Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
प्रकृति
prakRti
प्रकृति
Feminine.
(
-तिः
)
1.
Nature
in
philosophy
the
passive
or
material
cause
of
the
world,
as
opposed
to
the
active
or
spiritual
and
in
my-
thology,
a
goddess,
the
personified
will
of
the
Supreme
in
the
creation
identified
with
Māyā
or
illusion,
and
in
an
especial
manner
the
prototype
of
the
female
sex
hence
it
is
the
same
with
the
Sakti
or
personified
energy
or
bride
of
a
deity,
as
LAKSHMI,
DURGĀ,
&c.
in
some
systems
Prakriti
is
considered
the
same
with
the
Supreme
Being.
2.
The
natural
state
or
condition
of
any
thing.
3.
A
radical
form
or
predicament
of
being,
an
illusion,
intelligence,
consciousness,
and
the
five
elements,
or
Ākās,
fire,
air,
earth,
and
water.
4.
The
five
elements
collectively.
5.
Cause,
origin.
6.
A
woman
or
womankind.
7.
A
mother.
8.
An
animal.
9.
The
male
organ
of
generation.
10.
The
female
organ
of
genera-
tion.
11.
An
uninflected
word
the
radical
form
of
a
word,
before
the
affixes
forming
cases,
&c.
are
subjoined.
12.
A
requisite
of
regal
administration,
of
which
seven
are
enumerated
the
king,
the
minister,
an
ally,
treasure,
territory,
fortresses,
and
an
army:
the
corporations
or
companies
of
citizens
are
sometimes
added,
making
an
eighth
class.
13.
A
form
of
metre,
consisting
of
a
stanza
of
four
lines,
each
line
containing
twenty-one
syllables.
14.
(
In
arithmetic,
)
A
given
coefficient.
(
In
anatomy,
)
Temperament,
the
predominance
of
one
of
the
humours
at
the
time
of
generation.
Etymology
प्र
implying
priority
or
precedence,
कृ
to
make
Affix.
क्तिन्
or
क्तिच्
being
the
first
step
towards
creation.
प्रकृति
-
prakRti
-
Feminine
-
nature
धर्म
-
dharma
-
Masculine
-
nature
सर्ग
-
sarga
-
Masculine
-
nature
स्वरूपक
-
svarUpaka
-
nature
कारणरूप
-
kAraNarUpa
-
Adjective
-
causal
[
of
the
nature
of
a
cause
]
प्रकृत्ति
-
prakRtti
-
Feminine
-
nature
आत्मता
-
AtmatA
-
Feminine
-
nature
गोपी
-
gopI
-
Feminine
-
nature
वृत्ति
-
vRtti
-
Feminine
-
nature
संस्थिति
-
saMsthiti
-
Feminine
-
nature
सृष्टि
-
sRSTi
-
Feminine
-
nature
संस्था
-
saMsthA
-
Feminine
-
nature
निसर्ग
-
nisarga
-
Masculine
-
nature
अवग्रह
-
avagraha
-
Masculine
-
nature
पाश
-
pAza
-
Masculine
-
nature
पूग
-
pUga
-
Masculine
-
nature
भाव
-
bhAva
-
Masculine
-
nature
वर्ण
-
varNa
-
Masculine
-
nature
वृत्तान्त
-
vRttAnta
-
Masculine
-
nature
स्वभाव
-
svabhAva
-
Masculine
-
nature
प्रकृति
-
prakRti
-
Feminine
-
disposition
सरणि
-
saraNi
-
Feminine
-
disposition
सन्तति
-
santati
-
Feminine
-
disposition
वृत्ति
-
vRtti
-
Feminine
-
disposition
धी
-
dhI
-
Feminine
-
disposition
अध्याशय
-
adhyAzaya
-
Masculine
-
disposition
पूग
-
pUga
-
Masculine
-
disposition
भाव
-
bhAva
-
Masculine
-
disposition
व्यूह
-
vyUha
-
Masculine
-
disposition
संविधि
-
saMvidhi
-
Masculine
-
disposition
सर्ग
-
sarga
-
Masculine
-
disposition
योग
-
yoga
-
Masculine
-
disposition
विन्यास
-
vinyAsa
-
Neuter
-
disposition
विरचन
-
viracana
-
Neuter
-
disposition
विधान
-
vidhAna
-
Neuter
-
disposition
चरित्र
-
caritra
-
Neuter
-
disposition
रचन
-
racana
-
Neuter
-
disposition
विदथ
-
vidatha
-
Neuter
-
disposition
विधर्मन्
-
vidharman
-
Neuter
-
disposition
विनिवेशन
-
vinivezana
-
Neuter
-
disposition
प्रकृति
prakRti
Feminine
uninflected
word
प्रातिपदिक
prAtipadika
Neuter
uninflected
noun
प्रातिपदिक
prAtipadika
Neuter
noun
in
its
uninflected
state
लिङ्ग
liGga
Neuter
crude
base
or
uninflected
stem
of
a
noun
प्रकृति
prakRti
Feminine
artisans
पञ्चकारुकी
paJcakArukI
Feminine
5
artisans
in
a
village
हरमेखलिन्
haramekhalin
Masculine
particular
class
of
artisans
श्रेणि
zreNi
Feminine
company
of
artisans
following
the
same
business
प्रकृति
prakRti
Feminine
temperament
भाव
bhAva
Masculine
temperament
काय
kAya
Masculine
natural
temperament
अवग्रह
avagraha
Masculine
original
temperament
पैत्तिक
paittika
Adjective
of
a
bilious
temperament
पित्तप्रकृति
pittaprakRti
Adjective
being
of
a
bilious
temperament
असद्भाव
asadbhAva
Masculine
evil
temperament
or
disposition
अयान
ayAna
Neuter
natural
disposition
or
temperament
आयान
AyAna
Neuter
natural
temperament
or
disposition
अस्वभाव
asvabhAva
Masculine
unnatural
or
unusual
character
or
temperament
प्रकृति
prakRti
Feminine
ministry
मन्त्रित्व
mantritva
Neuter
ministry
साचिव्य
sAcivya
Neuter
ministry
प्रकृति
Feminine.
(
-तिः
)
1
Nature
in
philosophy,
the
passive
or
material
cause
of
the
world,
as
opposed
to
the
active
or
spiritual
and
in
mythology,
a
goddess,
the
personified
will
of
the
Supreme
in
the
creation,
identified
with
Māyā
or
illusion,
and
in
an
especial
manner
the
prototype
of
the
female
sex
hence
it
is
the
same
with
the
Śakti
or
personified
energy
or
bride
of
a
deity,
as
LAKṢMĪ,
DURGĀ,
&c.
in
some
systems
Prakṛti
is
considered
the
same
with
the
Supreme
Being.
2
The
natural
state
or
condition
of
any
thing.
3
A
radical
form
or
predicament
of
being,
as
illusion,
intelligence,
consciousness,
and
the
five
elements,
or
Ākāśa,
fire,
air,
earth,
and
water.
4
The
five
elements
collectively.
5
Cause,
origin.
6
A
woman
or
womankind.
7
A
mother.
8
An
animal.
9
The
male
organ
of
generation.
10
The
female
organ
of
generation.
11
An
uninflected
word
the
radical
form
of
a
word,
before
the
affixes
forming
cases,
&c.
are
subjoined.
12
A
requisite
of
regal
administration,
of
which
seven
are
enumerated
the
king,
the
minister,
an
ally,
treasure,
territory,
fortresses,
and
an
army:
the
corporations
or
companies
of
citizens
are
sometimes
added,
making
an
eighth
class.
13
A
form
of
metre,
consisting
of
a
stanza
of
four
lines,
each
line
containing
twenty-one
syllables.
14
(
In
arithmetic,
)
A
given
coefficient.
(
In
anatomy,
)
Temperament,
the
predominance
of
one
of
the
humours
at
the
time
of
generation.
Etymology
प्र
implying
priority
or
precedence,
कृ
to
make,
Affix.
क्तिन्
or
क्तिच्
being
the
first
step
towards
creation.
The
Supreme
Being
न
ह्यस्ति
सर्वभूतेषु
दुःख-
मस्मिन्
कुतः
सुखम्
।
एवं
प्रकृतिभूतानां
सर्वसंसर्गयायिनाम्
॥
Mahâbhârata (Bombay).
*
12.
152.16.
Eight
forms
of
the
Supreme
Being
भूमि-
रापो$नलो
वायुः
खं
मनो
बुद्धिरेव
च
।
अहंकार
इतीयं
मे
भिन्ना
प्रकृति-
रष्टधा
॥
Bhagavadgîtâ (Bombay).
7.4.
The
way
of
life
(
जीवन
)
सतां
वै
ददतो$न्नं
च
लोके$स्मिन्
प्रकृतिर्ध्रुवा
Mahâbhârata (Bombay).
*
12.18.27.
(
Plural.
)
A
king's
ministers,
the
body
of
ministers
or
counsellors,
ministry
अथानाथाः
प्रकृतयो
मातृबन्धुनिवासिनम्
Raghuvamsa (Bombay).
12.12
Panchatantra (Bombay).
1.48
अशुद्धप्रकृतौ
राज्ञि
जनता
नानुरज्यते
31.
The
subjects
(
of
a
king
)
प्रवर्ततां
प्रकृतिहिताय
पार्थिवः
Sakuntalâ (Bombay).
7.35
नृपतिः
प्रकृतीरवेक्षितुम्
Raghuvamsa (Bombay).
8.18,
1.
The
constituent
elements
of
the
state
(
सप्ताङ्गानि
),
id est, that is.
1
the
king
-2
the
minister
-3
the
allies
-4
treasure
-5
army
-6
territory
-7
fortresses
Et cætera.
and
the
corporations
of
citizens
(
which
is
sometimes
added
to
the
7
)
स्वाम्यमात्य-
सुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गबलानि
च
Ak.
The
various
sovereigns
to
be
considered
in
case
of
war
(
for
full
explanation
see
Kull.
on
Manusmṛiti.
7.155
and
157
).
The
eight
primary
elements
out
of
which
everything
else
is
evolved
according
to
the
Sāṅkhyas
see
Sāṅ.
Kâdambarî (Bombay).
3.
The
five
primary
elements
of
creations
(
पञ्चमहाभूतानि
)i.~~~e.
पृथ्वी,
अप्,
तेजस्,
वायु
and
आकाश
प्रकृतिं
ते
भजिष्यन्ति
नष्टप्रकृतयो
मयि
Mahâbhârata (Bombay).
*
5.73.17.
Compound.
-अमित्रः
an
ordinary
foe
प्रकृत्यमित्रानुत्थाप्य
Dasakumâracharita (Bombay).
2.4.
-ईशः
a
king
or
magistrate.
-कल्याण
Adjective.
beautiful
by
nature.-कृपण
Adjective.
naturally
slow
or
unable
to
discern
Meghadūta (Bombay).
5.-गुणः
one
of
the
three
constituent
qualities
of
nature
see
गुण.
-ज
Adjective.
innate,
inborn,
natural.
-तरल
Adjective.
fickle
by
nature,
naturally
inconsistent
प्रकृतितरले
का
नः
पीडा
गते
हतजीविते
Amarusataka.
3.
-पाठः
a
list
of
verbal
roots
(
धातुपाठ
).
-पुरुषः
a
minister,
a
functionary
(
of
the
state
)
जानामि
त्वां
प्रकृतिपुरुषं
कामरूपं
मघोनः
Meghadūta (Bombay).
6.
a
standard
or
model
of
a
man.
-षौ
nature
and
spirit.-भाव
Adjective.
natural,
usual.
(
-वः
)
natural
or
original
state.
-भोजनम्
usual
food.
-मण्डलम्
the
whole
territory
of
kingdom
अधिगतं
विधिवद्यदपालयत्
प्रकृतिमण्डलमात्म-
कुलोचितम्
Raghuvamsa (Bombay).
9.2.
-लयः
absorption
into
the
Prakṛiti,
dissolution
of
the
universe.
-विकृतिः
mutation
of
the
original
form.
-श्रैष्ठ्यम्
superiority
of
origin
Manusmṛiti.
1.3.
-सिद्ध
Adjective.
inborn,
innate,
natural
सुजनबन्धुजने-
ष्वसहिष्णुता
प्रकृतिसिद्धमिदं
हि
दुरात्मनाम्
Bhartṛihari's three Satakas (the figures 1., 2., 3. after Bh. denoting Sṛingâraº, Nîtiº, and Vâirâgyaº).
2.52.
-सुभग
Adjective.
naturally
lovely
or
agreeable.
-स्थ
Adjective.
being
in
the
natural
state
or
condition,
natural,
genuine
दृष्ट्वा
चाप्रकृतिस्थां
ताम्
Rāmāyana
7.58.17.
inherent,
innate,
incidental
to
nature
रघुरप्यजयद्
गुणत्रयं
प्रकृतिस्थं
समलोष्ट-
काञ्चनः
Raghuvamsa (Bombay).
8.21.
healthy,
in
good
health.
recovered.
come
to
oneself.
stripped
of
everything,
bare.
प्र-कृति
b
feminine.
‘making
or
placing
before
or
at
first’,
the
original
or
natural
form
or
condition
of
anything,
original
or
primary
substance
(
opp.
to
वि-कृति,
q.v.
),
prātiśākhya
nirukta, by yāska
jaimini
mahābhārata
nature,
character,
constitution,
temper,
disposition,
mahābhārata
kāvya literature
suśruta
et cetera.
(
ibc.
and
°त्या
indeclinable, either an indeclinable participle or an adverb or a case used adverbially.
by
nature,
naturally,
unalterably,
properly,
prātiśākhya
śrauta-sūtra
manu-smṛti
et cetera.
)
(
in
the
Sāṃkhya
philosophy.
)
the
original
producer
of
(
or
rather
passive
power
of
creating
)
the
material
world
(
consisting
of
3
constituent
essences
or
Guṇas
called
सत्त्व,
रजस्
and
तमस्
),
Nature
(
distinguished
from
पुरुष,
Spirit
as
Māyā
is
d°
from
Brahman
in
the
Vedāntas
)
plural number.
the
8
producers
or
primary
essences
which
evolve
the
whole
visible
world
(
viz.
अ-व्यक्त,
बुद्धि
or
महत्,
अहं-कार,
and
the
5
तन्-मात्रस्
or
subtle
elements
rarely
the
5
elements
alone
),
Indian Wisdom, by Sir M. Monier-Williams
80
et cetera.
(
in
mythol.
