हस्त
hasta
हस्त
m.
(-स्तः)
1.
The
hand.
2.
An
elephant's
trunk.
3.
The
thirteenth
lunar
asterism,
designated
by
a
hand,
and
containing
five
stars.
4.
A
cubit
measured
by
the
hand
and
arm,
or
from
the
elbow
to
the
tip
of
the
middle
finger,
(equal
to
about
eighteen
inches.)
5.
(In
prosody,)
An
anapæst.
6.
Possession,
(figuratively.)
7.
Handwriting,
signature.
8.
Abundance,
mass;
(in
this
sense
it
is
used
only
at
the
end
of
compounds
and
implies
“excellence,”
“abundance,”
&c.,
as
केशहस्त
means,
“A
head
of
hair,”
or
“Abundance
of
hair,”
&c.)
n.
(-स्तं)
A
bellows.
f.
(-स्ता)
The
thirteenth
lunar
asterism.
E.
हस्
to
laugh,
Unādi
aff.
तन्
।
ह॑स्त
m.
hand
(also
as
a
measure
of
length),
trunk
(of
an
elephant),
paw
(of
a
tiger)
etc.,
N.
of
sev.
men
&
a
lunar
mansion;
a.
—°
holding
in
the
hand
(cf.
पाणि॑);
f.
ह॑स्ता
hand.
हस्त
(स्तः-स्ता-स्तं)
m.
The
hand;
elephant's
trunk;
13
lunar
asterism;
much
hair;
a
cubit.
n.
Bellows.
हस्त
m.
(-स्तः)
1
The
hand.
2
An
elephant's
trunk.
3
The
thirteenth
lunar
asterism,
designated
by
a
hand,
and
containing
five
stars,
one
of
which
is
γ
or
δ
Corvi.
4
A
head
of
hair,
or
abundance
of
hair.
5
A
cubit
measured
by
the
hand
and
arm,
or
from
the
elbow
to
the
tip
of
the
middle
finger.
6
(In
prosody,)
An
anapæst.
n.
(-स्तं)
A
bellows.
E.
हस
to
laugh,
Uṇādi
aff.
तन्।
hire,
wages.
-सूत्रम्
a
bracelet
or
thread-string
worn
on
the
wrist;
धात्र्यङ्गुलीभिः
प्रतिसार्यमाणमूर्णामयं
कौतुकहस्त-
सूत्रम्
Ku.7.25.
-स्वस्तिकः
crossing
the
hands;
स्तनविनि-
हितहस्तस्वस्तिकाभिर्वधूभिः
Māl.4.1.
-हार्य
a.
manifest.
manual
labour,
doing
with
the
hands.
a
sleight
of
the
hand,
legerdemain.-लेखः
Sketching
practice
before
producing
an
object
of
art,
hand-drawing;
अस्यैव
सर्गाय
भवत्करस्य
सरोजसृष्टिर्मम
हस्तलेखः
N.7.72;
हस्तलेखमसृजत्
खलु
जन्मस्थानरेणुकमसौ
भवदर्थम्
ibid.21.69.
-वापः
=
हस्तक्षेपः
shooting
(arrows)
with
the
hand;
यस्यैकषष्टिर्निशितास्तीक्ष्णधाराः
सुवाससः
संमतो
हस्तवापः
Mb.
5.23.22.
-वाम
a.
situated
on
the
left
(or
wrong)
hand.
-विन्यासः
position
of
the
hands.
-संवाहनम्
rubbing
or
shampooing
with
the
hands;
संभोगान्ते
मम
समुचितो
हस्तसंवाहनानां
यास्यत्युरुः
सरसकदलीगर्भगौरश्चलत्वम्
Me.98.-सिद्धिः
f.
लाघवम्
manual
readiness
or
skill.
gained,
secured.
-प्राप्य
a.
easily
accessible
to
the
hand;
that
can
be
reached
with
the
hand;
हस्तप्राप्यस्तबकनमितो
बालमन्दारवृक्षः
Me.77.
-बिम्बम्
perfuming
the
body
with
unguents.
-भ्रष्ट
a.
escaped.-मणिः
a
jewel
worn
on
the
wrist.
-रोधम्
ind.
in
the
hands;
हस्तरोधं
दधद्
धनुः
Bk.5.32.
held
in
the
hand.
Right,
correct.-दोषः
a
slip
of
the
hand.
-धारणम्,
-वारणम्
warding
off
a
blow
(with
the
hand).
