लिङ्ग

लिङ्ग

Neuter.

(

-ङ्कं

)

1.

A

mark,

a

spot,

a

stain,

a

sign,

a

token,

&c.

2.

A

badge

or

mark

assumed

with

a

view

to

deceive.

3.

A

sign

of

sex,

the

penis.

4.

The

phallus,

or

ŚIVA

under

that

emblem.

5.

In-

ference,

probable

conclusion.

6.

The

premises

leading

to

a

con-

clusion.

7.

Nature

or

Prakritī,

according

to

the

Sānkhya

philosophy,

which

considers

this

as

the

active

power

in

creation.

8.

Gender,

(

as

पुंलिङ्गः

the

masculine

gender,

&c.

)

9.

The

order

of

the

religious

student.

10.

Symptom

or

mark

of

disease.

11.

The

predicate

of

a

proposition.

12.

Evidence.

Etymology

लिगि

to

go,

&c.,

Affix.

अच्

।

लिङ्ग

neuter

mark,

sign,

emblem,

badge,

characteristic,

attribute,

sectarian

mark

proof,

means

of

proof,

evidence

(

jurisprudence

)

organ

of

generation,

especially

the

male

organ

of

Śiva

(

(

ritual or religion

)

)

idol

in general

gender

(

grammar

),

the

subtile

frame

or

body

(

ph.

).

लिङ्ग

(

ङ्गं

)

1.

Neuter.

A

mark,

a

sign

the

penis

the

phallus

gender

in-

ference

or

its

premises

nature.

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

gender

नपुंसक

-

napuMsaka

-

Neuter

-

neutergender

स्त्रीलिङ्ग

-

strIliGga

-

Neuter

-

femininegender

पुंलिङ्ग

-

puMliGga

-

Neuter

-

masculinegender

[

Grammar

]

व्यक्ति

-

vyakti

-

Feminine

-

gender

[

gramm.

]

त्रिलिङ्गी

-

triliGgI

-

Feminine

-

3

genders

तृतीयप्रकृति

-

tRtIyaprakRti

-

Feminine

-

neuter

gender

षण्ढ

-

SaNDha

-

Masculine

Neuter

-

neuter

gender

स्त्रीलिङ्ग

-

strIliGga

-

Neuter

-

female

gender

द्विहीन

-

dvihIna

-

Neuter

-

neuter

gender

क्लैब्य

-

klaibya

-

Neuter

-

neuter

gender

क्लीब

-

klIba

-

Neuter

-

neuter

gender

क्लीबलिङ्ग

-

klIbaliGga

-

Neuter

-

neuter

gender

नपुंसकलिङ्ग

-

napuMsakaliGga

-

Neuter

-

neuter

gender

स्त्री

-

strI

-

Feminine

-

feminine

gender

नामलिङ्ग

-

nAmaliGga

-

Neuter

-

gender

of

nouns

त्रिलिङ्गक

-

triliGgaka

-

Adjective

-

having

3

genders

पुम्भाव

-

pumbhAva

-

Masculine

-

masculine

gender

लिङ्गविपर्यय

-

liGgaviparyaya

-

Masculine

-

change

of

gender

अलिङ्ग

-

aliGga

-

Neuter

-

having

no

gender

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

imageofagod

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

gender

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

order

of

the

religious

student

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

disguise

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

characteristic

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

sign

of

gender

or

sex

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

idol

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

anything

having

an

origin

and

therefore

liable

to

be

destroyed

again

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

corpus

delicti

[

concrete

evidence

of

a

crime

]

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

organ

of

generation

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

emblem

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

landmark

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

sign

of

guilt

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

inference

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

badge

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

proof

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

eternal

procreative

germ

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

spot

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

invariable

mark

which

proves

the

existence

of

anything

in

an

object

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

conclusion

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

male

organ

or

phallus

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

reason

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

evidence

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

symptom

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

mark

of

disease

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

crude

base

or

uninflected

stem

of

a

noun

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

mark

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

sign

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

guise

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

any

assumed

or

false

badge

or

mark

लिङ्ग

-

liGga

-

Neuter

-

token

व्यतिरेकिन्-लिङ्ग

-

vyatirekin-liGga

-

Masculine

-

an

exclusive

mark

[

logic

]

व्यतिरेकिन्-लिङ्ग

-

vyatirekin-liGga

-

Masculine

-

negative

property

[

logic

]

लिङ्ग

liGga

Neuter

corpus

delicti

[

concrete

evidence

of

a

crime

]

लिङ्ग

Neuter.

(

-ङ्गं

)

1

A

mark,

a

spot,

a

stain,

a

sign,

a

token,

&c.

2

The

penis.

3

The

phallus,

or

ŚIVA

under

that

emblem.

4

Inference,

probable

conclusion.

5

The

premises

leading

to

a

conclusion.

6

Nature

or

Prakṛti,

according

to

the

Sāṃkhya

philosophy,

which

considers

this

as

the

active

power

in

creation.

7

Gender,

(

as

पुंलिङ्गः

the

masculine

gender,

&c.

)

8

The

order

of

the

religious

student.