)
a
goddess,
the
personified
will
of
the
Supreme
in
the
creation
(
hence
the
same
with
the
Śakti
or
personified
energy
or
wife
of
a
deity,
as
Lakṣmī,
Durgā
et cetera.
also
considered
as
identical
with
the
Supreme
Being
),
Horace H. Wilson
Indian Wisdom, by Sir M. Monier-Williams
140
Religious Thought and Life in India, also called 'brāhmanism and hindūism,' by Sir M. Monier-Williams
223
(
in
polit.
)
plural number.
a
king's
ministers,
the
body
of
ministers
or
counsellors,
ministry,
manu-smṛti
mahābhārata
et cetera.
the
constituent
elements
or
powers
of
the
state
(
of
which
7
are
usually
enumerated,
viz.
king,
minister,
allies,
treasure,
army,
territory,
fortresses,
manu-smṛti
ix,
294
295
)
the
various
sovereigns
to
be
considered
in
case
of
war
(
viz.
the
मध्यम,
विजिगीषु,
उदासीन
and
शत्रु
to
which
should
be
added
8
remoter
princes,
viz.
the
मित्र,
अरिमित्र,
मित्र-मित्र,
अरिमित्र-मित्र,
पार्ष्णि-ग्रह,
आक्रन्द,
पार्ष्णिग्राहासार,
आक्रन्दासास
each
of
these
12
kings
has
5
Prakṛtis
in
the
form
of
minister,
territory,
fortresses,
treasure
and
army,
so
that
the
total
number
of
Prakṛtis
may
be
72
),
manu-smṛti
vii,
155
157
manvarthamuktāvalī, kullūka bhaṭṭa 's commentary on manu-smṛti
(
in
grammar.
)
the
crude
or
elementary
form
of
a
word,
base,
root,
an
uninflected
word,
sāhitya-darpaṇa
pāṇini
,
Sch.
vopadeva
(
in
anat.
)
temperament,
the
predominance
of
one
of
the
humours
at
the
time
of
generation,
Horace H. Wilson
प्रकृति
pra-kṛti,
Feminine.
(
putting
before,
what
is
presupposed
),
original
or
natural
form
or
condition
primitive
form
(
opp.
derivative,
vikṛti
)
nature,
constitution,
disposition,
temper
fundamental
form,
pattern,
standard,
rule
(
sp.
in
ritual
)
nature
(
opp.
spirit
ph.
):
Plural
material
elements
(
rare
)
primary
constituents
of
nature
(
from
which
all
else
is
evolved:
there
are
eight,
avyakta,
mahat,
ahaṃkāra,
and
the
five
elements
ph.
)
constituent
elements
of
the
state
(
in
politics
there
are
seven
king,
minister,
fortress,
territory
or
subjects,
treasure,
army,
and
ally
)
kings
primarily
(
of
these
there
are
four
)
and
secondarily
(
of
these
there
are
eight
)
concerned
in
a
war
(
each
of
these
12
having
five
prakṛtis
in
the
form
of
minister,
territory,
fortress,
treasure,
army
)
constituent
elements
of
a
king's
own
state
(
exclusive
of
himself
)
ministers
subjects,
citizens
sg.
root,
base
(
gr.
):
°or
in.
by
nature,
originally,
properly
in
the
original
state,
unchanged:
-ka,
Adjective.
(
-°
)
id.
-kṛpaṇa,
Adjective.
naturally
feeble
in
discriminating
between
(
lc.
)
-ja,
Adjective.
innate
-puruṣa,
Masculine.
nature
and
spirit
(
du.
)
minister
-bhāva,
Masculine.
original
or
unmodified
state
-maṇḍala,
Neuter.
whole
circle
of
subjects,
entire
territory
-mat,
Adjective.
having
or
being
in
the
original,
natural,
or
usual
condition
or
form
-saṃpanna,
pp.
endowed
with
a
noble
nature
-subhaga,
Adjective.
naturally
beautiful
-stha,
Adjective.
being
in
the
natural
state
or
condition,
natural,
genuine,
normal
healthy
being
in
good
circumstances.
प्र-कृ
+
ति,
Feminine.
1.
The
original
or
natural
state
of
anything,
Pañc.
ii.
d.
95
(
by
birth
)
Vikr.
8,
2
Hit.
ii.
d.
131
Ragh.
5,
54.
2.
Nature,
Bhag.
3,
33
प्रकृत्या,
properly,
Pañc.
218,
11.
3.
With
तृतीया,
‘the
third
nature,
’
i.
e.
an
eunuc's
nature.
4.
A
radical
form
or
predicament
of
being,
as
illusion,
intelligence,
etc.
5.
The
eight
elements,
from
which
all
is
produced,
Bhag.
7,
4.
6.
Cause,
the
original
source,
Śāk.
d.
1.
7.
The
requisites
of
royal
administration,
Man.
9,
294.
8.
The
chief
objects
of
royal
consideration,
Man.
7,
156.
9.
Business,
affairs,
Man.
8,
161.
10.
The
minister
of
a
king,
9,
232.
11.
Sub
jects,
people,
Man.
7,
175.
Compound
दुष्प्रकृति,
i.
e.
दुस्-,
Adjective.
wicked,
base.
प्रकृति
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
"किसी
वस्तु
की
नैसर्गिक
स्थिति,
माया,
जड़जगत्,
स्वाभाविक
रूप"
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
"नैसर्गिक
स्वभाव,
मिजाज,
स्वभाव,
आदत,
रचना,
वृत्ति"
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
"बनावट,
रूप,
आकृति"
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
"वंशानुक्रम,
वंशपरंपरा"
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
"मूल,
स्रोत,
मौलिक
या
भौतिक
कारण,
उपादान
कारण"
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
"प्रकृति
,
भौतिक
सृष्टि
का
मूलस्रोत
जिसमें
तीन
प्रधान
गुण
सन्निविष्ट
है"
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
मूलधातु
या
शब्द
जिसमें
लकार
और
कारकों
के
प्रत्यय
लगाए
जाते
हैं
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
"आदर्श,
नमूना,
मानक"
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
स्त्री
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
सृष्टि
रचना
में
परमात्मा
की
मूर्त
इच्छा
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
"स्त्री
या
पुरुष
की
जनेन्द्रिय,
योनि,
लिङ्ग"
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
माता
प्रकृतिः
"स्त्री*
,
ब*
व*"
-
प्र+कृ+क्तिन्
"राजा
के
मन्त्री,
मन्त्रिपरिषद्,
मन्त्रालय"
प्रकृतिः
"स्त्री*
,
ब*
व*"
-
प्र+कृ+क्तिन्
प्रजा
प्रकृतिः
"स्त्री*
,
ब*
व*"
-
प्र+कृ+क्तिन्
"राज्य
के
संविधायी
सात
तत्त्व
या
अंग
अर्थत्
१.
राजा,
२.
मन्त्री,
३.
मित्रराष्ट्र,
४.
कोष,
५.
सेना,
६.
प्रदेश,
७.
गढ़
आदि,
८.
नगरपालिका
या
निगम"
प्रकृतिः
"स्त्री*
,
ब*
व*"
-
प्र+कृ+क्तिन्
अनेक
प्रभु
जो
युद्ध
के
समय
विचारणीय
होते
हैं
प्रकृतिः
"स्त्री*
,
ब*
व*"
-
प्र+कृ+क्तिन्
"आठ
प्रधान
तत्त्व
जिनसे
सांख्यशास्त्रियों
के
अनुसार
प्रत्येक
वस्तु
उत्पन्न
होती
है,
"
प्रकृतिः
"स्त्री*
,
ब*
व*"
-
प्र+कृ+क्तिन्
"सृष्टि
के
पांच
प्रधान
तत्त्व,
पंच
महाभूत
अर्थात्
पृथ्वी,
जल,
अग्नि,
वायु
और
आकाश"
प्रकृतिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
प्र+कृ+क्तिन्
परम
पुरुष
परमात्मा
के
आठ
रूप
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಸ್ವಭಾವ
/ಸಹಜವಾದ
ಗುಣ
निष्पत्तिः
प्र
+
डुकृञ्
(
करणे
)
-
"क्तिन्"
(
३-३-९४
)
प्रयोगाः
"उष्णत्वमग्न्यातपसप्रयोगात्
शैत्यं
हि
यत्सा
प्रकृतिर्जलस्य"
उल्लेखाः
रघु०
५-५४
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಸ್ವಭಾವ
/ಹುಟ್ಟುಗುಣ
प्रयोगाः
१
)
"प्रकृतिः
खलु
सा
महीयसः
सहते
नान्यसमुन्नतिं
यया"
२
)
"प्रकृत्या
यद्वक्रं
तदपि
समरेखं
नयनयोः"
३
)
"राक्षसीमासुरीं
चैव
प्रकृतिं
मोहिनीं
श्रिताः"
उल्लेखाः
किरा०
२-२१,
शाकु०
१-९,
गीता०
९-१२
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
(
ಅದ್ವೈತ
ಮತದಲ್ಲಿ
)
ಅವಿದ್ಯೆ,
ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಕವಾದ
ಮಾಯೆ
प्रयोगाः
"मयाध्यक्षेण
प्रकृतिः
सूयते
सचराचरम्"
उल्लेखाः
गीता०
९-१०
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
(
ದ್ವೈತ
ಮತದಲ್ಲಿ
)
ಚಿತ್
ಮತ್ತು
ಅಚಿತ್
(
ಜಡ
)
ಎಂದು
ಪ್ರಕೃತಿಯು
ಎರಡು
ವಿಧ.
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
(
ವಿಶಿಷ್ಟಾದ್ವೈತ
ಮತದಲ್ಲಿ
)
ಈಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತವಾದ
ಜಗತ್ತಿನ
ಮೂಲಕಾರಣ
/ಪ್ರಧಾನ
/ಸತ್ತ್ವ
ರಜಸ್ಸು
ಮತ್ತು
ತಮಸ್ಸು
ಇವು
ಹೆಚ್ಚು
ಕಡಿಮೆಯಾಗದಂತೆ
ಸಮಾನಗುಣಗಳುಳ್ಳ
ದ್ರವ್ಯ
प्रयोगाः
"प्रकृतिः
पञ्चभूतेषु
स्वभावे
मूलकारणे"
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
(
ಸಾಂಖ್ಯಮತದಲ್ಲಿ
)
ಸತ್ತ್ವ
ರಜಸ್ಸು
ಮತ್ತು
ತಮಸ್ಸು
ಈ
ಮೂರು
ಗುಣಗಳ
ಏರುಪೇರಿಲ್ಲದ
ಸಾಮ್ಯ
प्रयोगाः
१
)
"सत्त्वरजस्तमसां
सम्यावस्था
प्रकृतिः"
२
)
"सत्त्वं
रजस्तम
इति
गुणत्रयमुदाहृतम्
।
साम्यावस्थितिरेतेषां
प्रकृतिः
परिकीर्तिता
॥"
उल्लेखाः
सां०
सू०,
मत्स्यपु०
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
(
ಶಾಕ್ತರ
ಮತದಲ್ಲಿ
)
ದೇವಿಪಂಚಕ
ರೂಪವಾದ
ಒಂದು
ಶಕ್ತಿ
प्रयोगाः
"प्रकृष्टवाचकः
प्रश्च
कृतिश्च
सृष्टिवाचकः
।
सृष्टौ
प्रकृष्टा
या
देवी
प्रकृतिः
सा
परिकीर्तिता
॥"
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
(
ವೈಯಾಕರಣರ
ಮತದಲ್ಲಿ
)
ಸುಭಾದಿಪ್ರತ್ಯಯರಹಿತವಾದ
ಅರ್ಥವತ್ತಾದ
ಶಬ್ದಸ್ವರೂಪ
प्रयोगाः
"निरुक्ता
प्रकृतिर्द्वेधा
नामधातुप्रभेदतः
।
यत्प्रातिपदिकं
प्रोक्तं
तन्नाम्नो
नातिरिच्यते
॥"
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
(
ಸಂಗೀತ
ಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ
)
ಮೂಲಸ್ವರೂಪ
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
(
ಆಯುರ್ವೇದದಲ್ಲಿ
)
ದೇಹದ
ಅವಸ್ಥೆ
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಪರಮಾತ್ಮನ
ಮಾಯೆಯೆಂಬ
ಶಕ್ತಿ
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
(
ನೀತಿ
ಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ
)
ಸ್ವಾಮಿ
ಅಮಾತ್ಯ
ಸುಹೃತ್ತು
ಕೋಶ
ಉಷ್ಟ್ರ
ದುರ್ಗ
ಸೈನ್ಯ
ಮತ್ತು
ಪೌರರು
निष्पत्तिः
प्र
+
डुकृञ्
(
करणे
)
-
"क्तिच्"
(
३-३-१७४
)
व्युत्पत्तिः
प्रकृष्टं
कुर्वन्ति
राज्यम्
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಸ್ತ್ರೀಯರ
ಮತ್ತು
ಪುರುಷರ
ಜನನೇಂದ್ರಿಯ
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಪುರಜನರು
ಮತ್ತು
ಪ್ರಜೆಗಳು
प्रयोगाः
१
)
"धातूनामिव
कोपेषु
प्रकृतीनामचेतसाम्
पातुमर्हथ
पर्याप्तं
प्रसादनरसायनम्"
२
)
"प्रवर्ततां
प्रकृतिहिताय
पार्थिवः"
उल्लेखाः
याद०
२२-२१,
शाकु०
७-३४
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಮಂತ್ರಿಮಂಡಲ
/ಸಚಿವ
ಸಂಪುಟ
प्रयोगाः
"अथानाथाः
प्रकृतयः
मातृबन्धुनिवासिनम्"
उल्लेखाः
रघु०
१२-१२
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಇಪ್ಪತ್ತೊಂದು
ಅಕ್ಷರಗಳ
ಪಾದಗಳುಳ್ಳ
ಒಂದು
ಛಂದಸ್ಸು
प्रयोगाः
"धृतिश्चातिधृतिश्चैव
कृतिःप्रकृतिराकृतिः"
उल्लेखाः
वृ०
र०
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಪಂಚಮಹಾಭೂತಗಳು
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಪ್ರಧಾನ
/ಮುಖ್ಯ
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಪರಮಾತ್ಮ
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಹೆಂಗಸು
प्रकृति
पदविभागः
स्त्रीलिङ्गः
कन्नडार्थः
ಶಿಲ್ಪಿ
/ಕೈಕೆಲಸಗಾರ
prakfti
{%
(
I
)
f.
%}
1.
