful

service

or

worship

of

fire.

-शेखर

Adjective.

fire-crested.

(

-रः

)

Name.

of

the

कुसुम्भ,

कुङ्कुम

and

जाङ्गली

trees

(

-रम्

)

gold,

-शौच

Adjective.

[

अग्नेरिव

शौचं

यस्य

]

bright

as

fire

purified

by

fire

Kâdambarî (Bombay).

252.

-श्रीa.

[

अग्नेरिव

श्रीर्यस्य

]

glowing

like

fire

lighted

by

Agni-ष्टुत्,

-ष्टुभ,

-ष्टोम

Et cætera.

see

˚

स्तुत्,

˚स्तुभ्

Et cætera.

ष्ठम्

kitchen

अग्निष्ठेष्वग्निशालासु

Rāmāyana

6.1.16.

a

fire-pan.

-संयोगाः

explosives.

Kau.

Atmanepada.

2.3.

-ष्वात्तः

see

स्वात्तः

संस्कारः

consecration

of

fire.

hallowing

or

consecrating

by

means

of

fire

burning

on

the

funeral

pile

यथार्हं

˚रं

मालवाय

दत्वा

Dasakumâracharita (Bombay).

169

नास्य

कार्यो$ग्निसंस्कारः

Manusmṛiti.

5.69,

पितरीवाग्निसंस्कारात्परा

ववृतिरे

क्रियाः

।

Raghuvamsa (Bombay).

12.56.

सखः

सहायः

the

wind.

the

wild

pigeon

(

smokecoloured

).

smoke.

-सम्भव

Adjective.

[

प.

ब.

]

sprung

or

produced

from

fire.

(

वः

)

wild

safflower.

lymph,

result

of

digestion.

(

-वम्

)

gold.

-साक्षिक

[

अग्निः

साक्षी

यत्र,

कप्

]

Adjective.

or

Adverb.

keeping

fire

for

a

witness,

in

the

presence

of

fire

पञ्चबाण˚

Mâlavikâgnimitra (Bombay).

4.12.

˚मर्यादो

भर्ता

हि

शरणं

स्त्रियाः

Hitopadesa (Nirṇaya Ságara Edition).

1.v.

l,

Raghuvamsa (Bombay).

11.48.

-सारम्

[

अग्नौ

सारं

यस्य

अत्यन्तानलोत्तापनेपि

सारांशादहनात्

Tv.

]

रसाञ्जन,

a

sort

of

medical

preparation

for

the

eyes.

(

-रः

-रम्

)

power

or

essence

of

fire.

-सुतः

Kārttikeya

त्वामद्य

निहनिष्यामि

क्रौञ्चमग्निसुतो

यथा

।

Mahâbhârata (Bombay).

*

7.156.93.

-सूत्रम्

a

thread

of

fire.

a

girdle

of

sacrificial

grass

(

मौञ्जीमेखला

)

put

upon

a

young

Brāhmaṇa

at

the

time

of

investiture.-सूनुः

(

See

-सुतः

),

(

सेनानीरग्निभूर्गुहः

।

Amar.

)

देव्यङ्कसंविष्ट-

मिवाग्निसूनुम्

।

Bu.

ch.1.67.

स्तम्भः

stopping

the

burning

power

of

Agni.

Name.

of

a

Mantra

used

in

this

operation.

Name.

of

a

medicine

so

used.-स्तुत्

Masculine.

(

अग्निष्टुत्

)

[

अग्निः

स्तूयते$त्र

स्तु-आधारे

क्विप्

षत्वम्

]

the

first

day

of

the

Agniṣṭoma

sacrifice

Name.

of

a

portion

of

that

sacrifice

which

extends

over

one

day

यजेत

वाश्वमेधेन

स्वर्जिता

गोसवेन

वा

।

अभिजिद्विश्वजिद्भ्यां

वा

त्रिवृता-

ग्निष्टुतापि

वा

॥

Manusmṛiti.

11.74.

-स्तुभ्

(

˚ष्टुभ्

)

Masculine.

[

अग्निः

स्तुभ्यते$त्र

स्तुभ्-क्विप्

षत्वम्

]

Equal or equivalent to, same as.

अग्निष्टोम.

Name.

of

a

son

of

the

sixth

Manu.

-रतोमः

(

˚ष्टोमः

)

[

अग्नेः

स्तोमः

स्तुतिसाधनं

यत्र

]

Name.

of

a

protracted

ceremony

or

sacrificeial

rite

extending

over

several

days

in

spring

and

forming

an

essential

part

of

the

ज्योतिष्टोम.

a

Mantra

or

Kalpa

with

reference

to

this

sacrifice

˚मे

भवो

मन्त्रः

˚मः

˚मस्य

व्याख्यानम्,

कल्पः

˚मः

Parasmaipada.