9

Symptom

or

mark

of

disease.

Etymology

लिगि

to

go,

&c.,

Affix.

अच्.

लिङ्गम्

[

liṅgam

],

[

लिङ्ग्-अच्

]

A

mark,

sign,

token,

an

emblem,

a

badge,

symbol,

distinguishing

mark,

characteristic

यतिपार्थिवलिङ्गधारिणौ

Raghuvamsa (Bombay).

8.16

अथवा

प्रावृषेण्यैरेव

लिङ्गै-

र्मम

राजोपचारः

संप्रति

Vikramorvasîyam (Bombay).

4

मुनिर्दोहदलिङ्गदर्शी

14.71

Manusmṛiti.

1.

3

8.25,

252.

A

false

or

unreal

mark,

a

guise,

disguise,

a

deceptive

badge

लिङ्गैर्मुदः

संवृतविक्रियास्ते

Raghuvamsa (Bombay).

7.

3

क्षपणकलिङ्गधारी

Mudrârâkshasa (Bombay),

1

न

लिङ्गं

धर्मकारणम्

Hitopadesa (Nirṇaya Ságara Edition).

4.85.

See

लिङ्गिन्

below.

A

symptom,

mark

of

disease.

A

means

of

proof,

a

proof,

evidence.

(

In

logic

)

Thehetu

or

middle

term

in

a

syllogism

particularly

the

assertion

of

the

hetu's

being

found

in

the

पक्ष

or

minor

term

coupled

with

the

statement

of

the

invariable

concomitance

between

this

hetu

and

the

major

term

it

is

thus

defined:

व्याप्तिपक्षधर्मतावल्लिङ्गम्

Tarka

K.

The

sign

of

gender

or

sex.

Sex

गुणाः

पूजास्थानं

गुणिषु

न

च

लिङ्गं

न

च

वयः

Uttararàmacharita.

4.11.

The

male

organ

of

generation.

Gender

(

in

Grammar.

)

The

genital

organ

of

Śiva

worshipped

in

the

form

of

a

Phallus.

The

image

of

a

god,

an

idol

धत्ते$सावात्मनो

लिङ्गं

मायया

विसृजन्

गुणान्

Bhágavata (Bombay).

7.2.22.

One

of

the

relations

or

indications

(

such

as

संयोग,

वियोग,

साहचर्य

Et cætera.

)

which

serve

to

fix

the

meaning

of

a

word

in

any

particular

passage

Exempli gratia, for example.

in

कुपितो

मकरध्वजः

the

word

कुपित

restricts

the

meaning

of

मकरध्वज

to

'Kāma'

see

Kávyaprakâsa.

2

and

commentary

ad

Locative.

तदेव

सक्तः

सह

कर्मणैति

लिङ्गं

मनो

यत्र

निषक्तमस्य

Bṛihadâraṇyakopanishad.

4.4.6.

(

In

Vedānta

Philosophy.

).

The

subtle

frame

or

body,

the

indestructible

original

of

the

gross

or

visible

body

Compare.

पञ्चकोष

यं

योगिनो

योग-

समाधिना

रहो

ध्यायन्ति

लिङ्गादसुतो

ममुक्षया

Bhágavata (Bombay).

3.19.28.

A

spot,

stain.

The

nominal

base,

the

crude

form

of

a

noun

(

प्रातिपदिक

).

(

In

Sāṅ.

Philosophy.

)

Pradhāna

or

Prakṛiti

quod vide, which see.

The

effect

or

product

(

that

which

is

evolved

out

of

a

primary

cause

and

itself

becomes

a

producer

).

Inference,

conclusion

अव्यक्तमिति

विज्ञेयं

लिङ्गग्राह्यमतीन्द्रियम्

Mahâbhârata (Bombay).

*

12.189.15.

Equal or equivalent to, same as.

उपाधि

योगेन

धृत्युद्यमसत्त्वयुक्तो

लिङ्गं

व्यपोहेत्

कुशलो$हमाख्यम्

Bhágavata (Bombay).

5.5.13.

Compound.

-अग्रम्

the

glans

penis.

-अनु-

शासनम्

the

laws

of

grammatical

gender.

-अर्चनम्

the

worship

of

Śiva

as

a

liṅga.

-अर्शस्

Neuter.

a

particular

disease

of

the

genital

organs.

-आख्यः

Name

of

one

of

the

sub-divisions

of

the

production

according

to

Sāṅkhya

लिङ्गाख्यो

भावाख्यः

Sān

Kâdambarî (Bombay).

52.

-देहः,

-शरीरम्

the

subtle

frame

or

body

see

लिङ्ग

(

13

)

above.

-धारिन्

Adjective.

wearing

a

badge.

नाशः

loss

of

the

characteristic

marks.

loss

of

penis.

loss

of

vision,

a

particular

disease

of

the

eye.

-परामर्शः

the

finding

out

or

consideration

of

a

sign

or

characteristic

(

in

logic

)

(

Exempli gratia, for example.

that

smoke

is

a

sign

of

fire

)

as

वह्निव्याप्यधूमवानयं

पर्वतः

इति

लिङ्गपरामर्शः.