The
original
or
natural
form
of
anything,
the
natural
state,
(
op.
to
विकृति
‘change’
),
मरणं
प्रकृतिः
शरीरिणां
विकृतिर्जीवितमुच्यते
बुधैः
R.viii.87,
महीयांसः
प्रकृत्या
मितभाषिणः
Sis.ii.13,
Bg.vii.4
(
प्रकृतिं
आपद्
‘to
come
to
one’s
senses’
)
2.
natural
disposition,
constitution,
temperament
3.
origin,
source,
material
cause,
the
matter
out
of
which
anything
is
formed,
प्रकृतिश्च
प्रतिज्ञादृष्टांतानुपरोधात्
/Vedānta
S./i.4
4.
a
pattern,
a
model,
a
standard
(
in
ritualistic
works
)
5.
a
mother
6.
a
woman
7.
the
male
organ
of
generation
8.
the
female
organ
of
generation
9.
the
source
of
the
material
world
consisting
of
the
three
primary
qualities
of
सत्व,
रजस्
and
तमस्,
as
distinguished
from
Purusha
(
in
Sānkhya
phil.
)
10.
the
personified
will
of
the
supreme
spirit
(
in
mythology
),
Bg.ix.10
11.
the
crude
form
of
a
word
to
which
case-terminations
and
other
affixes
are
subjoined
(
in
gram.
).
prakfti
{%
(
II
)
f.
pl.
%}
1.
A
king’s
ministers,
R.xii.12
2.
the
subjects
of
a
king
3.
the
constituent
elements
of
the
states
(
they
are-
(
1
)
the
king
(
2
)
the
minister
(
3
)
the
allies
(
4
)
the
treasure
(
5
)
territory
(
6
)
fortresses
(
7
)
army
according
to
some
also
(
8
)
subjects
)
4.
the
various
kings
to
be
considered
in
the
event
of
war,
See
M.vii.155
and
Kull.
on
it
5.
the
eight
primary
elements
out
of
which
every
thing
is
evolved
(
in
Sānkhya
phil.
)
See
/Sānkhya
K./3
6.
the
five
primary
elements
of
creation
(
viz.,
पृथ्वी,
अप्,
तेजस्,
वायु
and
आकाश
).
२१,
क्रतु,
प्रकृति,
बृन्द,
मख,
मूर्च्छ,
मूर्च्छना,
यज्ञ,
वृन्द,
समिधः,
समित्,
स्वर्,
स्वः,
स्वर्ग
प्रधान
क्ली
प्रधान,
प्रकृति,
प्रज्ञा
प्रधानं
प्रकृतिः
प्रज्ञा
प्रधानं
विदुरुत्तमम्
॥
७८
॥
verse
2.1.1.78
page
0013
1
prakṛti,
f.,
once
in
Mv
nt.
in
form
(
=
Pali
id.,
Pv
〔ii.8.9〕
saṃghe
ārocayi
pakatiṃ,
told
the
occurrence
to
the
[
Page356-b
]
assembly
of
monks
comm.
〔110.5〕
pakati-pavuttiṃ,
doubtless
the
above-mentioned
occurrence,
the
one
here
treated
not
in
this
mg.
in
Skt.,
but
doubtless
connected
with
the
use
of
Skt.
prakṛta
mentioned
s.v.
2
Prakṛti
),
(
above-mentioned
)
matter,
occurrence,
circumstance,
story
usually
object
of
a
form
of
ārocayati:
kumārasyaināṃ
prakṛtim
ārocayanti
sma
LV
〔137.11〕,
told
the
prince
this
circumstance
bodhisattvāya
tāṃ
prakṛtim
ārocayati
sma
〔143.18〕
similarly
〔200.16〕
〔386.6〕
〔407.8〕
teṣāṃ
bhagavāṃ
bhikṣūṇāṃ
etāṃ
prakṛtiṃ
vistareṇārocayati
Mv
〔i.246.11〕
tasya
imāṃ
prakṛtiṃ
ārocehi
〔287.10〕
also
with
other
verbs,
etāṃ
prakṛtiṃ
śrutvā
LV
〔157.13〕,
having
heard
this
circumstance
(
tāṃ
)
prakṛtim
ācikṣati
(
the
verb
is
an
em.,
supported
by
the
next
)
Mv
〔i.244.6〕
as
if
nt.,
tehi
taṃ
prakṛtiṃ
(
n.
sg.
)
sarvam
(
Senart
em.
-aṃ
)
ācikṣitaṃ
Mv
〔i.355.2〕.
See
also
s.v.
caryā
for
prakṛti-caryā
(
here
prakṛti
in
another,
normal
Skt.
mg.
).
[
Senart
reads,
in
part
with
mss.
of
Mv,
prakṛtyaiva
for
pratikṛ°,
see
pratikṛtya.
]
2
Prakṛti,
n.
of
an
outcaste
girl
(
mātaṅga-dārikā
):
Mvy
〔3665〕
Divy
〔611.6
ff.〕
also
of
a
previous
incarnation
of
the
same
person,
when
she
was
a
brahmanʼs
daughter,
Divy
〔620.22
ff.〕
Acc.
to
Senart,
〔i.xliv
infra〕,
also
n.
of
another
girl,
who
plays
a
role
in
the
story
of
Megha
but
I
believe
this
is
an
error.
The
girl
is
introduced
but
not
named
Mv
〔i.232.13〕
she
is
then
referred
to
as
prakṛti
(
for
°tī
)
māṇavikā
〔232.16〕,
and,
in
oblique
forms,
°tiye
°vikāye
〔233.14〕
〔238.3〕
there
is
no
indication
that
these
passages
state
her
name,
and
I
believe
they
contain
the
Skt.
adj.
(
ppp.
)
prakṛta,
above-mentioned
(
BR
〔2.95〕
),
in
fem.
form
(
°tī,
〔§
11.3〕
).
prakṛti
(
HD
)
cf.
Mahābhārata,
II.
v.
23,
speaking
of
the
seven
prakṛtis
which
Nīlakaṇṭha
explains
as
referring
to
Durg-ādhyakṣa
(
commandant
of
the
citadel
),
Bal-ādhyakṣa
(
con-
troller
general
of
the
army
),
Dharma-ādhyakṣa
(
chief
of
the
departments
of
charity
and
justice
),
Camūpati
(
commander
of
the
army
in
the
field
),
chaplain,
physician
and
astrologer.
The
Milindapañha
(
IV.
i.
36
)
mentions
six
officers,
e.g.,
the
com-
mander-in-chief,
prime
minister,
chief
judge,
chief
treasurer,
bearer
of
the
sun-shade
and
bearer
of
the
sword
of
state
(
cf.
Ep.
Ind.,
Vol.
XV,
p.
77,
note
6
).
Cf.
Mātra.
(
EI
16
),
a
temple
official.
(
IE
7-1-2
),
‘twentyone.’
(
EI
9
),
the
Kṣatriya
community.
Cf.
sa-tantuvāya-gokuṭa-śauṇḍik-ādi-prakṛtika
(
IE
8-5
)
subjects
of
a
king.
(
CII
1
),
usage.
*prakṛti
(
“the
original
substance”
):
I,
2430
(
=
Kṛshṇa
)
VI,
977,
1179,
1322,
1341--2,
1355
XII,
7481--3,
7666,
7668,
11335,
11354,
11646,
13044.--Do.
personif.:
V,
111,
3825
(
ºyā
Purushaḥ
sārdhaṃ,
on
the
top
of
Himavat
)
XII,
341,
13044
XIII,
593.
prakṛti
(
do.
),
pl.
(
ºayaḥ
).
XII,
7670
(
mūlaº
),
11552
(
ashṭau
),
11554
(
do.
),
12725
(
sapta,
i.e.
the
seven
ṛshis,
Manu
is
the
eighth
),
12737
(
=
do.
),
13041
(
ashṭau,
i.e.
the
seven
ṛshis
(
Marīci,
etc.
)
and
Manu
),
13042
(
ashṭābhyaḥ
)
XIII,
1060,
1091
(
ashṭau
),
1100
(
ºīnāṃ
layānāñ
ca
sā
gatis
teaṃ,
sc.
Śiva
).
प्रकृति
/
PRAKṚTI
PURUṢA.
prakṛti
(
matter
)
and
puruṣa
(
spirit
)
are
two
basic
factors
essential
for
production
of
the
prapañca
(
the
visible
world
which
is
the
scene
of
manifold
action
)
as
man
and
woman
are
for
the
production
of
progeny.
From
puruṣa
(
male
),
prakṛti
(
female
)
originated
and
then
they
together
created
the
prapañca.
The
Vedas
and
Purāṇas
make
statements
everywhere
regarding
prakṛti
and
puruṣa
and
three
of
the
most
important
ones
are
given
below:1
)
‘Pra’
means
‘principal’
and
‘Kṛti’
means
‘creation’.
Therefore
the
word
is
meant
to
convey
the
meaning
‘one
that
is
the
principal
factor
for
creation’,
‘Pra’
means
‘sāttvic’,
‘Kṛ’
means
‘rājasic’
and
‘ta’
means
‘tāmasic’
and
the
word
‘Prakṛti’
thus
conveys
the
power
of
the
three
guṇas’.
‘Pra’
means
‘before’
and
‘Kṛti’
means
creation
and
so
prakṛti
means
that
which
existed
before
creation.
Before
creation
prakṛti
lay
merged
with
the
Supreme
Spirit
without
separate
existence.
But
when
the
desire
for
creation
was
aroused,
this
Supreme
Spirit
divided
itself
into
prakṛti
and
puruṣa.
Then
the
right
half
becomes
‘Puruṣa’
and
the
left
half
‘Prakṛti’
Even
though
they
are
thus
two
yogīndras
(
kings
among
sages
)
they
see
themselves
as
merged
with
the
eternal
One
like
fire
and
heat
and
assert
the
truth
Sarvaṁ
Brahmamayam
(
everything
is
Brahman,
the
Supreme
Spirit
).
It
was
this
basic
prakṛti
that
took
forms
as
the
five
goddesses,
durgā,
lakṣmī,
sarasvatī,
sāvitrī
and
rādhā.
(
9th
skandha,
devī
bhāgavata
).2
)
puruṣa
is
the
vital
sentient
Truth
that
sets
in
action
the
entire
prapañca.
This
puruṣa
is
Supreme
among
the
Supreme,
beyond
human
comprehension,
without
form,
colour,
name,
without
origin,
growth,
change
or
end,
residing
in
himself
and
that
which
can
only
be
imagined
to
exist.
This
puruṣa
has
got
two
different
forms,
the
visible
and
the
invisible
and
also
a
third
imaginary
one,
time.
The
sages
call
puruṣa
the
sūkṣmaprakṛti
(
The
subtle
all-pervading
spirit,
the
supreme
soul
).
This
sūkṣmaprakṛti
which
cannot
be
measured
by
any
unit
of
measure,
is
not
attached
to
anyhing,
is
imperishable,
is
without
decrepitude,
is
immovable
and
is
without
the
senses
of
sound,
touch
smell
or
form.
This
prakṛti
endowed
with
the
three
guṇas,
without
beginning
or
end
is
eternal,
is
the
root
cause
of
this
prapañca.
This
prakṛti
pervaded
over
prapañca
from
the
beginning
of
the
great
Deluge
to
the
beginning
of
creation.
Brahmajñānins
who
were
great
seers
and
who
knew
the
truth
of
the
Vedas
speak
about
prakṛti
thus:
“There
was
no
night
or
day
then,
neither
the
earth
nor
the
sky,
neither
light
nor
darkness.
There
was
nothing
but
this.
There
was
only
one
Brahman
merged
in
which
were
prakṛti
and
Purusa,
a
brahman
which
could
not
be
understood
by
any
of
the
five
senses
nor
by
intelligence.
It
was
from
the
supreme
being
of
viṣṇu
that
the
two
forms
prakṛti
and
puruṣa
originated.
These
two
were
separated
from
viṣṇu
at
the
time
of
the
great
deluge
and
again
joined
together
at
the
time
of
creation.
The
form
of
viṣṇu
from
which
these
occurred
was
termed
Time.
During
the
last
great
deluge
this
visible
prapañca
merged
with
it
and
so,
this
deluge
was
called
Prākṛtapralaya.
Time
is
eternal,
having
no
end
and
so
the
process
of
sṛṣṭi,
Sthiti
and
Saṁhāra
(
creation,
existence
and
destruction
)
continued
without
any
interruption.
After
that,
during
pralaya
(
deluge
),
prakṛti
and
puruṣa
stand
apart
due
to
equality
of
the
guṇas,
Sattva,
Rajas
and
tamas
in
prakṛti.
viṣṇu
in
the
form
of
Time
starts
the
work
to
join
them
both
together.
Then
when
the
time
of
creation
came
viṣṇu,
the
Supreme
Being,
the
supreme
soul,
the
god
of
all
living
beings,
omnipresent
and
omnipotent
by
his
will
entered
the
emotionless
puruṣa
and
emotional
prakṛti
and
created
sensations
in
them.
Smell
is
the
sense
which
creates
sensation
in
one
by
its
nearness
to
it.
Just
like
that
viṣṇu
by
his
very
presence
near
them
created
disturbances
in
them.
It
is
viṣṇu,
the
best
of
Puruṣas,
who
acts
as
prakṛti
which
can
disturb
and
which
can
be
disturbed,
which
exists
in
states
of
contraction
and
expansion.
It
is
viṣṇu,
the
god
of
the
gods,
who
exists
in
forms
of
sūkṣma
and
Sthūla,
and
as
the
great
tattva
and
as
the
devas
like
brahmā.
The
Mahattattva
originated
from
prakṛti,
which
was
existing
as
emotionless
due
to
the
equalisation
of
the
three
guṇas,
when
at
the
time
of
creation
viṣṇu,
Truth
in
the
form
of
Kṣetrajña
(
knower
),
merged
with
prakṛti.
The
Mahattattva
in
its
three
forms,
Sattva,
Rajas
and
tamas
lay
enveloped
by
prakṛti
just
as
a
seed
is
covered
by
its
husk.
From
this
Mahattattva
originated
the
three
egos,
Vaikārika,
taijasa
and
tāmasa,
the
cause
of
the
Pañcabhūtas.
Because
that
ego
contained
the
three
guṇas
it
became
the
cause
of
the
origin
of
the
bhūtas
(
elements
)
and
indriyas
(
senses
).
Ego
pervaded
the
Mahattattva
just
as
the
Mahattattva
pervaded
(
aṁśa
1,
Chapter
2,
viṣṇu
purāṇa
).3
)
In
the
beginning
during
the
Deluge
the
world
was
all
water.
Then
śiva
tore
open
his
thigh
and
dropped
a
drop
of
blood
in
the
waters.
It
became
a
huge
egg.
He
broke
it
and
from
it
came
out
puruṣa
and
from
puruṣa
he
made
prakṛti
for
the
creation
of
the
prapañca.