-पादम्
the
hands
and
feet;
न
मे
हस्तपादं
प्रसरति
Ś.4.
-पुच्छम्
the
hand
below
the
wrist.
-पृष्ठम्
the
back
of
the
hand.
-प्रद
a.
supporting,
helping.
-प्राप्त,
-वर्तिन्,
-स्थ,
-स्थित
a.
situated
on
the
right
hand.
the
tip
of
an
elephant's
trunk.
-तालः
striking
the
palms
together,
clapping
the
hands.
-तुला
'hand-balance',
weighing
in
the
hand;
हस्ततुलयापि
निपुणाः
पलप्रमाणं
विजानन्ति
Pt.2.83.
-दक्षिणa.
तलम्
the
palm
of
the
hand.
a
lotus-like
hand.
-कौशलम्
manual
dexterity.
-क्रिया
manual
work
or
performance,
handicraft.
-गत,
-गामिन्
a.
come
to
hand,
fallen
into
one's
possession,
obtained,
secured;
त्वं
प्रार्थ्यसे
हस्तगता
ममैभिः
R.7.67;8.1.
-ग्राहः
taking
by
the
hand.
-चापल्यम्
=
हस्तकौशलम्
q.
v.
कमलम्
a
lotus
carried
in
the
hand.
a
hand-fetter;
व्यालकुञ्जरदुर्गेषु
सर्पचोरभयेषु
च
।
हस्तावापेन
गच्छन्ति
नास्तिकाः
किमतः
परम्
॥
Mb.12.181.5.
आवापः
a
finger-guard
(ज्याघातवारणम्);
V.5;
Ś.6.
Skill
(in
using
the
hand);
कलासु
कौशलमक्षभूमिहस्तादिषु
Dk.
2.2.
-Comp.
-अक्षरम्
one's
own
hand
or
signature,
one's
own
sign-manual.
-अग्रम्
the
finger
(being
the
extremity
of
the
hand).
-अङ्गुलिः
f.
any
finger
of
the
hand.
-अभ्यासः
contact
with
the
hand.
-अवलम्बः,
आलम्बनम्
support
of
the
hand;
दत्तहस्तावलम्बे
प्रारम्भे
Ratn.1.8
'being
aided
or
helped
on'.
-आमलकम्
'the
fruit
of
the
myrobalan
held
in
the
hand',
a
phrase
used
to
denote
that
which
can
be
clearly
and
easily
seen
or
understood;
cf.
करतलामलकफलवदखिलं
जगदालोकयताम्
K.43.
स्तम्
A
pair
of
leather-bellows.
A
mass,
quantity,
abundance
(of
hair),
in
comp.
with
केश,
कच
&c.;
पाशः
पक्षश्च
हस्तश्च
कलापार्थाः
कचात्
Ak.;
रतिविगलितबन्धे
केशहस्ते
सुकेश्याः
सति
कुसुमसनाथे
किं
करोत्यषे
वहीं
V.4.22.
Help,
assistance,
support;
वात्या
खेदं
कृशाङ्ग्याः
सुचिरमवयवैर्दत्तहस्ता
करोति
Ve.2.21.
(Hence
fig.)
Proof,
indication;
Mu.3.
Hand-writing,
signature;
धनी
वोपगतं
दद्यात्
स्वहस्तपरिचिह्नितम्
Y.1.319;
स्वहस्त-
कालसंपन्नं
शासनम्
1.32
'bearing
date
and
signature';
धार्यतामयं
प्रियायाः
स्वहस्तः
V.2
'the
autograph
of
my
beloved';
2.2.
The
fore-arm,
cubit,
a
measure
of
length
(equal
to
24
aṅgulas
or
about
18
inches,
being
the
distance
between
the
elbow
and
the
tip
of
the
middle
finger).
N.
of
the
13th
lunar
mansion
consisting
of
five
stars.
The
truck
of
an
elephant;
Ku.1.36;
अथवा
हस्तिहस्तचञ्चलानि
पुरुषभाग्यानि
भवन्ति
Avimārakam
2.
(हस्तेकृत्य-कृत्वा)
'to
take
or
seize
by
the
hand,
take
hold
of
the
hand,
take
in
hand,
take
possession
of';
Prov.:हस्तकङ्कणं
किं
दर्पणे
प्रेक्ष्यते
Karpūr.
'sight
requires
no
mirror'.