-पीठम्

the

pedestal

of

a

शिवलिङ्ग.

-पुराणम्

Name.

of

one

of

the

18

Purāṇas.

-प्रतिष्ठा

the

establishment

or

consecration

of

a

liṅga.

-वर्धन

Adjective.

causing

erection

of

the

male

organ.

-विपर्ययः

change

of

gender.

-वृत्तिa.

hypocritical.

-वृत्तिः

a

religious

hypocrite.

-वेदी

the

base

or

pedestal

of

a

liṅga.

-शास्त्रम्

a

grammatical

treatise

on

gender.

-शोफः

swelling

on

the

penis.-स्थः

a

religious

student

न

श्रोत्रियो

न

लिङ्गस्थः

(

साक्षी

कार्यः

)

Manusmṛiti.

8.65.

लिङ्ग

neuter gender.

(

once

masculine gender.

in

NṛsUp.

ifc.

f(

आ

).

,

f(

ई

).

only

in

विष्णु-लिङ्गी

prob.

from.

√

लग्

confer, compare.

लक्ष,

लक्षण

)

a

mark,

spot,

sign,

token,

badge,

emblem,

characteristic

(

ifc.

equal, equivalent to, the same as, explained by.

तल्-लिङ्ग,

‘having

anything

for

a

mark

or

sign’

),

upaniṣad

mahābhārata

et cetera.

any

assumed

or

false

badge

or

mark,

guise,

disguise,

mahābhārata

kāvya literature

et cetera.

a

proof,

evidence,

kaṇāda 's vaiśeṣika-sūtra

kātyāyana-śrauta-sūtra

sarvadarśana-saṃgraha

a

sign

of

guilt,

corpus

delicti,

yājñavalkya

,

Sch.

the

sign

of

gender

or

sex,

organ

of

generation,

manu-smṛti

harivaṃśa

purāṇa

et cetera.

the

male

organ

or

Phallus

(

especially.

that

of

Śiva

worshipped

in

the

form

of

a

stone

or

marble

column

which

generally

rises

out

of

a

योनि,

q.v.,

and

is

set

up

in

temples

dedicated

to

Śiva

formerly

12

principal

Śiva-liṅgas

existed,

of

which

the

best

known

are

Soma-nātha

in

Gujarāt,

Mahā-kāla

at

Ujjayinī,

Viśveśvara

at

Benares

et cetera.

but

the

number

of

Liṅgas

in

India

is

estimated

at

30

millions,

Indian Wisdom, by Sir M. Monier-Williams

322

neuter gender.

Religious Thought and Life in India, also called 'brāhmanism and hindūism,' by Sir M. Monier-Williams

78,

1

90

),

mahābhārata

rāmāyaṇa

et cetera.

gender

(

in

grammar.

confer, compare.

पुं-ल्°

),

prātiśākhya

pāṇini

the

image

of

a

god,

an

idol,

varāha-mihira 's bṛhat-saṃhitā

(

in

logic

)

equal, equivalent to, the same as, explained by.

व्याप्य,

the

invariable

mark

which

proves

the

existence

of

anything

in

an

object

(

as

in

the

proposition

‘there

is

fire

because

there

is

smoke’,

smoke

is

the

लिङ्ग

confer, compare.

Indian Wisdom, by Sir M. Monier-Williams

62

)

inference,

conclusion,

reason

(

confer, compare.

काव्य-ल्°

)

equal, equivalent to, the same as, explained by.

लिङ्गशरीर

(

in

Vedānta

)

anything

having

an

origin

and

therefore

liable

to

be

destroyed

again,

kapila

equal, equivalent to, the same as, explained by.

आकाश,

kāraṇḍa-vyūha

(

in

Sāṃkhya

)

equal, equivalent to, the same as, explained by.

प्रकृति

or

प्रधान,

‘the

eternal

procreative

germ’,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

equal, equivalent to, the same as, explained by.

व्यक्त,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

confer, compare.

Religious Thought and Life in India, also called 'brāhmanism and hindūism,' by Sir M. Monier-Williams

30

equal, equivalent to, the same as, explained by.

प्रातिपदिक,

the

crude

base

or

uninflected

stem

of

a

noun

(

shortened

into

लि

),

vopadeva

,

Sch.

(

in

rhet.

)

an

indication

(

word

that

serves

to

fix

the

meaning

of

another

word

e.g.

in

the

passage

कुपितो

मकर-ध्वजः

the

word

कुपित

restricts

the

meaning

of

मकर-ध्वज

to

‘Kāma’

)

equal, equivalent to, the same as, explained by.

लिङ्ग-पुराण,

bhāgavata-purāṇa

the

order

of

the

religious

student,

Horace H. Wilson

a

symptom,

mark

of

disease,

Horace H. Wilson

लिङ्ग

liṅg-a,

Neuter.

[

anything

attaching

to

an

object

]

mark,

token,

sign,

emblem,

characteristic

catchword

deceptive

badge

(

rare,

E.