IV.*

3.66.

Vārt.

Name.

of

the

son

of

the

sixth

Manu.

a

species

of

the

Soma

plant

˚सामन्

a

part

of

the

Sāma

Veda

chanted

at

the

conclusion

of

the

Agniṣṭoma

sacrifice.

-सावर्णिः

Name

of

Manu.

-स्थ

Adjective.

(

ष्ठ

)

[

अग्नौ

स्थातुमर्हति

स्था-क

षत्वम्

]

placed

in,

over,

or

near

the

fire.

(

ष्ठः

)

an

iron

frying-pan

in

the

अश्वमेध

sacrifice

the

11th

Yūpa

which

of

all

the

21

is

nearest

the

fire.

-स्वात्तः

(

written

both

as

˚स्वात्त

and

˚ष्वात्त

)

(

Plural.

)

[

अग्नितः

id est, that is.

श्राद्धीयविप्रकर-

रूपानलात्

सुष्ठु

आत्तं

ग्रहणं

येषां

ते

]

Name.

of

a

class

of

Pitṛs

or

Manes

who,

when

living

on

earth,

maintained

the

sacred

or

domestic

fires,

but

who

did

not

perform

the

Agniṣṭoma

and

other

sacrifices.

They

are

regarded

as

Manes

of

Gods

and

Brāhmaṇas

and

also

as

descendants

of

Marīchi

Manusmṛiti.

3.195.

अग्निष्वात्ताः

पितर

एह

गच्छत

Tsy.2.5.12.2.

(

मनुष्यजन्मन्यग्निष्टोमादियागमकृत्वा

स्मार्तकर्मनिष्ठाः

सन्तो

मृत्वा

च

पितृत्वं

गताः

इति

सायणः

).-हुत्,

-होतृ

Vedic.

sacrificing

to

Agni,

having

Agni

for

a

priest

Rigveda (Max Müller's Edition).

1.66.8.

-होत्रम्

[

अग्नये

हूयते$त्र,

हु-त्र,

च.

त.

]

an

oblation

to

Agni

(

chiefly

of

milk,

oil

and

sour

gruel.

).

maintenance

of

the

sacred

fire

and

offering

oblation

to

it

(

अग्नये

होत्रं

होमो$स्मिन्

कर्मणीति

अग्निहोत्रमिति

कर्मनाम

)

or

the

sacred

fire

itself

तपोवनाग्निहोत्रधूमलेखासु

Kâdambarî (Bombay).

26.

होता

स्यात्

˚त्रस्य

Manusmṛiti.

11.36.

˚त्रमुपासते

42

स्त्रीं

दाहयेत्

˚त्रेण

Manusmṛiti.

5.167,

6.4,

दाहयित्वाग्निहोत्रेण

स्त्रियं

वृत्तवतीम्

Yâjñavalkya (Mr. Mandlik's Edition).

1.89.

The

time

of

throwing

oblations

into

the

fire

is,

as

ordained

by

the

sun

himself,

evening

(

अग्नये

सायं

जुहुयात्

सूर्याय

प्रातर्जुहुयात्

).

Agnihotra

is

of

two

kinds

नित्य

of

constant

obligation

(

यावज्जीवमग्निहोत्रं

जुहोति

)

and

काम्य

occasional

or

optional

(

उपसद्भिश्चरित्वा

मासमेकमग्निहोत्रं

जुहोति

).

(

-त्र

)

Adjective.

Vedic.

destined

for,

connected

with,

Agnihotra.

sacrificing

to

Agni.

˚न्यायः

The

rule

according

to

which

the

नित्यकर्मन्s

(

which

are

to

be

performed

यावज्जीवम्

)

are

performed

at

their

stipulated

or

scheduled

time

only,

during

one's

life

time.

This

is

discussed

and

established

by

जैमिनि

and

शबर

at

Manusmṛiti.

6.

2.23-26.

in

connection

with

अग्निहोत्र

and

other

कर्मन्s.

˚हवनी

(

णी

)

a

ladle

used

in

sacrificial

libations,

or

अग्निहोत्रहविर्ग्रहणी

ऋक्

Tv.

See

हविर्ग्रहणी

˚हुत्

offering

the

अग्निहोत्र

˚आहुतिः

invocation

or

oblation

connected

with

अग्निहोत्र.

-होत्रिन्

Adjective.