The
hand;
हस्तं
गत
'fallen
in
the
hand
or
possession
of';
गौतमीहस्ते
विसर्जयि-
ष्यामि
Ś.3
'I
shall
send
it
by
Gautamī';
so
हस्ते
पतिता;
हस्तसंनिहितां
कुरु
&c.;
शंभुना
दत्तहस्ता
Me.62
'leaning
on
Śambhu's
hand';
हस्ते-कृ
हस्तः
[hastḥ],
[हस्-तन्
न
इट्
Uṇ.3.86]
ह॑स्त
mfn.
born
under
the
Nakṣatra
Hasta,
Pāṇ.
4-3,34
[cf.,
accord.
to
some
Gk.
ἀγοστός]
ह॑स्त
n.
a
pair
of
leather
bellows,
L.
of
another
man,
Rājat.
of
a
son
of
Vasudeva,
BhP.
N.
of
a
guardian
of
the
Soma,
Sāy.
quantity,
abundance,
mass
(ifc.
after
words
signifying
‘hair’;
cf.
केश-ह्°)
(in
prosody)
an
anapest,
Col.
a
species
of
tree,
L.
the
11th
(13th)
lunar
asterism
(represented
by
a
hand
and
containing
five
stars,
identified
by
some
with
part
of
the
constellation
Corvus),
AV.
&c.
&c.
hand-writing,
Yājñ.;
Vikr.
the
position
of
the
hand
(=
हस्त-विन्यास),
VPrāt.
the
fore-arm
(a
measure
of
length
from
the
elbow
to
the
tip
of
the
middle
finger,
=
24
Aṅgulas
or
about
18
inches),
VarBṛS.;
Rājat.
&c.
an
elephant's
trunk
(ifc.
=
‘holding
with
the
trunk’),
AitBr.;
MBh.
&c.
ह॑स्त
m.
(ifc.
f(आ).
,
of
unknown
derivation)
the
hand
(ifc.
=
‘holding
in
or
by
the
hand’;
हस्ते
√
कृ
[as
two
words],
‘to
take
into
the
hand’,
‘get
possession
of’;
haste-√
कृ
[as
a
comp.],
‘to
take
by
the
hand,
marry’;
शत्रु-हस्तं
√
गम्,
‘to
fall
into
the
hand
of
the
enemy’),
RV.
&c.
&c.
हस्त hasta m. hand
हस्त hasta adj.
born
under
the
nakSatra
hasta
हस्त hasta m.
anapest
हस्त hasta m.
mass
हस्त hasta m.
elephant's
trunk
हस्त hasta m.
position
of
the
hand
हस्त hasta m.
fore-arm
हस्त hasta m.
quantity
हस्त hasta m.
11th
lunar
asterism
हस्त hasta m.
hand
हस्त hasta m.
species
of
tree
हस्त hasta m.
abundance
हस्त hasta m.
hand-writing
हस्त hasta n.
pair
of
leather
bellows
हस्त-मथित्र hasta-mathitra n.
hand
centrifuge
हस्त
hasta m. 11th
lunar
asterism
विष्णुवत्
viSNuvat n.
particular
11th
or
12th
day
हरिदिन
haridina n. 11th
day
in
a
lunar
fortnight
गर्भैकादश
garbhaikAdaza m. 11th
year
reckoning
from
conception
प्रबोधिनी
prabodhinI f. 11th
day
in
the
light
half
of
kArttika
दिनबल
dinabala m. 11th
and
12th
signs
of
the
zodiac
collectively
विजयैकादशी
vijayaikAdazI f. 11th
day
of
the
dark
half
of
the
month
phAlguna
निर्जलाकादशी
nirjalAkAdazI f. 11th
day
in
the
light
half
of
the
month
jyaiSTha
प्रबोधनी
prabodhanI f. 11th
day
in
the
light
half
of
the
month
kArttika
बोधवासर
bodhavAsara m. 11th
day
in
the
light
half
of
the
month
kArttika
धारणा
dhAraNA f.
8th
to
the
11th
day
in
the
light
half
of
month
jyaiSTha
अकुला
akulA f.
1st,
3rd,
5th,
7th,
9th,
11th
and
13th
days
of
a
half-month
[
i.e.,
lunar
month
]
भीष्मपञ्चक
bhISmapaJcaka n.