)

proof,

evidence

sign

of

guilt,

stolen

property

sign

sex,

sexual

organ

-gram-

-matical

gender

Śiva's

phallus

(

as

an

object

of

worship

)

image

of

a

god

(

rare

)

typical

or

subtle

body

(

the

indestructible

original

of

the

gross

visible

body:

Vedānta

phil.

)

nominal

base

(

=

prātipadika:

gr.

):

-deha,

Masculine.

Neuter.

subtle

body

(

phil.

)

-dhāraṇa,

Neuter.

bearing

of

marks

of

identification

-nāśa,

Masculine.

loss

of

characteristic

marks

-pīṭha,

Neuter.

pedestal

of

a

Śiva

phallus

-purāṇa,

Neuter.

T.

of

a

Purāṇa

-mātra,

Neuter.

intellect

-mūrti,

Adjective.

having

the

form

of

a

phallus

(

Śiva

).

लिङ्ग,

Neuter.

1.

A

mark,

a

sign,

Nal.

5,

14.

2.

A

spot.

3.

A

religious

mark,

Man.

4,

200.

4.

The

penis.

5.

The

phallus,

or

Śiva

under

that

emblem.

6.

Nature,

as

the

active

power

in

creation.

7.

The

primary

body,

Vedāntas.

in

Chr.

206,

11

cf.

21.

8.

Gender.

9.

The

reason,

or

middle

term,

Bhāṣāp.

66.

10.

The

order

of

the

religious

student.

11.

Symptom

of

disease.

Compound

ऋतु-,

Neuter.

the

peculiar

marks

of

the

seasons,

Man.

1,

30.

त्रि-,

I.

Adjective.

1.

possessed

of

the

three

qualities,

Bhāg.

P.

3,

20,

13.

2.

having

three

genders

(

as

an

Adjective.

).

II.

the

name

of

a

country.

देव-,

Neuter.

an

idol,

Bhāg.

P.

3,

17,

13.

निर्लिङ्ग,

i.

e.

निस्-,

Adjective.

without

distinguishing

marks,

MBh.

5,

1610.

पुंलिङ्ग,

i.

e.

पुंस्-,

I.

Neuter.

1.

manhood,

MBh.

5,

7489.

2.

the

masculine

gender.

II.

Adjective.

having

the

marks

of

a

male,

MBh.

9,

3304.

विष्णुलिङ्गी,

i.

e.

विष्णु-लिङ्ग

+

ई,

Feminine.

a

quail.

स्त्री-,

Neuter.

1.

the

female

organs,

Chr.

58,

5.

2.

the

feminine

gender.

लिङ्ग

"भ्वा*

पर*

,

"

-

-

"जाना,

हिलना-जुलना"

लिङ्ग

"चुरा*

उभ*

,

"

-

-

"रङ्ग

भरना,

चित्रित

करना"

लिङ्ग

"चुरा*

उभ*

,

"

-

-

किसी

संज्ञा

शब्द

की

उसके

लिङ्ग

के

अनुसार

रूपरचना

करना

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

लिङ्ग्+अच्

"निशान,

चिह्न,

निशानी,

प्ररूप,

बिल्ला,

प्रतीक,

विभेदक

चिह्न,

लक्षण

"

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"अवास्तविक

या

मिथ्या

चिह्न,

वेश,

छ्द्मवेश,

धोखे

में

डालने

वाला

बिल्ला"

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"लक्षण,

रोग

के

चिह्न"

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"प्रमाण

के

साधन,

प्रमाण,

सबूत,

साक्ष्य"

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

किसी

प्रतिज्ञा

का

विधेय

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

लिङ्गचिह्न

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

योनि

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"पुरुष

की

जननेन्द्रिय,

शिश्न"

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"स्त्री

या

पुरुषवाची

शब्द

पहचानने

का

चिह्न,

लिङ्ग"

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

शिवलिङ्ग

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"देवमूर्ति,

प्रतिमा"

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

एक

प्रकार

का

संबंध

या

अभिसूचक

जो

किसी

शब्द

के

किसी

विशेष

संदर्भ

में

अर्थ

निश्चित

करने

का

काम

देता

है

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

"सूक्ष्म

शरीर,

दृश्यमान

स्थूल

शरीर

का

अविनश्वर

मूल

शरीर"

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

लिङ्ग+अच्

चिन्ह

निशान

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

लिङ्ग+अच्

"प्रतीक,

विशिष्टता"

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

लिङ्ग+अच्

रोग

का

लक्षण

लिङ्गम्

नपुंलिङ्गम्

-

लिङ्ग+अच्

शारीरिक

सत्ता

liMga

{%

n.

%}

1.

A

sign,

a

token,

a

mark,

a

characteristic,

मुनिर्दोहदलिंगदर्शी

R.xiv.71,

M.i.30,

viii.25

2.

a

badge

or

mark

assumed

with

a

view

to

deceive,

स

वर्णिलिंगी

विदितः

समाययौ

युधिष्ठिरं

द्वैतवने

वनेचरः

Kir.i.1,

किंगैर्मुदः

संवृतविक्रियाते

R.vii.30

3.

a

mark

of

disease,

a

symptom

4.

the

predicate

of

a

proposition

See

हेतु

5.

a

means

of

proof,

evidence

6.

a

sign

of

sex

7.

the

male

organ

of

generation

8.

gender

(

in

gram.