These
two,
prakṛti
and
puruṣa,
created
the
prajāpatis
and
they
in
turn
created
the
prajās.
puruṣa
seeing
the
vast
creation
going
on
due
to
him
became
arrogant
and
śiva
chopped
off
his
head.
śiva
became
repentant
of
his
hasty
deed
later.
To
atone
for
his
sin
he
took
the
skull
in
his
hand
and
vowed
that
he
would
ever
carry
a
skull
in
his
hand
and
that
he
would
live
in
cremation
grounds.
The
two
halves
of
the
great
egg
became
ākāśa
and
bhūmi
(
earth
and
sky
).
(
Taraṅga
2,
Kathāpīṭhalambaka,
kathāsaritsāgara
).
प्रकृति
स्त्री।
माया
समानार्थकाः
प्रधान,
प्रकृति,
कूट
1।4।29।1।5
क्षेत्रज्ञ
आत्मा
पुरुषः
प्रधानं
प्रकृतिः
स्त्रियाम्.
विशेषः
कालिकोऽवस्था
गुणाः
सत्त्वं
रजस्तमः॥
पदार्थ-विभागः
,
गुणः,
बुद्धिः
प्रकृति
स्त्री।
स्वभावः
समानार्थकाः
संसिद्धि,
प्रकृति,
स्वरूप,
स्वभाव,
निसर्ग,
अनूक,
सर्ग,
आत्मन्,
धर्म,
शील,
भाव
1।7।37।2।3
तन्द्री
प्रमीला
भ्रकुटिर्भ्रुकुटिर्भ्रूकुटिः
स्त्रियाम्.
अदृष्टिः
स्यादसौम्येऽक्ष्णि
संसिद्धिप्रकृती
त्विमे॥
==>
सुस्वभावः
पदार्थ-विभागः
,
गुणः,
मानसिकभावः
प्रकृति
स्त्री।
राज्याङ्गाः
समानार्थकाः
राज्याङ्ग,
प्रकृति
2।8।18।1।2
राज्याङ्गानि
प्रकृतयः
पौराणां
श्रेणयोऽपि
च।
सन्धिर्ना
विग्रहो
यानमासनं
द्वैधमाश्रयः॥
अवयव
==>
राजा,
मन्त्री,
मित्रम्,
भण्डारम्,
स्वभूमिः,
पर्वतादयः,
सेना
स्वामी
==>
राजा
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्
प्रकृति
स्त्री।
पुरुषलिङ्गः
समानार्थकाः
शिश्न,
मेढ्र,
मेहन,
शेफस्,
लिङ्ग,
प्रकृति
3।3।73।1।1
प्रकृतिर्योनिलिङ्गे
च
कैशिक्याद्याश्च
वृत्तयः।
सिकताः
स्युर्वालुकापि
वेदे
श्रवसि
च
श्रुतिः॥
सम्बन्धि1
==>
पुरुषः
पदार्थ-विभागः
अवयवः
प्रकृति
स्त्री।
स्त्रीयोनिः
समानार्थकाः
भग,
योनि,
प्रकृति
3।3।73।1।1
प्रकृतिर्योनिलिङ्गे
च
कैशिक्याद्याश्च
वृत्तयः।
सिकताः
स्युर्वालुकापि
वेदे
श्रवसि
च
श्रुतिः॥
सम्बन्धि1
==>
स्त्री
पदार्थ-विभागः
अवयवः
प्रकृतिः,
स्त्रीलिङ्गम्
(
प्रक्रियते
कार्य्यादिकभनयेति
।प्र
+
कृ
+
क्तिन्
।
)
स्वभावः
।
(
यथा
चरकेविमानस्थाने
प्रथमेऽध्याये
।“तत्र
प्रकृतिरुच्यते
स्वभावो
यः
स
पुनराहा-रौषधद्रव्याणां
स्वभाविको
गुर्व्वादिगुणयोगः
।तद्यथा
माषमुद्गयोः
शूकरैणयोश्च
।”
)
योनिः
।लिङ्गम्
॥
स्वामी
।
अमात्यः
।
सुहृत्
।
कोषः
।राष्ट्रम्
।
दुर्गम्
।
बलम्
।
(
यथा,
मनौ
।
९
।
२९४
।“स्वाम्यमात्यौ
पुरं
राष्ट्रं
कोषदण्डौ
सुहृत्तथा
।सप्त
प्रकृतयो
ह्येताः
सप्ताङ्गं
राज्यमुच्यते
॥
”धर्म्माध्यक्षादिसप्तप्रकृतयो
यथा,
--“धर्म्माध्यक्षो
धनाध्यक्षः
कोषाध्यक्षश्च
भूपतिः
।दूतः
पुरीधा
दैवज्ञः
सप्त
प्रकृतयोऽभवन्
॥
”
)पौराणां
श्रेणयः
।
इत्यमरः
।
२
।
८
।
१८
॥
(
यथा,
मार्कण्डेये
।
१९
।
२०
।“प्रणिपत्य
ततस्तस्मै
दत्तात्रेयाय
सोऽर्ज्जुनः
।आनाप्य
प्रकतीः
सम्यगभिषेकमगृह्णत
॥
”स्वरूपावस्था
।
यथा,
हितोपदेशे
।
२
।
१९६
।“स्वेदितो
मर्द्दितश्चैव
रज्जुभिः
परिवेष्टितः
।सुक्तो
द्वादशभिर्वर्षैः
श्वपुच्छः
प्रकृतिं
गतः
॥
”
)शिल्पी
।
इति
हेमचन्द्रः
॥
शक्तिः
।
(
यथा,
--“प्रधानं
प्रकृतिः
शक्तिर्नित्याचातिकृतिस्तथा
।एतानि
तस्या
नामानि
शिवमाश्रित्य
याःस्थिताः
॥
”इति
पूर्व्वखण्डे
पञ्चमेऽध्याये
शार्ङ्गधरेणोक्तम्
॥
)योषित्
।
इति
शब्दरत्नावली
॥
परमात्मा
।
इतिधरणिः
।
पञ्चभूतानि
।
करणम्
।
गुह्यम्
।
जन्तुः
।एकविंशत्यक्षरपादच्छन्दोविशेषः
।
माता
।
इतिनानार्थरत्नमाला
॥
प्रत्ययात्
प्रथमः
।
स
चद्विधा
धातुर्नाम
च
।
इत्यजयपालः
॥
(
प्रकर्षेणसृष्ट्यादिकं
करोतीति
।
प्र
+
कृ
+
कर्त्तरिक्तिच्
।
)
भगवतो
मायाख्या
शक्तिः
।
सा
चपरापरभेदेन
द्विधा
।
यथा,
--“भूमिरापोऽनलो
वायुः
खं
मनो
बुद्धिरेव
च
।अहङ्कार
इतीयं
मे
भिन्ना
प्रकृतिरष्टधा
॥
४
॥
अपरेयमितस्त्वन्यां
प्रकृतिं
विद्धि
मे
पराम्
।जीवभूतां
महाबाहोः
ययेदं
धार्य्यते
जगत्
॥
”
५
॥
इति
श्रीभगवद्गीतायां
७
अध्यायः
॥
“एवं
श्रोतारमभिमुखीकृत्य
इदानीं
प्रकृतिद्वारासृष्ट्यादिकर्त्तृत्वेन
ईश्वरतत्त्वं
प्रतिज्ञातं
निरू-पयिष्यन्
परापरभेदेन
प्रकृतिद्वयमाह
भूमिरितिद्वाभ्याम्
।
भूम्यादीनि
पञ्चभूतसूक्ष्माणि
मनः-शब्देन
तत्कारणभूतोऽहङ्कारः
बुद्धिशब्देनतत्कारणं
महत्तत्त्वं
अहङ्कारशब्देन
तत्-कारणमविद्या
इत्येवमष्टधा
भिन्ना
।
यद्वाभूम्यादिशब्दैः
पञ्च
महाभूतानि
सूक्ष्मैः
सहएकीकृत्य
गृह्यन्ते
।
अहङ्कारशब्देनैवाहङ्कारंतेनैव
तत्कार्य्याणि
इन्द्रियाण्यपि
गृह्यन्ते
बुद्धि-रिति
महत्तत्त्वम्
।
मनःशब्देन
तु
मनसैवोन्नेयंअव्यक्तस्वरूपं
प्रधानमित्यनेन
प्रकारेण
मेप्रकृतिर्म्मायाख्या
शक्तिरष्टधा
भिन्ना
विभागंप्राप्ता
।
चतुर्विंशतिभेदभिन्नाप्यष्टस्वेवान्तर्भाव-विवक्षयाष्टधा
भिन्नेत्युक्तम्
।
तथा
च
क्षेत्राध्यायेइमामेव
प्रकृतिं
चतुर्विंशतितत्त्वात्मना
प्रपञ्चयि-ष्यति
।‘महाभूतान्यहङ्कारो
बुद्धिरव्यक्तमेव
च
।इन्द्रियाणि
दशैकञ्च
पञ्च
चेन्द्रियगोचरा
॥
’इति
॥
४
॥
अपरामिमां
प्रकृतिमुपसंहरन्
परां
प्रकृति-माह
अपरेयमिति
।
अष्टधा
प्रकृतिरुक्ताइयमपरा
निकृष्टा
जडत्वात्
परार्थत्वाच्च
।
इतःसकाशात्
परां
प्रकृष्टामन्यां
जीवभूतां
जीव-स्वरूपां
मे
प्रकृतिं
जानीहि
।
परत्वे
हेतुः
ययाचेतनया
क्षेत्रज्ञस्वरूपया
स्वकर्म्मद्वारेणेदं
जग-द्धार्य्यते
॥
”
५
॥
इति
तट्टीकायां
श्रीधरस्वामी
॥
सत्त्वरजस्तमसां
साम्यावस्था
।
यथा,
--“सत्त्वं
रजस्तमश्चैव
गुणत्रयमुदाहृतम्
।साम्यावस्थितिरेतेषां
प्रकृतिः
परिकीर्त्तिता
॥
केचित्
प्रधानमित्याहुरव्यक्तमपरे
जगुः
।एतदेव
प्रजासृष्टिं
करोति
विकरोति
च
॥
”इति
मात्स्ये
३
अध्यायः
॥
तत्पर्य्यायः
।
प्रधानम्
२
।
इत्यमरः
॥
माया
३शक्तिः
४
चैतन्यम्
५
।
इति
राजनिर्घण्टः
॥
तस्या
नामान्तराणि
यथा,
--“तमोऽव्यक्तं
शिवो
धाम
रजो
योनिः
सनातनः
।प्रकृतिर्विकारः
प्रलयः
प्रधानं
प्रभवाप्ययौ
॥
अनुद्रिक्तमनूनं
वाप्यकम्पमचलं
ध्रुवम्
।सदसच्चैव
तत्सर्व्वमव्यक्तं
त्रिगुणं
स्मृतम्
।ज्ञेयानि
नामधेयानि
नरैरध्यात्मचिन्तकैः
॥
अव्यक्तनामानि
गुणांश्च
तत्त्वतोयो
वेद
सर्व्वाणि
गतीश्च
केवलाः
।विमुक्तदेहः
प्रविभागतत्त्ववित्स
मुच्यते
सर्व्वगुणैर्निरामयः
॥
”इति
महाभारते
आश्वमेधिकपर्व्व
॥
*
॥
सा
पञ्चविधा
।“गणेशजननी
दुर्गा
राधा
लक्ष्मीः
सरस्वती
।सावित्री
च
सृष्टिविधौ
प्रकृतिः
पञ्चमीस्मृता
॥
”
*
॥
तस्या
व्युत्पत्तिर्यथा,
--“प्रकृष्टवाचकः
प्रश्च
कृतिश्च
सृष्टिवाचकः
।सृष्टौ
प्रकृष्टा
या
देवी
प्रकृतिः
सा
प्रकीर्त्तिता
॥
गुणे
प्रकृष्टे
सत्त्वे
च
प्रशब्दो
वर्त्तते
श्रुतौ
।मध्यमे
रजसि
कृश्च
तिशब्दस्तामसः
स्मृतः
॥
त्रिगुणात्मस्वरूपा
या
सर्व्वशक्तिसमन्विता
।प्रधाना
सृष्टिकरणे
प्रकृतिस्तेन
कथ्यते
॥
प्रथमे
वर्त्तते
प्रश्च
कृतिश्च
सृष्टिवाचकः
।सृष्टेराद्या
च
या
देवी
प्रकृतिः
सा
प्रकी-र्त्तिता
॥
”
*
॥
तासां
उत्पत्तिः
स्वरूपश्च
यथा,
--“योगेनात्मा
सृष्टिविधौ
द्विधारूपो
बभूव
सः
।पुंमांश्च
दक्षिणार्द्धाङ्गात्
वामाङ्गात्
प्रकृतिःस्मृता
॥
सा
च
ब्रह्मस्वरूपा
च
या
या
नित्या
सनातनी
।यथात्मा
च
यथाशक्तिर्यथाग्नौ
दाहिका
स्मृता
॥
अतएव
हि
योगीन्द्रः
स्त्रीपुंभेदं
न
मन्यते
।सर्व्वं
ब्रह्ममयं
ब्रह्मन्
!
शश्वत्
पश्यति
नारद
!