5
days
from
the
11th
to
the
15th
in
the
light
half
of
the
month
kArttika
हस्त
hásta,
m.
hand
(ord.
mg.);
C.:
elephant's
trunk;
as
a
measure
=
fore-arm
or
cubit
(about
18
inches);
handwriting
(rare);
abundance
(-°
after
words
meaning
hair);
N.;
V.,
C.:
eleventh
(or
thirteenth)
lunar
asterism:
-°
a.
holding
in
(sts.
by)
the
hand:
-ṃ
gam,
fall
into
the
hand
of
(-°);
e
kṛ,
take
into
one's
hand;
also
=
gain
possession
of,
get
into
one's
power;
marry
(a
girl);
e
nyasta,
resting
on
her
hand
(face);
tasya
haste
loka-dvayaṃ
sthitam,
the
two
worlds
are
in
his
hand
=
are
assured
to
him.
हस्त,
I.
m.
1.
The
hand,
Vikr.
27,
3.
2.
An
elephant's
trunk,
Megh.
14;
Hiḍ.
3,
9.
3.
A
multitude,
after
words
signifying
‘hair.’
4.
A
cubit,
or
measure
extending
from
the
elbow
to
the
little
finger,
Böhtl.
Ind.
Spr.
3348.
II.
m.,
f.
ता,
The
thirteenth
lunar
asterism.
III.
n.
A
bellows.
--
Comp.
अ-,
adj.
without
hands,
Man.
5,
29.
अग्र-,
m.
1.
the
tip
of
the
extended
hand,
Rām.
2,
23,
4.
2.
the
tip
of
an
elephant's
trunk,
Vikr.
d.
107.
अप-,
n.
It
taking
away.
2.
stealing.
कपोत-,
m.
a
mode
of
joining
the
hands,
as
token
of
reverence,
Śāk.
78,
9.
कृत-,
adj.
1.
skilled
in
archery,
MBh.
4,
1843.
2.
dexterous,
clever.
केश-,
m.
a
tuft
of
hair,
MBh.
3,
1822.
खड्ग-,
adj.
bearing
a
sword,
Lass.
26,
17.
गल-,
m.
throttling,
Kathās.
4,
68.
जाल-,
adj.
with
a
net
or
nets
in
(his
or
their)
hands,
Pañc.
104,
14;
246,
14.
दण्ड-,
I.
adj.
bearing
a
staff,
MBh.
6,
4959.
II.
m.
1.
a
staffbearer.
2.
a
door-keeper.
धनुस्
-व्यग्र-,
adj.,
f.
ता,
holding
a
bow
in
one's
hand,
Vikr.
77,
4.
पाश-,
adj.
bearing
a
noose
in
his
hand,
Rām.
3,
54,
9.
मुक्त-
(vb.
मुच्),
adj.
liberal,
Hit.
iii.
d.
121.
अ-मुक्त᳠२,
adj.,
f.
ता,
economical,
Man.
5,
150.
लघु-,
I.
adj.
ready,
or
light-handed.
II.
m.
a
good
archer.
वि-,
adj.
confounded,
bewildered,
Ragh.
5,
49.
शूल-,
adj.
armed
with
a
lance,
Sund.
1,
14.
शूल
-मुद्गर-,
adj.
armed
with
clubs
and
lances,
Sund.
2,
3.
स्थूल-,
m.
the
fore
part
of
an
elephant's
trunk,
Megh.
14.
स्रस्त-
(vb.
स्रंस्),
adj.
relaxing
one's
hold.
स्व-,
m.
own
hand,
handwriting,
letter,
Vikr.
d.
38
(दयिता
-स्नेह-,
a
love-letter
of
one's
mistress).
-Cf.
Goth.
handu;
A.
S.
hand;
Lat.
pre-hendere;
हाथ
Hasta,
a
nakshatra
(v.
Sū.
Si.).
§
749
(Ānuśāsanik.):
XIII,
89,
4260
(performing
of
śrāddhas
under
the
nakshatra
H.).--§
759
(do.):
XIII,
110,
5392
(description
of
the
candravrata).
Cf.
Sāvitra.
a.vei_120a{text-decoration:none;}:target{background:
#ccc;border:solid
1px
#aaa;}«pada4»
::::
↶2:506↷Hiraṇya-hasta
is
in
the
Rigveda1
the
name
of
a
son
given
by
the
Aśvins
to
vadhrimatī
(who,
as
her
name
denotes,
was
the
wife
of
a
eunuch).Foot
notes↑
i.
116,
13;
117,
24;
vi.
62,
7;
x.