)

9.

Śiva’s

genital

organ

worshipped

as

a

representative

of

him

10.

the

image

of

a

god,

an

idol

11.

an

indication

which

fixes

the

meaning

of

a

word

in

a

particular

context,

as

in

कुपितो

मकरध्वजः,

where

कुपितत्व

leads

one

to

understand

मकरध्वज

in

the

sense

of

‘काम’

K.Pr.ii.

12.

one

of

the

five

sheaths

that

encase

the

soul

(

in

Vedānta

phil.

).

लिङ्ग

n.

(

r.

लिङ्ग्

s.

अ

)

1

)

signum,

indicium.

N.

5.

14.

BH.

14.

21.

2

)

penis.

3

)

phallus.

liṅga

(

BL

SII

1

CII

3,

etc.

),

same

as

śiva-liṅga

the

phallic

emblem

of

Śiva

the

emblem

connected

with

the

worship

of

Śiva

generally

named

after

the

founder

with

the

suffix

īśvara.

liṅga,

n.

mark

(

by

which

one

knows

or

recognizes

a

thing

),

Kenn-zeichen,

characteristic.

[

connected

w.

√lag

in

the

same

way

as

lakṣa,

q.

v.

]

लिङ्ग

(

1

)

sign

or

characteristic

mark

generally

the

mute

letter

prefixed

or

suffixed

to

roots,

affixes,

or

aug-

ments

and

their

substitutes

with

a

specific

purpose

cf.

किंचिल्लिङ्गमासज्य

वक्ष्यामि

M.

Bh.on

I.1.1

Vārt.7,

अवयवे

कृतं

लिङ्ग

समुदायस्य

विशेषकं

भवति

M.

Bh.

on

P.I.3.62

Vārt.

5

(

2

)

proof,

evi-

dence

(

प्रमाण

)

the

word

is

often

used

in

the

Paribhāșendușekhara

and

other

works

in

connection

with

a

rule

or

part

of

a

rule

quot-

ed

as

an

evidence

to

deduce

some

general

dictum

or

Paribhāșā

(

3

)

gender

cf.

लिङ्ग

स्त्रीलिङ्गपुलिङ्गनपुंसकानि

Kāś.

on

P.

II.

3.

46

cf.

also

प्रातिपदिकग्रहणे

लिङ्गविशिष्टस्यापि

ग्रहणम्.

Par.

Śek.Pari.71.The

gender

of

a

word

in

Sanskrit

language

does

not

depend

on

any

specific

properties

of

a

thing

it

simply

depends

on

the

current

usage

cf.

लोकाश्रयत्वाल्लिङ्गस्य

which

is

often

quoted

in

the

Mahābhāsya

cf.

M.

Bh.

on

P.

II.

1.36,

II.2.29,

II.4.12,

IV.

1.3,

V.3.66,

V.4.68,

VIII.1.15.

For

details

see

Mahābhāșya

on

P.IV.1.

3

where

after

a

long

enlightening

discussīon

the

definition

संस्त्यानप्रसवौ

लिङ्गम्

is

given.

*liṅga,

the

Phallus

of

Śiva.

VII,

9485,

9486,

9489,

9616,

9617,

9625,

9631

X,

780,

782

XIII,

824(

?

),

1255

(

Śiva's

1000

names^2

),

7512,

7516,

7517,

7518.

लिङ्ग

नपुं।

चिह्नम्

समानार्थकाः

कलङ्क,

अङ्क,

लाञ्छन,

चिह्न,

लक्ष्मन्,

लक्षण,

लिङ्ग,

निमित्त,

पद,

व्यञ्जन,

प्रज्ञान

3।3।25।2।2

स्वर्गेषुपशुवाग्वज्रदिङ्नेत्रधृणिभूजले।

लक्ष्यदृष्ट्या

स्त्रियां

पुंसि

गौर्लिङ्गं

चिह्नशेफसोः॥

==>

विष्णुलाञ्छनम्

पदार्थ-विभागः

चिह्नम्

लिङ्ग

नपुं।

पुरुषलिङ्गः

समानार्थकाः

शिश्न,

मेढ्र,

मेहन,

शेफस्,

लिङ्ग,

प्रकृति

3।3।25।2।2

स्वर्गेषुपशुवाग्वज्रदिङ्नेत्रधृणिभूजले।

लक्ष्यदृष्ट्या

स्त्रियां

पुंसि

गौर्लिङ्गं

चिह्नशेफसोः॥

सम्बन्धि1

==>

पुरुषः

पदार्थ-विभागः

अवयवः

लिङ्गं,

क्लीबम्

(

लिङ्ग्यते

अनेन

इति

।

लिङ्ग

+

घञ्

।अभिधानात्

क्लीवलिङ्गत्वम्

।

)