[

अग्निहोत्र-मत्वर्थे

इनि

]

one

who

practises

the

Agnihotra,

or

consecrates

and

maintains

the

sacred

fire.

one

who

has

prepared

the

sacrificial

place.

-होत्री

Sacrificial

cow

तामग्निहोत्रीमृषयो

जगृहु-

र्ब्रह्मवादिनः

Bhágavata (Bombay).

8.8.2.

आग

Synonyms

अग्निः,

वैश्वानरः,

वीतहोत्रः,

अग्निहोत्रः,

हुरण्यरेताः,

सप्तार्चि,

विभावसुः,

वृषाकपिः,

स्वाहापतिः,

स्वाहाप्रयः,

स्वाहाभुक्,

अग्निदेवः,

अग्निदेवता,

धनञ्जयः,

जातवेदः,

कृपीटयोनिः,

शोचिष्केशः,

उषर्बुधः,

बृहद्भानुः,

हुतभुक्,

हविरशनः,

हुताशः,

हुताशनः,

हविर्भुक्,

हव्यवाहनः,

हव्याशनः,

क्रव्यवाहनः,

तनुनपात्,

रोहिताश्वः,

आशुशुक्षणिः,

आश्रयाशः,

आशयाशः,

आश्रयभुक्,

आश्रयध्वंसी,

पावकः,

पावनः,

तेजः,

वह्निः,

ज्वलनः,

अनलः,

कृशानुः,

वायुसखा,

वायुसखः,

दहनः,

शिखी,

शिखावान्,

कृष्णवर्त्मा,

अरणिः,

घासिः,

दावः,

पचनः,

पाचनः,

पाचकः,

जुहुवान्,

वाशिः,

अर्चिष्मान्,

प्रभाकरः,

छिदिरः,

शुन्ध्युः,

जगनुः,

जागृविः,

अपाम्पितः,

जलपित्तः,

अपित्तम्,

हिमारातिः,

फुत्करः,

शुक्रः,

आशरः,

समिधः,

चित्रभानुः,

ज्वालाजिह्वा,

कपिलः,

विभावसुः,

तमोनुद्,

शुचिः,

शुक्रः,

दमुनः,

दमीनः,

अगिरः,

हरिः,

भुवः

(Noun)

देवताविशेषः-हिन्दुधर्मानुसारम्

अग्नेः

देवतास्वरूपम्।

"अग्नेः

पत्नी

स्वाहा।"

Synonyms

त्रयः,

तिस्रः,

त्रीणि,

कालः,

अग्निः,

भुवनम्,

गङ्गामार्गः,

शिवचक्षुः,

गुणः,

ग्रीवारेखा,

कालिदासकाव्यम्,

वलिः,

सन्ध्या,

पुरम्,

पुषकरम्,

रामः,

विष्णुः,

ज्वरपादः

(Noun)

एकः

अधिकः

द्वौ

इति

कृत्वा

प्राप्ता

संख्या।

"पञ्च

इति

सङ्ख्यातः

यदा

द्वौ

इति

सङ्ख्या

न्यूनीकृता

तदा

त्रयः

इति

संङ्ख्या

प्राप्ता।"

Synonyms

पित्तम्,

मायुः,

पलज्वलः,

तेजः,

तिक्तधातुः,

उष्मा,

अग्निः,

अनलः,

शाण्डिलीपुत्रः

(Noun)

शरीरस्थधातुविशेषः

यः

पित्ताशये

जायते

तथा

च

यः

पचनक्रियायां

साहाय्यं

करोति।

"पित्तं

अन्नस्य

पचनक्रियायां

सहायकम्।"

Synonyms

अग्निः,

पावकः,

पावनः,

तेजः,

वह्निः,

ज्वलनः,

अनलः,

कृशानुः,

वायुसखा,

वायुसखः,

दहनः,

शिखी,

शिखावान्,

कृष्णवर्त्मा,

अरणिः,

घासिः,

दावः,

पचनः,

पाचनः,

पाचकः,

जुहुवान्,

वाशिः,

अर्चिष्मान्,

प्रभाकरः,

छिदिरः,

शुन्ध्युः,

जगनुः,

जागृविः,

अपाम्पितः,

जलपित्तः,

अपित्तम्,

हिमारातिः,

फुत्करः,

शुक्रः,

आशरः,

समिधः,

चित्रभानुः,

ज्वालाजिह्वा,

कपिलः,

विभावसुः,

तमोनुद्,

शुचिः,

शुक्रः,

दमुनः,

दमीनः,

अगिरः,

हरिः,

कविः

(Noun)

तेजःपदार्थविशेषः।

"पर्वते

दृश्यमानः

धूमः

अग्नेः

सूचकः।"