39,
7.
He
appears
to
be
called
śyāva
in
x.
65,
12.
Cf.
Macdonell,
Vedic
Mythology,
p.
52.
a.vei_120a{text-decoration:none;}:target{background:
#ccc;border:solid
1px
#aaa;}«pada3»
::::
↶2:501↷Hasta-ghna
denotes
in
the
Rigveda1
a
‘hand-guard,’
a
covering
used
as
a
protection
of
the
hand
and
arm
from
the
impact
of
the
bowstring.
The
word
is
of
remarkable
and
still
unexplained
formation.2
Lāṭyāyana3
has
hasta-tra
and
the
Epic
hastāvāpa4
as
its
equivalent
in
sense.Foot
notes↑
vi.
75,
14;
nirukta,
ix.
14.
The
reading
is
assured
by
the
parallels
in
the
Saṃhitās:
taittirīya
Saṃhitā,
iv.
6,
6,
5;
Maitrāyaṇī
Saṃhitā,
iii.
16,
3;
Vājasaneyi
Saṃhitā,
xxix.
51.
↑
Pischel,
Vedische
Studien,
1,
296;
Oldenberg,
ṛgveda-Noten,
1,
416.
↑
śrauta
sūtra,
iii.
10,
7.
↑
Hopkins,
Journal
of
the
American
Oriental
Society,
13,
308.
a.vei_120a{text-decoration:none;}:target{background:
#ccc;border:solid
1px
#aaa;}«pada2»
::::
↶2:501↷Hasta.
See
nakṣatra.
a.vei_120a{text-decoration:none;}:target{background:
#ccc;border:solid
1px
#aaa;}«pada4»
::::
↶2:506↷Hiraṇya-hasta
is
in
the
Rigveda1
the
name
of
a
son
given
by
the
Aśvins
to
vadhrimatī
(who,
as
her
name
denotes,
was
the
wife
of
a
eunuch).Foot
notes↑
i.
116,
13;
117,
24;
vi.
62,
7;
x.
39,
7.
He
appears
to
be
called
śyāva
in
x.
65,
12.
Cf.
Macdonell,
Vedic
Mythology,
p.
52.
a.vei_120a{text-decoration:none;}:target{background:
#ccc;border:solid
1px
#aaa;}«pada3»
::::
↶2:501↷Hasta-ghna
denotes
in
the
Rigveda1
a
‘hand-guard,’
a
covering
used
as
a
protection
of
the
hand
and
arm
from
the
impact
of
the
bowstring.
The
word
is
of
remarkable
and
still
unexplained
formation.2
Lāṭyāyana3
has
hasta-tra
and
the
Epic
hastāvāpa4
as
its
equivalent
in
sense.Foot
notes↑
vi.
75,
14;
nirukta,
ix.
14.
The
reading
is
assured
by
the
parallels
in
the
Saṃhitās:
taittirīya
Saṃhitā,
iv.
6,
6,
5;
Maitrāyaṇī
Saṃhitā,
iii.
16,
3;
Vājasaneyi
Saṃhitā,
xxix.
51.
↑
Pischel,
Vedische
Studien,
1,
296;
Oldenberg,
ṛgveda-Noten,
1,
416.
↑
śrauta
sūtra,
iii.
10,
7.
↑
Hopkins,
Journal
of
the
American
Oriental
Society,
13,
308.
a.vei_120a{text-decoration:none;}:target{background:
#ccc;border:solid
1px
#aaa;}«pada2»
::::
↶2:501↷Hasta.
See
nakṣatra.
a.vei_120a{text-decoration:none;}:target{background:
#ccc;border:solid
1px
#aaa;}«pada1»
::::
↶1:417↷11.
Hasta,
‘hand,’
is
made
up
of
the
five
conspicuous
stars
()
in
Corvus,
a
number
which
the
word
itself
suggests.
According
to
Geldner,80
the
‘five
bulls’
of
the
Rigveda
are
this
constellation.Foot
notes↑
Vedische
Studien,
3,
177;
Rv.
i.
105,
10.
Cf.
below,
p.
427,
n.
156.
a.vei_120a{text-decoration:none;}:target{background:
#ccc;border:solid
1px
#aaa;}«pada1»
::::
↶1:417↷11.
Hasta,
‘hand,’
is
made
up
of
the
five
conspicuous
stars
()
in
Corvus,
a
number
which
the
word
itself
suggests.