॥
स्वेच्छामयं
स्वेच्छया
च
श्रीकृष्णस्य
सिसृक्षया
।साविर्बभूव
सहसा
मूलप्रकृतिरीश्वरी
।तदाज्ञया
पञ्चविधा
सृष्टिकर्म्मणि
वेदतः
॥
”दुर्गाप्रकृतिर्यया,
--“अथ
भक्तानुरोधाद्वा
भक्तानुग्रहविग्रहा
।गणेशमाता
दुर्गा
या
शिवरूपा
शिवप्रिया
॥
नारायणी
विष्णुमाया
पूर्णब्रह्मस्वरूपिणी
।ब्रह्मादिदेवैर्मुनिभिर्म्मनुभिः
पूजिता
स्तुता
॥
सर्व्वाधिष्ठातृदेवी
सा
सर्व्वरूपा
सनातनी
।धर्म्मसत्यपुण्यकीर्त्तियशोमङ्गलदायिनी
॥
सुखमोक्षहर्षदात्री
शोकार्त्तिदुर्गनाशिनी
।शरणागतदीनार्त्तपरित्राणपरायणा
॥
तेजःस्वरूपा
परमा
तदधिष्ठातृदेवता
।सर्व्वशक्तिस्वरूपा
च
शक्तिरीशस्य
सन्ततम्
॥
सिद्धेश्वरी
सिद्धरूपा
सिद्धिदा
सिद्धिदेश्वरी
।बुद्धिर्निद्रा
क्षुत्पिपासा
छाया
तन्द्रा
दयास्मृतिः
॥
जातिः
शान्तिश्च
क्षान्तिश्च
कान्तिर्भ्रान्तिश्चचेतना
।तुष्टिः
पुष्टिस्तथा
लक्ष्मीर्व्वृत्तिर्माता
तथैव
च
॥
सर्व्वशक्तिस्वरूपा
सा
कृष्णस्य
परमात्मनः
।उक्तः
श्रुतौ
श्रुतिगुणश्चातिस्वल्पं
यथागमम्
॥
गुणोऽस्त्यनन्तोऽनन्ताया
अपराञ्च
निशामय
॥
”
१लक्ष्मीप्रकृतिर्यथा,
--“शृणु
सत्त्वस्वरूपा
या
पद्मा
च
परमात्मनः
।सर्व्वसम्पत्स्वरूपा
सा
तदधिष्ठातृदेवता
॥
कान्ता
दान्ता
च
शान्ता
च
सुशीला
सर्व्व-मङ्गला
।लोभमोहकामरोषाहङ्कारपरिवर्ज्जिता
॥
भक्तानुरक्ता
पत्युश्च
सर्व्वाभ्यश्च
पतिव्रता
।प्राणतुल्या
भगवतः
प्रेमपात्री
प्रियंवदा
॥
सर्व्वशस्यात्मिका
सर्व्वजीवनोपायरूपिणी
।महालक्ष्मीश्च
वैकुण्ठे
पाताले
वरदा
सती
॥
स्वर्गे
च
स्वर्गलक्ष्मीश्च
मर्त्यानां
गृहिणान्तथा
।सर्व्वप्राणिषु
द्रव्येषु
शोभारूपा
मनोहरा
॥
प्रीतिरूपा
पुण्यवतां
प्रभारूपा
नृपेषु
च
।बाणिज्यरूपा
बणिजां
पापिनां
कलहाङ्कुरा
॥
दयामयी
भक्तिमतो
भक्तानुग्रहकातरा
।चपले
चपला
भक्ता
सम्पदे
च
धनाय
च
॥
जगज्जीवं
मृतं
सर्व्वं
यया
देव्या
विना
मुने
!
।शक्तिर्द्बितीया
कथिता
वेदोक्ता
सर्व्वसम्मता
॥
सर्व्वपूज्या
सर्व्ववन्द्या
चान्यां
मत्तो
निशा-मय
॥
”
२
॥
*
॥
सरस्वतीप्रकृतिर्यथा,
--“वाग्बुद्धिविद्याज्ञानाधिदेवता
परमात्मनः
।सर्व्वविद्या
सर्व्वरूपा
सा
च
देवी
सरस्वती
॥
स्वबुद्धिकविता
मेधा
प्रतिभा
स्मृतिदा
सताम्
।नानाप्रकारसिद्धान्तभेदार्थकल्पनाप्रदा
॥
व्याख्या
बोधस्वरूपा
च
सर्व्वसन्देहभञ्जिनी
।विचारकारिणी
ग्रन्थकारिणी
शक्तिरूपिणी
॥
स्वरसङ्गीतसन्धानतालकारणरूपिणी
।विषयज्ञानवाग्रूपा
प्रतिविश्वेषु
जीविनाम्
॥
व्याख्या
मुद्राकरा
शान्ता
वीणापुस्तकधारिणी
।शृणु
सत्त्वस्वरूपा
च
सुशीला
श्रीहरिप्रिया
॥
हिमचन्दनकुन्देन्दुकुमुदान्भोजसन्निभा
।जपन्ती
परमात्मानं
श्रीकृष्णं
रत्नमालया
॥
तपःस्वरूपा
तपसां
फलदात्री
तपस्विनी
।बुद्धिविद्यास्वरूपा
च
सर्व्वसिद्धिप्रदा
सदा
॥
यया
विना
च
विश्वौघो
मूको
मृतसमः
सदा
।देवी
तृतीया
गदिता
श्रुत्युक्ता
जगदम्बिका
॥
यथागमं
यथाकिञ्चिदपरां
संनिबोध
मे
॥
”
३
॥
*
॥
सावित्री
प्रकृतिर्यथा,
--“माता
चतुर्णां
वेदानां
वेदज्ञानञ्च
छन्दसाम्
।सन्ध्यावन्दनमन्त्राणां
तन्त्राणाञ्च
विचक्षणा
॥
द्विजातिजातिरूपा
च
जपरूपा
तपस्विनी
।ब्रह्मण्यतेजोरूपा
च
सर्व्वसंस्कारकारिणी
॥
पवित्ररूपा
सावित्री
गायत्त्री
ब्रह्मणः
प्रिया
।तीर्थानि
यस्याः
संस्पर्शं
दर्शं
वाञ्छन्ति
शुद्धये
॥
शुद्धस्फटिकसङ्काशा
शुद्धसत्त्वस्वरूपिणी
।परमानन्दरूपा
च
परमा
च
सनातनी
॥
परब्रह्मस्वरूपा
च
निर्व्वाणपददायिनी
।ब्रह्मतेजोमयी
शक्तिस्तदधिष्ठातृदेवता
॥
यत्पादरजसा
पूतं
जगत्
सर्व्वञ्च
नारद
!
।देषी
चतुर्थी
कथिता
पञ्चमीं
वर्णयामि
ते
॥
”
४
॥
राधाप्रकृतिर्यथा,
--“प्रेमप्राणाधिका
देवी
या
पञ्चप्राणरूपिणी
।प्राणाधिकप्रियतमा
सर्व्वाभ्यः
सुन्दरी
वरा
॥
सर्व्वसौभाग्ययुक्ता
च
मानिनी
गौरवान्विता
।वामार्द्धाङ्गस्वरूपा
च
गुणेन
तेजसा
समा
॥
परा
वरा
सारभूता
परमाद्या
सनातनी
।परमानन्दरूपा
च
धन्या
मान्या
च
पूजिता
॥
रासक्रीडाधिदेवी
च
कृष्णस्य
परमात्मनः
।रासमण्डलसंभूता
रासमण्डलमण्डिता
॥
रासेश्वरी
सुरसिका
रासवासनिवासिनी
।गोलोकवासिनी
देवी
गोपीवेशविधायिका
॥
परमाह्लादरूपा
च
सन्तोषहर्षरूपिणी
।निर्गुणा
च
गुणाकारा
निर्लिप्तात्मस्वरूपिणी
॥
निरीहा
निरहङ्कारा
भक्तानुग्रहविग्रहा
।वेदानुसारध्यानेन
विज्ञाता
सा
विचक्षणैः
॥
दृष्टिदृष्टा
लसद्वेशा
सुरेन्द्रैर्मुनिपुड्गवैः
।वह्निशुद्धांशुकाधाना
रत्नालङ्कारभूषिता
॥
कोटिचन्द्रप्रभाजुष्टपुष्टश्रीयुक्तविग्रहा
।श्रीकृष्णभक्तिदा
सैव
दात्री
च
सर्व्वसम्पदाम्
॥
अवतारे
च
वाराहे
वृषभानुसुता
च
या
।यत्पादपद्मसंस्पर्शपवित्रा
च
वसुन्धरा
॥
ब्रह्मादिभिरदृष्टा
या
सर्व्वदृष्टा
च
भारते
।स्त्रीरत्नसारसंभूता
कृष्णवक्षःस्थलोज्ज्वला
॥
यथा
घने
नवघने
लोला
सौदामिनी
मुने
!
।षष्टिवर्षसहस्राणि
प्रतप्तं
ब्रह्मणा
पुरा
॥
यत्पादपद्मनखरदृष्टये
चात्मशुद्धये
।न
च
दृष्टापि
स्वप्नेऽपि
प्रत्यक्षस्यापि
का
कथा
॥
तेनैव
तपसा
दृष्टा
भुवि
वृन्दावने
वने
।कथिता
पञ्चमी
देवी
सा
राधा
परिकीर्त्तिता
॥
अंशरूपा
कलारूपा
कलांशांशसमुद्भवा
।प्रकृतिः
प्रतिविश्वेषु
देव्यश्च
सर्व्वयोषितः
॥
परिपूर्णतमा
पञ्चविधा
देवी
प्रकीर्त्तिता
।या
याः
प्रधानांशरूपा
वर्णयामि
निशामय
॥
”
५
॥
गङ्गा
यथा,
--“प्रधानांशस्वरूपा
या
गङ्गा
भुवनपावनी
।विष्णुविग्रहसंभूता
हररूपा
सनातनी
॥
पापिपापेन्धदाहाय
ज्वलदिन्धनरूपिणी
।सुखस्पर्शस्नानपाने
निर्व्वाणपददायिनी
॥
गोलोके
स्थानप्रस्थानसुखसोपानरूपिणी
।पवित्ररूपा
तीर्थानां
सरिताञ्च
परा
वरा
॥
शम्भुमौलिजटामेरुमुक्तापंक्तिस्वरूपिणी
।तपःसन्तापिनी
सद्यो
भारते
च
तपस्विनाम्
॥
चन्द्रपद्मक्षीरनिभा
शृणु
सत्त्वस्वरूपिणी
।निर्म्मला
निरहङ्कारा
साध्वी
नारायण-प्रिया
॥
”
१
॥
तुलसी
यथा,
--“प्रधानांशस्वरूपा
च
तुलसी
विष्णुकामिनी
।विष्णुभूषणरूपा
च
विष्णुपादस्थिता
सती
॥
तपःसङ्कल्पपूजादिसद्यःसम्पादिनी
मुने
!
।सारभूता
च
पुष्पाणां
पवित्रा
पुण्यदा
सदा
॥
दर्शनस्पर्शनाभ्याञ्च
सद्योनिर्व्वाणदायिनी
।कलौ
कलुषशुष्केध्मदाहायाग्निस्वरूपिणी
॥
यत्पादपद्मसंस्पर्शसद्यःपूता
वसुन्धरा
।यत्स्पर्शदर्शं
वाञ्छन्ति
तीर्थानि
चात्मशुद्धये
॥
यया
विना
च
विश्वेषु
सर्व्वकर्म्मातिनिष्फलम्
।मोक्षदा
या
मुमुक्षूणां
कामिनां
सर्व्वकामदा
॥
कल्पवृक्षस्वरूपा
च
भारते
ब्रह्मरूपिणी
।त्राणाय
भारतानाञ्च
प्रजानां
परदेवता
॥
”
२
॥
मनसा
यथा,
--“प्रधानांशस्वरूपा
या
मनसा
कश्यपात्मजा
।शङ्करप्रियशिष्या
च
महाज्ञानविशारदा
॥
नागेश्वरस्यानन्तस्य
भगिनी
नागपूजिता
।नागेश्वरी
नागमाता
सुन्दरी
नागवाहिनी
॥
नागेन्द्रगणयुक्ता
सा
नागभूषणभूषिता
।नागेन्द्रैर्व्वन्दिता
सिद्धयोगिनी
नागशायिनी
॥
विष्णुरूपा
विष्णुभक्ता
विष्णुपूजापरायणा
।तपःस्वरूपा
तपसां
फलदात्री
तपस्विनी
॥
दिव्यं
त्रिलक्षवर्षञ्च
तपस्तप्तं
यया
हरेः
।तपस्विनीषु
पूज्या
च
तपस्विना
च
भारते
॥
सर्पमन्त्राधिदेवी
च
ज्वलन्ती
ब्रह्मतेजसा
।ब्रह्मस्वरूपा
परमा
ब्रह्मभावेन
तत्परा
॥
जरत्कारुमुनेः
पत्नी
कृष्णांशस्य
पतिव्रता
।आस्तीकस्य
मुनेर्म्माता
प्रवरस्य
तपस्वि-नाम्
॥
”
३
॥
षष्ठी
यथा,
--“प्रधानांशस्वरूपा
या
देवसेना
च
नारद
!
।मातृकासु
पूज्यतमा
सा
च
षष्ठी
प्रकीर्त्तिता
॥
शिशूनां
प्रतिविश्वेषु
प्रतिपालनकारिणी
।तपस्विनी
विष्णुभक्ता
कार्त्तिकेयस्य
कामिनी
।षष्ठांशरूपा
प्रकृतेस्तेन
षष्ठी
प्रकीर्त्तिता
॥
पुत्त्रपौत्त्रप्रदात्री
च
धात्रीति
जगतां
सती
।सुन्दरी
युवती
रम्या
सन्ततं
भर्त्तुरन्तिके
॥
स्थाने
शिशूनां
परमा
वृद्धरूपा
च
योगिनी
।पूजा
द्वादशमासेषु
यस्या
विश्वेषु
सन्ततम्
॥
पूजा
च
सूतिकागारे
परा
षष्ठदिने
शिशोः
।एकविंशतिमे
चैव
पूजा
कल्याणहेतुकी
॥
शश्वन्नियमिता
चैषा
नित्या
काम्या
हुतिः
परा
।मातृरूपा
दयारूपा
शश्वद्रक्षणरूपिणी
॥
जले
स्थले
चान्तरीक्षे
शिशूनां
स्वप्नगोचरे
॥
”
४
॥
मङ्गलचण्डी
यथा,
--“प्रधानांशस्वरूपा
च
देवी
मङ्गलचण्डिका
।प्रकृतेर्मुख्यसंभूता
सर्व्वमङ्गलदा
सदा
॥
सृष्टौ
मङ्गलरूपा
च
संहरे
कोपरूपिणी
।तेन
मङ्गलचण्डी
सा
पण्डितैः
परिकीर्त्तिता
॥
प्रतिमङ्गलवारेषु
प्रतिविश्वेषु
वन्दिता
।पञ्चोपचारैर्योषिद्भिर्भक्त्या
च
परिपूजिता
॥
पुत्त्रपौत्त्रधनैश्वर्य्ययशोमङ्गलदायिनी
।लोकसन्तापपापार्त्तिदुःखदारिद्रनाशिनी
॥
परितुष्टा
सर्व्ववाञ्छाप्रदात्री
सर्व्वयोषिताम्
।रुष्टा
क्षणेन
संहर्त्तुं
शक्ता
विश्वं
महेश्वरी
॥
”
५
॥
काली
यथा,
--“प्रधानांशस्वरूपा
च
काली
कमललोचना
।दुर्गाललाटसम्भूता
रणे
शुम्भनिशुम्भयोः
॥
दुर्गार्द्धांशस्वरूपा
सा
गुणेन
तेजसा
समा
।कोटिसूर्य्यप्रभाजुष्टपुष्टजाज्वल्यविग्रहा
॥
प्रधाना
सर्व्वशक्तीनां
वरा
बलवती
परा
।सर्व्वसिद्धिप्रदा
देवी
परमा
सिद्धयोगिनी
॥
कृष्णभक्ता
कृष्णतुल्या
तेजसा
विक्रमैर्गुणैः
।कृष्णभावनया
शश्वत्
कृष्णवर्णा
सनातनी
॥
संहंर्त्तुं
सर्व्वब्रह्माण्डं
शक्ता
निश्वासमात्रतः
।रणं
दैत्यैः
समं
तस्याः
क्रीडया
लोकरक्षया
॥
धर्म्मार्थकाममोक्षाश्च
दातुं
शक्ता
च
पूजिता
।ब्रह्मादिभिः
स्तूयमाना
मुनिभिर्मनुभिर्नरैः
॥
”
६
॥
वसुन्धराप्रकृतिर्यथा,
--“प्रधानांशस्वरूपा
च
प्रकृतेश्च
वसुन्धरा
।आधाररूपा
सर्व्वेषां
सर्व्वशस्यप्रसूतिका
॥
रत्नाकरा
रत्नगर्भा
सर्व्वरत्नाकरालया
।प्रजाभिश्च
प्रजेशैश्च
पूजिता
वन्दिता
सदा
॥
सर्व्वोपजीव्यरूपा
च
सर्व्वसम्पद्विधायिनी
।यया
विना
जगत्
सर्व्वं
निराधारं
चराचरम्
॥
७
॥
प्रकृतेश्च
कला
या
यास्ता
निबोध
मुनीश्वर
!