चिह्रम्

।

(

यथा,

महाभारते

।

१

।

२

।

१२

।“येन

लिङ्गेन

यो

देशो

युक्तः

समुपलक्ष्यते

।तेनैव

नाम्ना

तं

देशं

वाच्यमाहुर्मनीषिणः

॥

”

)शेफः

।

इत्यमरः

॥

अनुमानम्

।

साङ्ख्योक्त-प्रकृतिः

।

(

यथा,

सांख्यकारिकायाम्

।

५५

।“तत्र

जरामरणकृतं

दुःखं

प्राप्नोति

चेतनःपुरुषः

।लिङ्गस्याविनिवृत्तेस्तस्माद्दुःखं

स्वभावेन

॥

”प्रकृतिकार्य्यं

विकृतिश्च

।

यथा,

तत्रैव

।

१०

।“हेतुमदनित्यमव्यापि

सक्रियमनेकमाश्रितंलिङ्गम्

।सावयबं

परतन्त्रं

व्यक्तं

विपरीतमव्यक्तम्

॥

”विशेषस्तु

तत्र

द्रष्टव्यः

।

)

शिवमूर्त्तिविशेषः

।

इतिमेदिनी

।

गे,

२३

॥

व्याप्यम्

।

व्यक्तम्

।

पुंस्त्वादिः

।इति

त्रिकाण्डशेषः

॥

(

यथा,

मनुः

।

५

।

१३६

।“एका

लिङ्गे

गुदे

तिस्रस्तथैकत्र

करे

दश

।उभयोः

सप्त

दातव्या

मृदः

शुद्धिमभीप्सता

॥

”

)सामर्थ्यम्

।

यथा,

--“यावतामेव

धातूनां

लिङ्गं

रूढिगतं

भवेत्

।अर्थश्चैवाभिधेयस्तु

तावद्भिर्गुणविग्रहः

॥

”इति

तिथ्यादितत्त्वे

एतत्कारिकाव्याख्यायां

रघु-नन्दनः

॥

*

॥

अथ

शेफार्थस्य

लिङ्गस्य

पर्य्यायः

।शिश्नः

२

स्वरस्तम्भः

३

उपस्थः

४

मदनाङ्कुशः

५कन्दर्पमुषलः

६

शेफः

७

मेहनम्

८

शेफः

[

स्

]