According
to
Geldner,80
the
‘five
bulls’
of
the
Rigveda
are
this
constellation.Foot
notes↑
Vedische
Studien,
3,
177;
Rv.
i.
105,
10.
Cf.
below,
p.
427,
n.
156.
हस्त
पुं।
नक्षत्रनाम
समानार्थक:हस्त
3।3।59।1।1
हस्तौ
तु
पाणिनक्षत्रे
मरुतौ
पवनामरौ।
यन्ता
हस्तिपके
सूते
भर्ता
धातरि
पोष्टरि॥
पदार्थ-विभागः
:
,
द्रव्यम्,
तेजः,
नक्षत्रम्
हस्त
पुं।
हस्तः
समानार्थक:पञ्चशाख,शय,पाणि,हस्त,कर
3।3।59।1।1
हस्तौ
तु
पाणिनक्षत्रे
मरुतौ
पवनामरौ।
यन्ता
हस्तिपके
सूते
भर्ता
धातरि
पोष्टरि॥
अवयव
:
करबहिर्भागः,अङ्गुष्ठसमीपाङ्गुली,अङ्गुली,प्रथमाङ्गुली,तर्जनी,मध्याङ्गुली,कनिष्ठिकासमीपवर्त्यङ्गुली,कनिष्ठाङ्गुली,वामदक्षिणपाण्यौ_मिलितविस्तृताङ्गुली,विस्तृतकरः,मुद्रिताङ्गुली
:
तर्जनीसहिताङ्गुष्ठविस्तृतहस्तः,
मध्यमासहिताङ्गुष्ठविस्तृतहस्तः,
अनामिकासहिताङ्गुष्ठविस्तृतहस्तः,
कनिष्ठासहिताङ्गुष्टविस्तृतः,
विस्तृताङ्गुलपाणिः,
अञ्जलिः,
बद्धमुष्टिहस्तः,
कनिष्ठिकायुक्तबद्धमुष्टिहस्तः
पदार्थ-विभागः
:
अवयवः
हस्त
पुं।
केशात्कलापार्थः
समानार्थक:पाश,पक्ष,हस्त
2।6।98।2।3
वेणी
प्रवेणी
शीर्षण्यशिरस्यौ
विशदे
कचे।
पाशः
पक्षश्च
हस्तश्च
कलापार्थाः
कचात्परे॥
पदार्थ-विभागः
:
आभरणम्
हस्त
पुं।
विस्तृतकरः
समानार्थक:हस्त
2।6।86।1।1
प्रकोष्ठे
विस्तृतकरे
हस्तो
मुष्ट्या
तु
बद्धया।
स
रत्निः
स्यादरत्निस्तु
निष्कनिष्ठेन
मुष्टिना॥
पदार्थ-विभागः
:
अवयवः
हस्तः
,
पुं,
(हसति
विकशतीति
।
हस
+
“हसि-
मृग्रिण्वामीति
।”
उणा०
३
।
८६
।
इति
तन्
।)
शरीरावयवविशेषः
।
स
च
कर्म्मे-
न्द्रियः
।
हात
इति
भाषा
।
ततपर्य्यायः
।
पाणिः
२
समः
३
शयः
४
।
इत्यमरमाला
॥
पञ्चशाखः
५
।
इत्यमरः
॥
करः
६
भुजः
७
।
इति
जटाधर
॥
कुलिः
८
भुजादलः
९
।
इति
शब्दरत्नावली
॥
“हस्तावध्यात्ममित्याहुरध्यात्मविदुषो
जनाः
।
अधिभूतञ्च
कर्म्माणि
शुक्रस्तत्राधिदैवतम्
॥”
इति
महाभारते
आश्वमेधिकपर्व्व
॥
हस्तस्य
शुभाशुभलक्षणं
बाहुशब्दे
द्रष्टव्यम्
॥
*
॥
विस्तृतकरप्रकोष्ठः
।
इत्यमरः
।
२
।
६
।
६८
॥
स
च
चतुर्व्विंशत्यङ्गुलपरिमाणम्
।
इति
भरतः
॥
यथा,
—
“यवानां
तण्डुलैरेकमङ्गलं
चाष्टभिर्भवेत्
।
अदीर्घयोजितैर्हस्तश्चतुर्विंशतिभिरङ्गुलैः
॥”
इति
तिथ्यादितत्त्वधृतकालिकापुराणम्
॥
अपि
च
।
“यवोदरैरङ्गुलमष्टसंख्यै-
र्हस्तोऽङ्गुलैः