।यस्य
यस्य
च
याः
पत्न्यस्ताः
सर्व्वा
वर्णयामि
ते
॥
स्वाहा
देवी
वह्निपत्नी
त्रिषु
लोकेषु
पूजिता
।यया
विना
हविर्दानं
न
ग्रहीतुं
सुराः
क्षमाः
॥
१दक्षिणा
यज्ञपत्नी
च
दीक्षा
सर्व्वत्र
पूजिता
।यया
विना
च
विश्वेषु
सर्व्व
कर्म्म
च
निष्फलम्
॥
२
॥
स्वधा
पितॄणां
पत्नी
च
मुनिभिर्मनुभिर्नरैः
।पूजिता
पितृदानञ्च
निष्फलञ्च
यया
विना
॥
३
॥
स्वस्तिदेवी
वायुपत्नी
प्रतिविश्वेषु
पूजिता
।आदानञ्च
प्रदानञ्च
निष्फलञ्च
यया
विना
॥
४
॥
पुष्टिर्गणपतेः
पत्नी
प्रतिविश्वेषु
पूजिता
।यया
विना
परिक्षीणाः
पुमांसो
योषितोभवेत्
॥
५
॥
अनन्तपत्नी
तुष्टिश्च
पूजिता
वन्दिता
भवे
।यया
विना
न
सन्तुष्टाः
सर्व्वे
लोकाश्च
सन्ततम्
॥
६ईशानपत्नी
सम्पत्तिः
पूजिता
च
सुरैर्नरैः
।सर्व्वलोका
दरिद्राश्च
विश्वेषु
च
यया
विना
॥
७
॥
धृतिः
कपिलपत्नी
च
सर्व्वैः
सर्व्वत्र
पूजिता
।सर्व्वलोका
अधैर्य्याः
स्युर्ज्जगत्सु
च
यया
विना
॥
८यमपत्नी
क्षमा
साध्वी
सुशीला
सर्व्वपूजिता
।समुन्मत्ताश्च
रुष्टाश्च
सर्व्वलोका
यया
विना
॥
९
॥
कीडाधिष्ठातृदेवी
च
कामपत्नी
रतिः
सती
।केलिकौतुकहीनाश्च
सर्व्वलोका
यया
विना
॥
१०सत्यपत्नी
सती
मुक्तिः
पूजिता
जगतां
प्रिया
।यया
विना
भवे
लोका
बन्धुतारहिताः
सदा
॥
११मोहपत्नी
दया
साध्वी
पूजिता
च
जगत्प्रिया
।सर्व्वे
लोकाश्च
सर्व्वत्र
निष्ठुराश्च
यया
विना
॥
१२पुण्यपत्नी
प्रतिष्ठा
सा
पुण्यरूपातिपूजिता
।यया
विना
जगत्
सर्व्वं
जीवन्मृतपरं
मुने
!
॥
१३सुकर्म्मपत्नी
कीर्त्तिश्च
धन्या
मान्या
च
पूजिता
।यया
विना
जगत्
सर्व्वं
यशोहीनं
मृतं
यथा
॥
१४क्रिया
उद्योगपत्नी
च
पूजिता
सर्व्वसम्मता
।यथा
विना
जगत्
सर्व्वमुच्छन्नमिव
नारद
!
॥
१५
॥
अधर्म्मपत्नी
मिथ्या
सा
सर्व्वधूर्त्तैश्च
पूजिता
।यया
विना
जगन्मुक्तमुच्छन्नं
विधिनिर्म्मितम्
॥
सत्ये
चादर्शना
या
च
त्रेतायां
सूक्ष्मरूपिणी
।अर्द्धावयवरूपा
च
द्वापरे
संवृता
भिया
॥
कलौ
महाप्रमत्ता
च
सर्व्वत्र
व्यापिका
बलात्
।कपटेन
समं
भ्रात्रा
भ्रमत्येव
गृहे
गृहे
॥
१६
॥
शान्ति-१७
र्लज्जा
१८
च
भार्य्ये
द्वे
सुशीलस्यच
पूजिता
।याभ्यां
विना
जगत्
सर्व्वमुन्मत्तमिव
नारद
!
॥
ज्ञानस्य
भार्य्यास्तिस्रश्च
बुद्धि-१९
र्मेधा
२०स्मृति-२१
स्तथा
।याभिर्व्विना
जगत्
सर्व्वं
मूढं
मृतसमं
तदा
॥
मूर्त्तिश्च
धर्म्मपत्नी
सा
कान्तिरूपा
मनोहरा
।परमा
सा
च
विश्वौघा
निराधारा
यया
विना
॥
सर्व्वत्र
शोभारूपा
सा
लक्ष्मीर्मूर्त्तिमती
सती
।श्रीरूपा
मूर्त्तिरूपा
च
मान्या
धन्या
च
पूजिता॥
२२
॥
कालाग्निरुद्रपत्नी
च
निद्रा
सा
सिद्धयोगिनी
।सर्व्वलोकाः
समाच्छन्ना
मायायोगेनरात्रिषु
॥
२३
॥
कालस्य
तिस्रो
भार्य्याश्च
सन्ध्या-२४
रात्रि-२५दिनानि
च
२६
।याभिर्व्विना
विधात्रा
च
संख्यां
कर्त्तुंन
शक्यते
॥
क्षुत्-२७
पिपासे
२८
मनोभार्य्ये
धन्ये
मान्येसुपूजिते
।याभ्यां
व्याप्तं
जगत्
सर्व्वं
युक्तचिन्तितमेव
च
॥
प्रभा
च
२९
दाहिका
३०
चैव
द्वे
भार्य्ये
तेजस-स्तथा
।याभ्यां
विना
जगत्
स्रष्टुं
विधातापि
नहीश्वरः
॥
कालकन्ये
मृत्यु-३१
जरे
३२
प्रज्वरस्य
प्रियेप्रिये
।याभ्यां
जगत्
समुच्छन्नं
विधात्रा
निर्म्मितं
विधौ
॥
निद्राकन्या
च
तन्द्रा
३३
सा
प्रीति-३४
रन्यासुखप्रिये
।याभ्यां
व्याप्तं
जगत्
सर्व्वं
विधिपुत्त्रविधेर्विधौ
॥
वैराग्यस्य
हि
जाये
च
श्रद्धा-३५
भक्ती
३६
चपूजिते
।याभ्यां
शश्वज्जगत्
सर्व्वं
जीवन्मुक्तमिदं
मुने
!
॥
अदिति-३७
र्द्देवमाता
च
सुरभी
२८
च
गवांप्रसूः
।दितिश्च
३९
दैत्यजननी
कद्रुश्च
४०
विनता
४१दनुः
४२
॥
उपयुक्ताः
सृष्टिविधौ
एताश्च
प्रकृतेः
कलाः
॥
*कलाश्चान्याः
सन्ति
बह्व्यस्तासु
काश्चिन्निबोध
मे
॥
रोहिणी
४३
चन्द्रपत्नी
च
संज्ञा
४४
सूर्य्यस्यकामिनी
।शतरूपा
४५
मनोर्भार्य्या
शचीन्द्रस्य
च
गेहिनी४६
॥
तारा
४७
बृहस्पतेर्भार्य्या
वशिष्ठस्य
त्वरु-न्घती
४८
।अहल्या
४९
गौतमस्त्री
तु
सानसूया
५०
त्रिका-मिनी
॥
पितॄणां
मानसी
कन्या
मेनका
५१
साम्बिका-प्रसूः
।लोपामुद्रा
५२
तथा
भूती
५३
कुवेरकामिनीतथा
॥
वरुणानी
५४
यमस्त्री
च
वलेर्ब्बिन्ध्यावली
५५तथा
।कुन्ती
च
५६
दयमन्ती
च
५७
यशोदा
५८दैवकी
५९
सती
॥
गान्धारी
६०
द्रौपदी
६१
सव्या
६२
सावित्री
६३सत्यवत्प्रिया
।वृषभानुप्रिया
साध्वी
राधामाता
कलावती
६४
॥
मन्दोदरी
६५
च
कौशल्या
६६
सुभद्रा
६७कैटभी
६८
तथा
।रेवती
६९
सत्यभामा
७०
च
कालिन्दी
७१लक्ष्मणा
७२
तथा
॥
जाम्बवती
७३
नाग्नजिती
७४
मित्रबिन्दा
७५तथापरा
।लक्ष्मणा
७६
रुक्मिणी
७७
सीता
७८
स्वयं-लक्ष्मीः
प्रकीर्त्तिता
॥
कला
योजनगन्धा
च
७९
व्यासमाता
महासती
।बाणपुत्त्री
तथोषा
८०
च
चित्रलेखा
च
८१तत्सखी
॥
प्रभावती
८२
भानुमती
८३
तथा
मायावती
८४
सती
।रेणुका
८५
च
भृगोर्माता
हलिमाता
चरोहिणी
८६
॥
एकानंशा
८७
च
दुर्गांशा
श्रीकृष्णभगिनी
सती
।बह्व्यः
सन्ति
कलाश्चैव
प्रकृतेरेव
भारते
॥
या
याश्च
ग्रामदेव्यस्ताः
सर्व्वाश्च
प्रकृतेः
कलाः
।कलांशांशसमुद्भूताः
प्रतिविश्वेषु
योषितः
॥
*
॥
योषितामपमानेन
प्रकृतेश्च
पराभवः
।ब्राह्मणी
पूजिता
येन
पतिपुत्त्रवती
सती
॥
प्रकृतिः
पूजिता
तेन
वस्त्रालङ्कारचन्दनैः
।कुमारी
चाष्टवर्षीया
वस्त्रालङ्कारचन्दनैः
।पूजिता
येन
विप्रस्य
प्रकृतिस्तेन
पूजिता
॥
*
॥
सर्व्वाः
प्रकृतिसम्भूता
उत्तमाधममध्यमाः
।सत्वांशाश्चोत्तमा
ज्ञेयाः
सुशोलाश्च
पतिव्रताः
॥
मध्यमा
राजसाश्चांशास्ताश्च
भोग्याः
प्रकी-र्त्तिताः
।सुखसम्भोगवश्याश्च
स्वकार्य्ये
तत्पराः
सदा
।अधमास्तामंसाश्चांशा
अजातकुलसम्भवाः
॥
दुर्मुखाः
कुलटा
धूर्त्ताः
स्वतन्त्राः
कलहप्रियाः
।पृथिव्यां
कुलटा
याश्च
स्वर्गे
चाप्सरसां
गणाः
॥
प्रकृतेस्तामसांशांशाः
पुंश्चल्यः
परिकीर्त्तिताः
।एवं
निगदितं
सर्व्वं
प्रकृतेः
परिकीर्त्तनम्
॥
*
॥
ताश्च
सर्व्वाः
पूजिताश्च
पुण्यक्षेत्रे
च
भारते
।पूजिता
सुरथेनादौ
दुर्गा
दुर्गतिनाशिनी
॥
द्वितीये
रामचन्द्रेण
रावणस्य
वधार्थिना
॥
तत्पश्चाज्जगतां
माता
त्रिषु
लोकेषु
पूजिता
।जातादौ
दक्षपत्न्याञ्च
निहत्य
दैत्यदानवान्
॥
ततो
देहं
परित्यज्य
यज्ञे
भर्त्तुश्च
निन्दया
।जज्ञे
हिमवतः
पत्न्यां
लेभे
पशुपतिं
पतिम्
॥
गणेशश्च
स्वयं
कृष्णः
स्कन्दो
विष्णुकलोद्भवः
।बभूवतुस्तौ
तनयौ
पश्चात्तस्याश्च
शौनक
!
॥
लक्ष्मीर्म्मलयभूपेन
प्रथमे
परिपूजिता
।त्रिषु
लोकेषु
तत्पश्चाद्देवतामुनिमानवैः
॥
सावित्री
चाश्वपतिना
प्रथमे
परिपूजिता
।तत्पश्चात्त्रिषु
लोकेषु
देवतामुनिमानवैः
॥
आदौ
सरस्वती
देवी
ब्रह्मणा
परिपूजिता
।तत्पश्चात्त्रिषु
लोकेषु
देवतामुनिमानवैः
॥
प्रथमे
पूजिता
राधा
गोलोके
रासमण्डले
।पौर्णमास्यां
कार्त्तिकस्य
कृष्णेन
परमात्मना
॥
गोपिकाभिश्च
गोपैश्च
बालिकाभिश्च
बालकैः
।गवां
गणैः
सुरभ्या
च
तत्पश्चान्मायया
हरेः
॥
तदा
ब्रह्मादिभिर्द्देर्वैर्मुनिभिर्मनुभिस्तथा
।पुष्पधूपादिभिर्भक्त्या
पूजिता
वन्दिता
सदा
॥
पृथिव्यां
प्रथमे
देवी
सुयज्ञेनैव
पूजिता
।शङ्करेणोपदिष्टेन
पुण्यक्षेत्रे
च
भारते
॥
त्रिषु
लोकेषु
तत्पश्चादाज्ञया
परमात्मनः
।पुष्पधूपादिभिर्भक्त्या
पूजिता
मुनिभिः
सुरैः
॥
कलया
याः
समुद्भूताः
पूजितास्ताश्च
भारते
।पूजिता
ग्रामदेव्यश्च
ग्रामे
च
नगरे
मुने
!