९मेढ्रः

१०

लांगुः

११

ध्वजः

११

रागलता

१३व्यङ्गः

१४

।

इति

शब्दरत्नावली

॥

लाङ्गूलम्

१५साधनम्

१६

सेफः

१७

कामाङ्कुशः

१८

।

इतिजटाधरः

॥

*

॥

लिङ्गमूले

वादिलान्तवर्णयुक्त-स्वाधिष्ठाननामकषड्

दलपद्ममस्ति

।

यथा,

--“मूलाधारे

त्रिकोणाख्ये

इच्छाज्ञानक्रियात्मके

।मध्ये

स्वयम्भूलिङ्गन्तु

कोटिसूर्य्यसमप्रभम्

॥

तद्वाद्ये

हेमवर्णाभं

व

स

वर्णचतुर्दलम्

।तदूर्द्ध्वेऽग्निसमप्रख्यं

षड्दलं

हीरकप्रभम्

॥

वादिलान्तषड्र्णेन

युक्तञ्चाधिष्ठानसंज्ञकम्

।स्वशब्देन

परं

लिङ्गं

स्वाधिष्ठानं

ततो

विदुः

॥

”इति

तन्त्रम्

॥

*

॥

अस्याधिष्ठातृदेवतादिर्यथा

।“प्रजनः

सर्व्वभूतानामुपस्थोऽध्यात्ममुच्यते

।अधिभूतं

तथा

शुक्रं

दैवतञ्च

प्रजापतिः

॥

”इति

महाभारते

आश्वमेधिकपर्व्व

॥

*

॥

अस्य

शुभाशुभलक्षणं

यथा,

--“स्वल्पे

लिङ्गे

च

धनवान्

स्याच्च

पुत्त्रादि-वर्ज्जितः

।स्थूललिङ्गो

दरिद्रः

स्याद्दःख्येकवृषणी

भवेत्

॥

”इति

गारुडे

६३

अध्यायः

॥

*

॥

अपि

च

।“महद्भिरायुराख्यातं

ह्यल्पलिङ्गो

धनी

नरः

।अपत्यरहितश्चैव

स्थूललिङ्गो

धनोज्झितः

॥

”महद्भिर्जानुभिरिति

शेषः

।“मेढ्रे

वामनते

चैव

सुतान्नरहितो

भवेत्

।वक्रेऽन्यथापुत्त्रवान्

स्यात्

दारिद्र्यं

विनतेत्वधः

॥

अल्पे

तु

तनयो

लिङ्गे

शिरालेऽथ

सुखी

नरः

।स्थूलग्रन्थियुते

लिङ्गे

भवेत्

पुत्त्रादिसंयुतः

॥

”इति

गारुडे

६६

अध्यायः

॥

अन्यच्च

।“दीर्घलिङ्गेन

दारिद्र्यं

स्थूललिङ्गेन

निर्द्धनः

।कृशलिङ्गेन

सौभाग्यं

ह्रस्वलिङ्गेन

भूपतिः

॥

कर्कशैः

कठिनैर्लिङ्गैः

परदाररतः

सदा

।रमते

च

सदा

दासीं

निर्द्धनो

भवति

ध्रुवम्

॥

कृशलिङ्गेन

सूक्ष्मेण

रक्तलिङ्गेन

भूपतिः

।परस्त्रीं

रमते

नित्यं

नारीणां

वल्लभो

भवेत्

॥

कृशलिङ्गेन

रक्तेन

लभते

चोत्तमाङ्गनाम्

।राज्यं

सुखञ्च

दिव्याङ्ग्याः

कन्यकायाः

पति-र्भवेत्

॥

”इति

सामुद्रकम्

॥

शिवस्य

लिङ्गरूपस्य

तन्निर्माल्याग्राह्यत्वस्य

चकारणं

यथा,

--दिलीप

उवाच

।“वेद्मि

स्माहं

द्विजश्रेष्ठ

!

रुद्रस्त्रिपुरहन्तकः

।कस्माद्विगर्हितं

रूपं

प्राप्तवान्

सह

भार्य्यया

॥

योनिलिङ्गस्वरूपञ्च

कथं

स्यात्

सुमहात्मनः

।पञ्चवक्त्रश्चतुर्बाहुः

शूलपाणिस्त्रिलोचनः

॥

कथं

विगर्हितं

रूपं

प्राप्तवान्

द्विजपुङ्गव

!

।एवं

सर्व्वं

समाचक्ष्व

मित्रावरुणनन्दन

॥

श्रीवशिष्ठ

उवाच

।शृणु

राजन्

प्रवक्ष्यामि

यन्मां

पृच्छसि

गौरवात्

।स्वायम्भुवो

मनुः

पूर्व्वं

मन्दरे

पर्व्वतोत्तमे

॥

इयाज

मुनिभिः

सार्द्धं

दीर्घसत्रमनुत्तमम्

।तस्मिन्

समागताः

सर्व्वे

मुनयः

शंसितव्रताः

॥

अन्वेष्टुं

देवतातत्त्वं

मिथः

प्रोचुस्तपोधनाः

।विप्राणावेदविदुषां

कः

पूज्यो

देवतावरः

॥

इति

तस्य

वचः

श्रुत्वा

सर्व्व

एव

महर्ययः

।भृगुं

तपोनिधिं

विप्रं

प्रोचुः

प्राञ्जलयस्तदा

॥

ऋषय

ऊचुः

।अस्माकं

संशयं

छेत्तुं

समर्थोऽसि

शुभव्रत

।ब्रह्मविष्णुमहेशानामन्तिकं

व्रज

सुव्रत

॥

गत्वा

तेषां

समीपन्तु

तथा

दृष्ट्वा

च

विग्रहान्

।शुद्धसत्त्वगुणस्तेषां

यस्मिन्

संविद्यते

मुने

!

॥

स

एव

पूज्यो

विप्राणां

नेतरस्तु

कदाचन

।तस्मात्

त्वं

हि

मुनिश्रेष्ठ

विबुधानां

निरासनम्

॥

क्षिप्रं

कुरु

मुनिश्रेष्ठ

सर्व्वलोकहितं

प्रभो

॥

एवमुक्तस्ततस्तूर्णं

कैलासं

मुनिसत्तमः

।जगाम

बामदेवेन

यत्रास्ते

वृषभध्वजः

॥

गृहद्वारमुपागम्य

शङ्करस्य

महात्मनः

।शूलहस्तं

महारौद्रं

नन्दिं

दृष्ट्वाब्रवीद्द्विजः

॥

संप्राप्तो

हि

भृगुर्विप्रो

हरं

द्रष्टुं

सुरोत्तमम्

।निवेदयस्व

मां

शीघ्रं

शङ्कराय

महात्मने

॥

तस्य

तद्वचनं

श्रुत्वा

नन्दी

सर्व्वगणेश्वरः

।उवाच

परुषं

वाक्यं

महर्षिममितौजसम्

॥

असान्निध्यः

प्रभोस्तस्य

देव्या

क्रीडति

शङ्करः

।निवर्त्तस्व

निवर्त्तस्व

यदि

जीवितुमिच्छसि

॥

एवं

निराकृतस्तेन

तत्रातिष्ठन्महातपाः

।बहूनि

दिवसान्यस्मिन्

गृहद्वारे

मुनीश्वरः

॥

ततः

क्रोधसमाविष्टो

भृगुः

प्रोवाच

शङ्करम्

।विनष्टस्तमसारूढो

मां

न

जानाति

शङ्करः

॥

नारीसङ्गममत्तोऽसौ

यस्मान्मामवमन्यते

।योनिलिङ्गस्वरूपं

वै

रूपं

तस्माद्भविष्यति

॥

ब्राह्मणं

मां

न

जानाति

तमसा

चाप्युपागतः

।अब्रह्मण्यत्वमापन्नो

न

पूज्योऽसौ

द्बिजन्मनाम्

॥

तस्मान्न

जलमन्नन्तु

तस्मै

दत्तं

हविस्तथा

।शिवस्यान्नं

जलञ्चैव

पत्रं

पुष्पं

फलादिकम्

॥

निर्म्माल्यमस्य

चाग्राह्यं

भविष्यति

न

संशयः

॥

एवं

शप्त्वा

महातेजाः

शङ्करं

लोकपूजितम्

।उवाच

गणमत्युग्रं

नन्दिं

शूलधरं

नृप

!