षड्गुणितैश्चतुर्भिः
।
हस्तैश्चतुर्भिर्भवतीह
दण्डः
क्रोशः
सहस्रद्वितयेन
तेषाम्
॥”
इति
लीलावती
॥
*
॥
हस्तमात्रदत्तस्नेहादिद्रव्यभक्षणनिषेधो
यथा,
“हस्तदत्ताश्च
ये
स्नेहा
लवणं
व्यञ्जनानि
च
।
दातारं
नोपतिष्ठन्ते
भोक्ता
भुङ्क्ते
तु
किल्वि-
षम्
॥
तस्मादन्तरितं
कृत्वा
पर्णेनाथ
तृणेन
वा
।
प्रदद्यात्
न
तु
हस्तेन
नायसेन
कदाचन
॥”
इति
श्राद्धतत्त्वधृतवशिष्ठवचनम्
॥
*
॥
एकहस्तदत्तद्रव्यभोजननिषेधो
यथा,
—
“एकेन
पाणिना
दत्तं
शूद्रदत्तं
न
भक्षयेत्
।”
इति
तद्धृतादिपुराणवचनम्
॥
*
॥
हस्तिशुण्डः
।
यथा,
रामायणे
।
२
।
२३
।
४
।
“अग्रहस्तं
विधुन्वंस्तु
हस्ती
हस्तमिवात्मनः
॥”)
हस्तानक्षत्रम्
।
(यथा,
मार्कण्डेये
।
३३
।
११
।
“प्रयाति
श्रेष्ठतां
सत्यं
हस्ते
श्राद्धप्रदो
नरः
॥”)
केशात्
परे
तत्समूहवाचकः
।
इति
मेदिनी
॥
हस्तं
,
क्ली,
(हस
+
तन्
।)
चर्म्मप्रसेविका
।
इति
केचित्
॥
हस्त
पु०
हस—तन्
न
इट्
।
१
देहावयवभेदे
(हात)
अमरः
।
२
चतुर्विंशत्यङ्गुलपरिमाणे
“यबोदरैरङ्गुलमष्टसंख्यैर्हस्तो-
ऽङ्गुलैः
षड्गुणितैश्चतुर्भिः”
लीला०
।
३
हस्तिशुण्डे
च
।
४
अश्विन्यादिषु
त्रयोदशे
नक्षत्रे
पुंस्त्री०
मेदि०
अश्लेषा-
शब्दे
पृ०
दृश्यम्
।
“जाह्नवी
हस्तयोगे”
इति
पुराणम्
।
“पुष्या
हस्ता
तथा
स्रातिः”
ज्यो०
।
केश-
वाचकात्
परः
।
५
समूहे
।
केशहस्तः
।
“हस्तदत्ताश्च
ये
स्नेहा
लवर्णव्यञ्जनानि
च
।
दातारं
नोपतिष्ठन्ते
भोक्ता
भुङ्क्ते
तु
किल्विषम्
।
तस्मादन्तरितं
कृत्वा
पर्णेनाथ
तृणेन
वा
।
प्रदद्यात्
न
तु
हस्तेन
नायसेन
कदाचन”
श्र०
त०
।
ह॑स्त
m.
Hand
(auch
als
Längenmaß),
Rüssel
(des
Elefanten);
adj.
—°
in
der
Hand
haltend.
ह॑स्त
hásta,
m.,
Hand;
vgl.
a-hastá
u.
s.
w.,
und
die
Adject.
dákṣiṇa,
savyá.
-as
224,7;
886,12.
-am
495,10;
644,5;
873,
1;
911,
36.
-ena
935,3
(…
grāhías).
-āya
679,2
(…
vájras
práti
dhāyi).
-āt
269,10;
844,9.
-e
67,3;
72,1;
114,5;
128,6;
207,2;
273,6;
457,40;
459,9;
463,9;
470,2;
544,2;
561,1;
649,3
—
5;
679,12;
687,10;
801,6;
923,11,
meist
mit
dhā,
bhṛ
verbunden.
-au
943,9;
230,5.
-ā
230,7;
317,9;
677,3.
-ābhyām
[I.]
963,7.
-ayos
[L.]
24,4;
38,1;
55,8;
81,4;
135,9;
162,9;
176,3;
472,1;
486,8;
730,4;
802,1;
s.
dhā,
bhṛ.