॥
एवं
ते
कथितं
सर्व्वं
प्रकृतेश्चरितं
शुभम्
।यथागमं
लक्षणञ्च
किं
भूयः
श्रोतुमिच्छसि
॥
”इति
ब्रह्मवैवर्त्ते
प्रकृतिखण्डे
प्रकृतिचरितंनामानुक्रमः
प्रथमोऽध्यायः
॥
*
॥
पुरुषनाम्नो-ऽग्रे
प्रकृतेर्न्नाम्न
उच्चार्य्यता
यथा,
--नारद
उवाच
।“आदौ
राधांसमुच्चार्य्य
पश्चात्कृष्णं
विदुर्ब्बुधाः
।निमित्तमस्य
मां
भक्तं
वद
भक्तजनप्रिय
!
॥
श्रीनारायण
उवाच
।निमित्तमस्य
त्रिविधं
कथयामि
निशामय
।जगन्माता
च
प्रकृतिः
पुरुषश्च
जगत्पिता
।गरीयसीति
जगतां
माता
शतगुणैः
पितुः
॥
राधाकृष्णेति
गौरीशेत्येवं
शब्दः
श्रुतौ
श्रुतः
।कृष्णराधेशगौरीति
लोके
न
च
कदा
श्रुतः
॥
प्रसीद
रोहिणीचन्द्र
गृहाणार्घ्यामदं
मम
।गृहाणार्घ्यं
मया
दत्तं
संज्ञया
सह
भास्कर
!
॥
प्रसीद
कमलाकान्त
गृहाण
मम
पूजनम्
।इति
दृष्टं
सामवेदे
कौथुमे
मुनिसत्तम
!
॥
राशब्दोच्चारणादेव
स्फीतो
भवति
माधवः
।धाशब्दोच्चारतः
पश्चाद्धावत्येव
ससम्भ्रमः
॥
आदौ
पुरुषमुच्चार्य्य
पश्चात्
प्रकृतिमुच्चरेत्
।स
भवेन्मातृगामी
च
वेदातिक्रमणे
मुने
!
॥
”इति
ब्रह्मवैवर्त्ते
श्रीकृष्णजन्मखण्डे
५०
अध्यायः
॥
प्रकृति
स्त्री
प्र
+
कृ--कर्त्तरि
क्तिच्
भावादौ
क्तिन्
वा
।
१
स्व-भावे
२
योनौ
३
लिङ्गे
४
स्वाम्यमात्यादौ
राज्याङ्गे
अमरः
।५
शिल्पिनि
हेम०
।
६
शक्तौ
७
योषिति
शब्दर०
।
८
परमा-त्मनि
धरणिः
।
१०
आकाशादिभूतपञ्चके
११
करणे
१२
गुह्ये१३
जन्तौ
च
१४
एकविंशत्यक्षरपादके
छन्दोभेदे
।
१५
मा-तरि
१६
प्रत्ययनिमित्ते
शब्दभेदे
तल्लक्षणं
शब्द०
प्र०
उक्तंयथा
“स्वोपस्थाप्ययदर्थस्य
बोघने
यस्य
निश्चयः
।
तत्त्वेनहेतुरथवा
प्रकृतिः
सा
तदर्थिका
।
तत्त्वेन
यन्निश्चयत्वेनस्वोपस्थाप्ययादृशार्थस्यान्वयबोधं
प्रति
स्वाव्यवहितो-त्तरत्वसंसर्गेण
यादृशशब्दवत्तानिश्चयत्वेन
हेतुत्वंतादृश
एव
शब्दस्तथाविधार्थे
प्रकृतिरिति
तु
फलितार्थः
।बहुगुडो
द्राक्षेत्यादौ
बहुजाद्यर्थस्यान्वयबोधं
प्रति
गुडा-दिपदधर्मिकवहुजादिनिश्चयत्वेन
न
हेतुत्वमपि
तु
सुबा-दिधर्मिकबहुगुडादिपदनिश्चयत्वेन
अन्यथा
केवलाद्रपिवहुगुडादिशब्दात्
द्राक्षादौ
बहुजाद्यर्थस्यान्वयबोधा-पत्तेरिति
न
तत्र
प्रसङ्गः”
।
“निरुक्ता
प्रकृतिर्द्वेधा
नाम-धातुप्रभेदतः
।
यत्
प्रातिपदिकं
प्रोक्तं
तन्नाम्नो
नाति-रिच्यते
।
निरुक्ता
न
तु
सांख्यानामिव
जगदुपादान-भूता
।
यच्च
पाणिनिप्रभृतिभिः
प्रातिपादिकं
प्रकृतिरि-त्युक्तं
तदपि
नाम्नो
नातिरिच्यते
नातो
विभागन्यूनता”
।वैयाकर्णमते
तल्लक्षणन्तु
शब्दार्थरत्नेऽस्माभिरुक्तं
यथा“एवं
प्रकृतिप्रत्ययादिसमुदायरूपपदस्वरूपे
तद्विभागे
चदर्शिते
इदानीं
तदवयवरूपप्रकृतिप्रत्ययस्वरूपविभागौप्रदर्श्येते
।
तत्र
प्रकृतिर्नाम
अर्थावबोधहेतुः
प्रत्यय-विधानावधिभूतः
शब्दविशेषः
सर्वेषामेव
च
प्रत्ययानांप्रकृतिं
निमित्तीकृत्यैव
विधानात्
।
प्रत्ययानाञ्च
प्रत्याय-कत्वरूपेणैव
निवेशः
न
तु
वक्ष्यमाणप्रत्ययत्वेनतेन
नान्योन्याश्रयः
।
अवधित्वञ्च
पूर्वापरत्वरूपं
ग्राह्यंतेन
बहुजादेर्निमित्तप्रकृतौ
नाप्रसङ्गः
।
वस्ततस्तुसिद्धान्ते
वृत्तिशब्दानां
समुदायशक्तिस्वीकारात्
तद्धि-तादीमां
निरर्थकत्वान्न
तत्र
प्रकृतिप्रत्ययादिविभागः
।अत
एव
भाय्ये
“तावेव
सुप्तिङौ
यौ
ततः
परौ
भैव
प्रकृ-तिराद्येति”
सुप्तिङ्मात्रयोरेव
प्रत्ययत्वमित्युक्तम्
।ततोविधानाबधेः
यौ
परौ
तावेव
सुप्तिङौ
या
च
तयो-राद्या
विधानाबधिभूता
सैव
प्रकृतिरिति
तदर्थः
।
एत-दभिप्रायेणैव
हरिणा
“यः
शब्दः
स्वेतरस्यार्थे
स्वार्थ-स्यान्वयबोधने
।
यदपेक्षस्तयोः
पूर्वा
प्रकृतिः
प्रत्ययः
परः”इति
प्रकृत्यादिलक्षणमुक्तम्
।
अत्र
च
पूर्वत्वं
बोधक-शब्दविधानावधित्वमेव
बोध्यं
भाष्यैकवाक्यत्वात्
नत्वे-तत्कारिकीपात्तपूर्वापरत्वं
तथासति
पचतीत्यादौ
तिङां-देरेव
धात्वर्थे
स्वार्थप्रकारकान्वयबोधजनकत्वस्वीका-रात्
तत्रातिव्याप्तिः
।
एवञ्च
निरुक्तपूर्वत्वरूपलक्षणे-नैव
प्रसङ्गातिप्रसङ्गादिवारणसम्भवे
प्रकृतिप्रत्यययोरर्थ-बोधकत्वसाकाङ्क्षत्वद्योतनायैव
यः
शब्द
इत्यादिकथनंबोध्यमेवञ्च
यस्यार्थे
इत्यत्र
विशेष्यतया
विशेषणतयावान्वयबोधने
इत्यर्थः
तेन
सिद्धान्ते
तिङर्थप्रकारकान्वय-बोधेऽपि
न
क्षतिः
।
तथा
च
तदर्थान्वितस्वार्थबोधनेतदपेक्षत्वे
सति
तद्विधानावधिभूतत्वं
तत्प्रकृतित्वमितिफलितम्
।
एवञ्चावयशक्तिस्वीकारेऽपि
बहुजादावति-प्रसंङ्गादिशङ्कापि
नोदेति
बहुजादेः
प्रकृतिविधाना-वधित्वाभावात्
अवधित्वस्य
पूर्वापरत्वरूपस्य
निवेशाच्च
।
अतएतत्पक्षे
भाष्ये
सुप्तिङ्शब्दौ
प्रत्ययान्तरस्याप्युलक्षका-विति
द्रष्टव्यम्
तथा
शेखरकारेणापि
प्रत्ययविधा-वुद्देश्यतावच्छेदकाक्रान्तत्वमेव
प्रकृतित्वमित्यभिदधे
पूर्व-सिद्धवस्तुन
एव
उद्देश्यत्वसम्भवात्
पूर्वत्वमर्थायातं
बहु-जादेरपि
सुप
उद्देश्यत्वान्न
किञ्चिद्दूषणमावहतीति
।एवञ्च
प्रकरोति
प्रत्ययं
बोधञ्चेतिव्युत्पत्तिमत्त्वात्प्रकृतिशब्दो
योगरूढ
इति
बोध्यम्”
।
१७
उपादान-कारणे
“प्रकृतश्च
दृष्टान्तानुपरोधात्”
शा०
सू०
“सतीवाऽविद्यमाना
वा
प्रकृतिः
परिणामिनी”
हरिका०
।
१८
उ-पदिष्टसर्वाङ्गके
कर्मभेदे
।
तदेतत्
ताण्ड्य०
भा०
निर्णीतं
यथा“ननु
का
प्रकृतिः
का
विकृतिरिति
चेत्
उच्यते
यत्र
कर्त्तव्यंसर्वं
प्रकर्षेण
कर्मान्तरनैरपेक्ष्येणोपदिश्यते
सा
प्रकृतिःयत्र
विशेषरूपमेव
कर्त्तव्यं
श्रुत्योपदिश्यते
इतरत्
सर्वंकर्मान्तरादतिदिशते
सा
विकृतिः
।
सचातिदेशः
प्रत्यक्ष-वचनाद्वा
साम्याद्वा
लिङ्गाद्वाऽवगन्तव्यः
।
तत्
सर्वंसप्तमाष्टमाध्यायाभ्यां
वहुधा
विचारितम्
।
प्रकृतिश्चद्विविधा
मूलप्रकृतिरवान्तरप्रकृतिश्चेति
।
सर्वात्मना
कर्मा-न्तरामरपेक्षा
मूसप्रकृतिः
कतिपयेप्वङ्गेषु
कर्मान्तरं
चापे-क्षते
स्वयञ्च
कैसित्
कर्ममिरपेक्षणीया
मषति
सयमवा-न्तरप्रकृतिः
।
तत्र
तिहोमूसप्रकृतयः
ताश्चाष्टमाध्या-यस्य
प्रथमपादे
तृतीयाधिकरणस्य
द्वितीयवर्णके
विचा-रिताः
।
“इष्ट्यग्निहीत्रसोमानां
मूलप्रकृतिता
न
हि
।अस्ति
वा
नालौकिकत्वादियत्तानवधारणात्
।
लोकवत्सन्निपात्यारादुपकारिद्वयश्रुतेः
।
इयत्तायानिश्चितत्वान्मू-लप्रकृतिता
त्रिषु
।
अलौकिकत्वेनैतावद्भिरङ्गैः
सम्पूर्णउपकार
इति
निश्चेतुमशक्यत्वात्
इष्ट्यादीनां
नास्तिमूलप्रकृतित्वमिति
चेत्
मैवं
लौकिकसदृशत्वात्
।
यथा-लोके
भुजिक्रियायामोदनः
करणं
तस्य
सन्निपत्योप-कारिणः
शाकसूपादयः,
आरादुपकारिणः
पीठप्रदी-पादयः
।
तथा
भावनायां
यागः
करणम्
अवधातादयःसन्निपातिनः,
प्रयाजादयः
आरादुपकारिणः
।
अतोनात्यन्तिकमलौकित्वम्
।
इयत्ता
लौकिके
यथा
प्रत्य-क्षेण
निश्चीयते
तथा
श्रौते
श्रुत्या
निश्चीयतां
तस्मा-दिष्ट्यग्निहोत्रसोमानां
मूलप्रकृतित्वमस्ति”
।१९
सत्त्वरजस्तमसां
साम्यावस्थायां
साम्यावस्थोपलक्षितेसत्त्वादिगुणे
।
“सत्त्वं
रजस्तमश्चैव
गुणत्रयमुदाहृतम्
।साम्यावस्थितिरेतेषां
प्रकृतिः
परिकीर्त्तिता
।
केचित्प्रधानमित्याहुरव्यक्तमपरे
जगुः
।
एतदेव
प्रजासृष्टिंकरीति
विकरीति
च”
मात्स्ये
४
अ०
।“सत्त्वरजस्तमसां
साम्यावस्था
प्रकृतिः”
सा
सू०
।
“तेषांसत्त्वादिद्रव्याणां
या
साम्यावस्थाऽन्यूनानतिरिक्तावस्था-न्यूनाधिकभावेनासंहतावस्थेति
यावत्
अकार्य्या-वस्थेति
निष्कर्षः
।
अकार्थ्यावस्थोपलक्षितं
गुणसाम्यान्यंप्रकृतिरित्यर्थः
।
यथाश्रुते
वैषम्यावस्थायां
प्रकृतिनाश-प्रसङ्गात्
“सत्त्वं
रजस्तम
इति
एषैव
प्रकृतिः
सदा
।एषैव
संसृतिर्जन्तोरस्याः
पारे
परं
पदम्”
इत्यादिस्मृतिभिर्गु
णमात्रस्यैव
प्रकृतित्ववचनाच्च
।
सत्त्वादीनामनु-गमाय
सामान्येति
।
पुरुषव्यवर्त्तनाय
गुणेति
।
मह-दादिव्यावर्तनाय
चोपलक्षितान्तमिति
।
महदादयोऽपिहि
कार्य्यसत्त्वादिरूपाः
पुरुषोपकरणतया
गुणाश्चभवन्तीति
।
तदत्र
प्रकृतेः
स्वरूपमेवोक्तम्
।
अस्याविशेषस्तु
पश्चाद्वक्ष्यते”
प्र०
भा०
।
“मूलप्रकृतिरविकृति-र्महदाद्याः
प्रकृतिविकृतयः
सप्त
।
षोडशकस्तु
विकारोन
प्रकृति
र्न
विकृतिः
पुरुषः”
सां०
का०
।
“संक्षेपतोहि
शास्त्रार्थस्य
चतस्त्रो
विधाः
।
कश्चिदर्थः
प्रकृतिरेव,
कश्चित्
विकृतिरेव,
कश्चित्
प्रकृतिविश्चतिः
कश्चिदनुभयरूपइति
।
तत्र
का
प्रकृतिरेवेत्यत
सत्त्वम्
नूलप्रकृति-रविक्ततिरिति
तृकरोतीति
प्रषतिः
प्रभानं
सत्त्वरस्य-स्तमसां
साम्यावस्था
सा
अविकृतिः
।
प्रकृतिरेवेत्यर्थःकस्मादित्यत
उक्तम्
मूलेति
मूलञ्चासौ
प्रकृतिश्चेति
मूल-प्रकृतिः
विश्वस्य
कार्य्यसंघातस्य
सा
मूलं
नत्वस्या
मूला-न्तरमस्तीति