॥

रुद्रभक्ताश्च

ये

लोके

भस्मलिङ्गास्थिधारिणः

।ते

पाषण्डत्वमापन्ना

वेदवाह्या

भवन्ति

वै

॥

एवं

शप्त्वा

मुनिस्तत्र

रुद्रं

त्रिपुरहन्तकम्

।जगाम

ब्रह्मलोकं

वै

सर्व्वलोकनमस्कृतम्

॥

”इति

पाद्मोत्तरखण्डीयाष्ठसप्ततितमाध्यायात्सङ्कलितम्

॥

*

॥

शिवलिङ्गस्य

पूजाधारत्वं

यथा,

“पूजास्थानानि

वक्ष्यामि

यस्मिन्

सान्निध्यतांव्रजेत्

।लिङ्गस्थां

पूजयेद्देवीं

स्थण्डिलस्थां

तथैव

च

।पुस्तकस्थां

महादेवीं

पादुके

प्रतिमासु

च

॥

तल्लिङ्गमाश्रयेन्मन्त्री

शुक्राद्यैर्यत्

प्रतिष्ठितम्

।कचाद्यैर्यत्

कृतं

लिङ्गं

वर्ज्जनीयन्तु

साधकैः

॥

अल्पसौख्यप्रदं

प्रोक्तं

वेदमन्त्रैः

प्रतिष्ठितम्

।साविकारन्तु

सल्लिर्ङ्ग

भुक्तभोगं

तथेव

च

।ज्ञातव्यं

साधकेन्द्रेण

सिद्धिदञ्चाप्यसिद्धिदम्

॥

देव्युवाच

।साविकारन्तु

यल्लिङ्गं

मन्त्रहीनं

प्रतिष्ठितम्

।निर्वर्त्तितविकारञ्च

अस्वयम्भु

स्वयम्भवम्

॥

कुर्व्वन्ति

भक्तिवात्सल्यं

लोकानां

वासनात्मकम्

।दुर्विज्ञेयमिदं

ज्ञानं

योगिनामप्यगोचरम्

॥

मर्त्यैर्जडधियैर्नाथ

कथं

विज्ञायते

विभो

॥

ईश्वर

उवाच

।साधु

साधु

महादेवि

!

रहस्यमिदमुत्तमम्

।यत्त्वया

चोदितं

भद्रे

!

तत्तथैव

न

चान्यथा

॥

दुर्विज्ञेयं

सुरैश्चापि

किं

पुनर्मनुजन्तुभिः

।आधिष्ठ्य

साधकः

क्षेत्रं

हृदयानन्दकारकम्

॥

इन्द्रियाणाञ्च

औत्सुक्यं

ददामि

लिङ्गदर्शने

।सेव्यमानं

ततो

लिङ्गं

नित्यमानन्ददायकम्

॥

सुस्वप्नान्

पश्यते

नित्यं

विमानस्थां

वराङ्गनाम्

।भैरवं

पश्यते

नित्यं

क्रीडन्तं

मातृमण्डले

॥

उमामहेश्वरञ्चापि

स्वप्ने

पश्यति

साधकः

।अनिवर्त्तिताधिकारं

लिङ्गं

त्रिभुवनेश्वरि

!

।आक्रमन्ति

महाविघ्नाः

सदैत्या

राक्षसादयः

॥

शून्यागारं

यथा

देवि

!

आक्रमन्ति

नराः

प्रिये

।अनर्च्चितन्तु

भुञ्जन्ति

तथा

लिङ्गन्तु

कल्पना

॥

प्रेतं

यथा

सुराध्यक्षे

आक्रमन्ति

पिशाचकाः

।शून्यञ्च

व्यङ्गलिङ्गन्तु

आश्रयन्ति

तथा

प्रिये

॥

”इत्याद्ये

देवीपुराणे

नन्दाकुण्डप्रवेशाध्यायः

॥

*

॥

अथ

लिङ्गलक्षणम्

।तत्र

बाणलिङ्गस्य

लक्षणं

यथा,

--“बाणलिङ्गं

तथा

ज्ञेयं

भुक्तिमुक्तिप्रदायकम्

।उत्पत्तिं

बाणलिङ्गस्य

लक्षणं

शेषतः

शृणु

॥

नर्म्मदादेविकायाश्च

गङ्गायमुनयोस्तथा

।सन्ति

पुण्यनदीनाञ्च

बाणलिङ्गानि

यन्मुखे

॥

इन्द्रादिपूजितान्यत्र

तच्चिह्नैर्विहितानि

च

।सदा

सन्निहितस्तत्र

शिवः