-āsas
354,3
(saptá
…
asya).
-ebhis
298,14
(neben
padbhís).
-ais
791,4.
-eṣu
37,3;
168,3.
हस्त
हस्त
m.
main;
coudée
[du
coude
au
bout
du
doigt
du
milieu].
Trompe
d'éléphant.
Le
13e
astérisme
lunaire,
contenant
य्
et
du
Corbeau.
Abondance
de
cheveux.
—
N.
soufflet
à
souffler
le
feu.
हस्तधारण
n.
(धृ)
action
de
parer
un
coup,
de
résister
à
une
attaque.
हस्तपुच्च
n.
la
main
au-dessous
du
poignet.
हस्तविम्ब
n.
action
de
parfumer
qqn.
हस्तसूत्र
n.
bracelet
de
poignet.
हस्त-
m.
main
(-ए
कृ-
prendre
en
mains,
mettre
la
main
sur
;
épouser
;
-अम्
गम्-
tomber
aux
mains
de)
;
trompe
(d'éléphant)
;
avant-bras
;
écriture
à
la
main,
signature
;
fig.
preuve
;
aide
;
main
comme
unité
de
longueur
;
n.
du
11me
astérisme
lunaire
;
poignée,
masse
(de
cheveux)
;
fils
de
Vasudeva
;
-ई-कृ-
livrer
;
-वन्त्-
a.
adroit
de
ses
mains
(ép.
d'un
archer).
°कमल-
nt.
lotus
(qu'on
tient)
à
la
main,
signe
de
bonheur.
°ग-
a.
ifc.
qui
est
entre
les
mains
de
;
qui
est
sien,
dont
on
est
sûr.
°गत-
a.
v.
tombé
dans
les
mains
de,
acquis,
en
(sa)
possession
ou
propriété.
°गामिन्-
a.
=
°ग-।
°ग्रह-
m.
prise
en
mains
;
(cérémonie
du)
mariage.
°ग्राह-
a.
qui
(est
assez
près
de
qq'un
en
sorte
qu'il)
peut
(le)
prendre
par
la
main
;
m.
époux.
°चरण-
m.
du.
mains
et
pieds.
°च्चेदन-
m.
amputation
d'une
main.
°तल-गत-
a.
qui
est
(déjà)
aux
mains
de.
°तुला-
f.
main
servant
de
balance.
°दक्षिण-
a.
correct,
droit.
°दीप-
m.
lanterne
à
main.
°धारणा-
f.
fait
de
soutenir,
d'épouser.
°पाद-
m.
du.
ou
nt.
sg.
mains
et
pieds.
°प्रद-
a.
qui
donne
la
main,
qui
aide.
°प्राप्त-
a.
v.
=
°गत-।
°प्राप्य-
a.
v.
qu'on
peut
atteindre
avec
la
main.
°भ्रंशिन्-
a.
°भ्रष्ट-
a.
v.
tombé
des
mains,
enfui.
°योग-
m.
habileté
manuelle.
°लाघव-
nt.
voie
de
fait.
°वर्तिन्-
m.
n.
d'un
prince.
°वाप-
m.
pluie
de
flèches
lancées
à
l'aide
des
mains.
°वाम-
a.
à
main
gauche
;
fautif.
°सूत्र-
nt.
bracelet
attaché
à
la
jeune
mariée.
°स्थ-
a.
tenu
en
mains.
°स्वस्तिक-
m.
croisement
des
mains
;
a.
qui
croise
les
mains
(sur,
ifc.).
हस्ताग्र-
nt.
pointe
des
mains,
doigt
;
bout
de
la
trompe.
हस्ताञ्जलि-
m.
mains
jointes
en
añjali.
हस्ताभरण-
nt.
ornement
pour
la
main,
bague.
हस्तामलक-
nt.
fruit
de
myrobalane
dans
la
main
(signe
d'une
chose
évidente).
हस्तालम्ब-
m.
-न-
nt.
refuge
matériel.
हस्तावलम्ब-
m.
appui
de
la
main,
moyen
de
salut.
हस्तावाप-
m.
gantelet
(utilisé
par
les
archers)
;
-इन्-
a.
muni
de
ce
gantelet.
हस्तोदक-
nt.
eau
qu'on
tient
dans
sa
main.
हस्ता-हस्ति
adv.
(en
combat)
corps
à
corps.
हस्ते-गृह्य
abs.
en
(le)
tenant
par
la
main.