भावः
।
कतमाः
पुनः
प्रकृतिविकृतयः
किय-त्यतश्चेत्यत
उक्तम्
महदाद्याः
प्रकृतिविकृतयः
सप्तेतिप्रकृतयश्च
ता
विकृतयश्च
ता
इति
।
तथा
हि
महत्तत्त्व-महङ्कारस्य
घ्रकृतिर्विकृतिश्च
मूलप्रकृतेः
।
एवमहङ्कारतत्त्वंतन्मात्राणामिन्द्रियाणाञ्च
प्रकृतिर्वकृतयश्च
महतः
।
एवंपञ्चतन्मात्राणि
भूतानामाकाशादीनां
प्रकृतयो
विकृतयश्चाहङ्कारस्य
।
अत्र
विकृतिरेव
कियती
चेत्यत
उक्तंषोडशकस्तु
विकार
इति
।
षोडशसंख्यापरिमिती
गणःषोडशकः
तुशब्दोऽवधारणे
भिन्नक्रमश्च
पञ्चमहाभूतान्ये-कादशेन्द्रियाणि
चेति
षोडशको
गणो
विकार
एव
“नप्रकृतिरिति
।
यद्यपि
च
पृथिव्यादीनामपि
गोघटवृक्षा-दयो
विकाराः
एवं
तद्विकारभेदानां
दध्यङ्कु
रादयस्त-थापि
गवादयो
बीजादयो
वा
न
पृथिव्यादिभ्यस्तत्त्वा-न्तरं
तत्त्वान्तरोपादानत्वञ्च
प्रकृतित्वमिहाभिप्रेतमिति
नदोषः
सर्वेषां
गोघटादीनां
स्थूलतेन्द्रियग्राह्यता
च
स-मेति
न
तत्त्वान्तरत्वम्
।
अनुभयरूपमुक्तं
तदाह
नप्रकृतिर्न
विकृतिः
पुरुषः”
इति
त०
कौ०
।
शब्दस्पर्शवि-हीनं
तद्रूपादिमिरसंयुतम्
।
त्रिगुणं
तत्
जगद्योनिः”स्मृतिः
।
तदनुमापकाः
कार्य्यभेदाः
तद्धर्माश्च
सा०
सू०भाष्याद्युक्ता
यथा
“ततः
प्रकृतेः”
सा०
सू०
“ततोमहत्तत्त्वात्
कार्य्यात्
कारणतया
प्रकृतेरनुमानेन
बोधइत्यर्थः
।
अन्तःकरणसामान्यस्यापि
कार्य्यत्वं
तावदे-कदा
पञ्चेन्द्रियज्ञानानुत्पत्त्या
मध्यमपरिमाणतया-देहा-दिवदेव
सिद्धं
श्रुतिस्मृतिप्रमाण्याच्च
।
तस्य
च
प्रकृति-कार्यत्वेऽयं
प्रयोगः
।
सुखदुःखमोहधर्मिणी
बुद्धिः
सुखदुःखमोहधर्मकद्रव्यजन्या
कार्यत्वे
सति
सुखदुःखमोहा-त्मकत्वात्
कान्तादिवदिति
कारणगुणानुसारेणैव
कार्य्य-गुणौचित्यं
चात्रानुकूलस्तर्कः
श्रुतिस्मृतयोऽपीतिमन्तव्यम्भा०
“हेतुमदनित्यमव्यापि
सक्रियमनेकमाश्रितं
लिङ्गम्”सू०
कारणानुमापकत्वाल्लयगमनाद्वाऽत्र
लिङ्गं
कार्य्य-जातम्
न
तु
महत्तत्त्वमात्रमत्र
विवक्षितं
हेतुमत्त्वादीनामखिलकार्थ्यसाधारण्यात्
।
“हेतुमदनित्यमव्यापि
सक्ति-यमनेकमाश्रितं
लिङ्गम्
।
सावयवं
परतन्त्रं
व्यक्तं
वि-परीतमव्यक्तम्”
इति
कारिकायामप्यत
एव
व्यक्ताख्यं
सर्वंकार्यमेव
लिङ्गमित्य
क्तम्
।
तथा
च
तल्लिङ्गं
हेतुमत्त्वा-दिधर्मकमिति
वाक्यार्थः
।
तत्र
हेतुमत्त्वं
कारणवत्त्वम्अनित्यत्वं
विनाशिता
प्रधानस्य
या
व्यापिता
पूर्वोक्तातद्वैप्ररीत्यमव्यापित्वम्
।
सक्रियत्वमध्यवसायादिरूपनि-यतकार्य्यकारित्वम्
।
प्रथानस्य
तु
सर्वक्रियासाधार-ण्येन
कारणत्वान्न
कार्य्यैकदेशमात्रकारित्वम्
।
न
चक्रिया
कर्मैव
वक्तुं
शक्यते
प्रकृतिक्षोभात्
सृष्टिश्रव-णेन
प्रकृतेरपि
कर्मवत्तया
सक्रियत्त्वापत्तेरिति
।
अने-कत्वं
सर्गभेदेन
भिन्नत्वम्
।
सर्गद्वयासाधारण्यमितियावत्
।
न
पुनः
सजातीयानेकव्यक्तिकत्वम्
प्रकृतावतिव्याप्तेः
प्रकृतेरपि
सत्त्वाद्यनेकरूपत्वात्
“सत्त्वादीनामत-द्धर्मत्वं
तद्रूपत्वात्”
इत्यागामिसूत्रादिति
।
आश्रितत्वंचावयवेष्विति”
सा०
प्र०
भा०
।
एतद्विपरीतत्वमेव
तद्धर्मत्वम्
।२०
प्रकृत्यंशदेवीपञ्चकरूपशक्तिभेदे
“गणेशजननी
दुर्गा
१राधा
२
लक्ष्मीः
३
सरस्वती
४
।
सावित्री
५
च
सृष्टिविधौप्रकृतिः
पञ्चमी
स्मृता”
।
पकृतिशब्दनिरुक्तिर्यथा“प्रकृष्टवाचकः
प्रश्च
भृतिश्च
सृष्टिवाचकः
।
सृष्टौप्रकृष्टा
या
देवी
प्रकृतिः
सा
प्रकीर्त्तिता
।
गुणे
प्रकृथेसत्त्वे
च
प्रशब्दो
वर्त्तते
श्रुतौ
।
मध्यमे
रजसि
कृश्चतिशब्दस्तामसः
स्मृतः
।
त्रिगुणात्मस्वरूपा
या
सर्वशक्तिसमन्विता
।
प्रधाना
सृष्टिकरणे
प्रकृतिस्तेन
कथ्यते
।प्रथमे
वर्त्तते
प्रश्च
कृतिश्च
सृष्टिवाचकः
।
सृष्टेराद्या
चया
देवी
प्रकृतिः
सा
प्रकीर्त्तिता”
।
तस्या
आविर्भूतिःस्वरूपञ्च
यथा
“योगेनात्मा
सृष्टिविधौ
द्विधारूपो
बभूवसः
।
पुमांश्च
दक्षिणार्द्धाङ्गात्
वामाङ्गात्
प्रकृतिः
स्मृता
।सा
च
ब्रह्मस्वरूपा
च
यथा
नित्या
सनातनी
।
यथात्माच
यथाशक्तिर्यथाग्नौ
दाहिका
स्मृता
।
अत
एव
हियोगीन्द्रः
स्त्रीपुंभेदं
न
मन्यते
।
सर्वं
व्रह्ममयं
व्रह्मन्
।शश्वत्
पश्यति
नारद!
।
स्वेच्छामयं
स्वेच्छय
चश्रीकृष्णस्य
सिसृक्षया
।
साविर्बभूव
सहसा
मूलप्रकृति-रीश्वरी
।
तथा
ज्ञेया
पञ्चविधा
सृष्टिकर्मणि
भेदतः
।सर्वाः
प्रकृतिसम्भूता
उत्तमाधाममध्यमाः
।
सत्त्वांशा-श्चोत्तमा
ज्ञेयाः
सुशीलाश्च
प्रतिव्रताः
।
मध्यमा
राजसा-श्चांशास्ताश्च
भोग्याः
प्रकीर्त्तिताः
।
सुखसम्भोगवश्याश्चस्वकार्य्ये
तत्पराः
सदा
।
अधमास्ताससाश्चांशा
अजातकुलसम्भवाः
।
दुर्मुखाः
कुलटा
धूर्त्ताः
स्वतन्त्राः
कलह-प्रियाः
।
पृथिव्यां
कुलटा
याश्च
स्वर्गे
चाप्सरसां
गणाः
।प्रकृतेस्तामसांशास्ताः
पुंश्चल्यः
परिकीर्त्तिताः
।
एवंनिगदितं
सर्वं
प्रकृतेः
परिकीर्त्ततम्”
।इति
स्त्रीमात्रस्य
प्रकृत्यंशतया
प्रकृतिवाचकशब्दस्यैव
प्रा-गुत्कीर्त्त्यत्वं
निर्णीतं
यथा“आदौ
राधां
समुच्चार्य्य
पश्चात्
कृष्णं
विदुर्बुधाः
।
निमित्त-मस्य
मां
भक्तं
वद
भक्तजनप्रिय!”
श्रीनारायण
उवाच“निमित्तमस्य
त्रिविधं
कथयामि
निशामम
।
जगन्मा-ता
च
प्रकृतिः
पुरुषश्च
जगत्पिता
।
गरीयसीति
जगतांमाता
शतगुणैः
पितुः
।
राधकृष्णेति
गौरीशेभ्येवंशब्दः
श्रुतौ
श्रुतः
।
कृष्णराधेशगौरीति
लोके
न
च
कदाश्रुतः
।
प्रसीद
रोहिणीचन्द्र!
गृहाणार्घ्यमिदं
मम
।गृहाणार्घ्यं
मया
दत्तं
संज्ञया
सह
भास्कर!
।
प्रसीदकमलाकान्त!
गृहाण
मम
पूजनम्
।
इति
दृष्टं
साम-वेदे
कौथुमे
मुनिसत्तम!
।
राशब्दोच्चारणादेव
स्फीतोभवति
माधवः
।
धाशब्दोच्चारतः
पश्चाद्धावत्येव
ससम्भ्रमः
।आदौ
पुरुषमुच्चार्य्य
पश्चात्
प्रकृतिमुच्चरेत्
।
स
भवेन्मातृ-गामी
च
वेदातिक्रमणे
मुने!”
व्रह्मवैपु०
जन्म०
ख०
५०
अ०
।
प्रकृति
प्रकृति
feminine
(
कृ
sfx.
ति
)
nature:
कायकारणकर्तृत्वे
हेतुस्
प्रकृतिर्
उच्यते
on
appelle
प्रकृति
la
cause
active
contenue
dans
l'acte
corporel
en
gén.
cause,
origine.
La
loi
de
la
nature:
प्रकृतिम्
यामि
je
suis
l'ordre
naturel.
La
Nature
personnifiée
[
c-à-d.
l'élément
actif
qui,
en
s'unissant
au
पुरुष,
produit
toutes
choses
].
Le
principe
féminin
organe
de
la
génération
femme
mère
les
mères
divines,
les
déesses,
en
gén.
Elément
de
l'être
avant
l'acte
générateur
[
il
y
en
a
8:
les
5
आकाशस्,
la
grandeur,
l'illusion,
la
tendance
à
l'individualité
ou
अहंकार
]
élément
primitif:
संहिता
पदप्रकृतिस्
le
le
langage
a
pour
éléments
les
mots.
Qqf.
élément
ou
partie
constitutive
d'une
administration
royale
[
par
ex.
l'armée,
les
finances,
le
roi,
ses
ministres,
etc.
].
Stance
de
4
vers,
de
21
syllabes
chacun.
Au
pl.
प्रकृतयस्
les
sujets,
les
peuples.
प्रकृतिज
a.
(
जन्
)
naturel
produit
par
la
प्रकृति।
प्र-कृति-
Feminine.
forme
naturelle,
forme
primitive
état
naturel,
condition
naturelle
fondement
,
origine,
cause
(
gramm.
)
radical
archétype
nature,
disposition
naturelle,
tempérament
philos,
matière
originelle,
en
tant
not.
qu'opposée
à
l'esprit
(
पुरुष-
)
Nature
(
divinisée
)
les
8
éléments
primordiaux
rôle
(
dram.
)
(
polit.
)
éléments
constitutifs
d'un
État
(
sans
ou
avec
le
prince
)
ministre
sujet
d'un
roi,
citoyen
तृतीया
प्।
(
état
d'
)
eunuque
-मन्त्-
a.
qui
a
sa
forme
naturelle,
original
naturel,
usuel
qui
se
trouve
dans
une
disposition
d'esprit
normale,
bien
disposé
-मय-ई-
a.
qui
est
dans
un
état
naturel
.
°कृपण-
a.
naturellement
lent
(
d'esprit
).
°कोप-
Masculine.
hostilité
innée,
originelle.
°ज-
ag.
inné.
°तरल-
a.
naturellement
inconstant,
frivole.
°निष्ठुर-
a.
naturellement
cruel.
°पुरुष-
Masculine.
ministre.
°मण्डल-
nt.
ensemble
des
sujets,
royaume
entier.
°विषम-
a.
rude
par
nature.
°श्रैष्ठ्य-
nt.
supériorité
d'origine.
°संपन्न-
a.
v.
qui
a
une
noble
nature.
°संभव-
a.
issu
de
la
Prakṛti.
°सिद्ध-
a.
v.
naturel,
inné
nt.
nature
réelle.
°सुभोग-
a.
qui
est
naturellement
agréable.
°स्थ-
ag.
qui
est
dans
son
état
naturel,
inaltéré,
normal,
sain
inné,
naturel
°स्थदर्शन-
a.
qui
a
retrouvé
la
faculté
de
la
vue.
प्रकृती-जन-
Masculine.
coll.
sujets
d'un
roi.