हस्त

हस्त

Masculine.

(

-स्तः

)

1.

The

hand.

2.

An

elephant's

trunk.

3.

The

thirteenth

lunar

asterism,

designated

by

a

hand,

and

containing

five

stars.

4.

A

cubit

measured

by

the

hand

and

arm,

or

from

the

elbow

to

the

tip

of

the

middle

finger,

(

equal

to

about

eighteen

inches.

)

5.

(

In

prosody,

)

An

anapæst.

6.

Possession,

(

figuratively.

)

7.

Hand-

writing,

signature.

8.

Abundance,

mass

(

in

this

sense

it

is

used

only

at

the

end

of

compounds

and

implies

“excellence,

”

“abundance,

”

&c.,

as

केशहस्त

means,

“A

head

of

hair,

”

or

“Abundance

of

hair,

”

&c.

)

Neuter.

(

-स्तं

)

A

bellows.

Feminine.

(

-स्ता

)

The

thirteenth

lunar

asterism.

Etymology

हस्

to

laugh,

Unādi

Affix.

तन्

।

ह॑स्त

masculine

hand

(

also

as

a

measure

of

length

),

trunk

(

of

an

elephant

),

paw

(

of

a

tiger

)

etc.,

name

of

several

men

&

a

lunar

mansion

adjective

—°

holding

in

the

hand

(

compare

पाणि॑

)

feminine

ह॑स्ता

hand.

हस्त

(

स्तः-स्ता-स्तं

)

Masculine.

The

hand

elephant's

trunk

13

lunar

as-

terism

much

hair

a

cubit.

Neuter.

Bellows.

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

11th

lunar

asterism

विष्णुवत्

-

viSNuvat

-

Neuter

-

particular

11th

or

12th

day

हरिदिन

-

haridina

-

Neuter

-

11th

day

in

a

lunar

fortnight

गर्भैकादश

-

garbhaikAdaza

-

Masculine

-

11th

year

reckoning

from

conception

प्रबोधिनी

-

prabodhinI

-

Feminine

-

11th

day

in

the

light

half

of

kArttika

दिनबल

-

dinabala

-

Masculine

-

11th

and

12th

signs

of

the

zodiac

collectively

विजयैकादशी

-

vijayaikAdazI

-

Feminine

-

11th

day

of

the

dark

half

of

the

month

phAlguna

निर्जलाकादशी

-

nirjalAkAdazI

-

Feminine

-

11th

day

in

the

light

half

of

the

month

jyaiSTha

प्रबोधनी

-

prabodhanI

-

Feminine

-

11th

day

in

the

light

half

of

the

month

kArttika

बोधवासर

-

bodhavAsara

-

Masculine

-

11th

day

in

the

light

half

of

the

month

kArttika

धारणा

-

dhAraNA

-

Feminine

-

8th

to

the

11th

day

in

the

light

half

of

month

jyaiSTha

अकुला

-

akulA

-

Feminine

-

1st,

3rd,

5th,

7th,

9th,

11th

and

13th

days

of

a

half-month

[

i.e.,

lunar

month

]

भीष्मपञ्चक

-

bhISmapaJcaka

-

Neuter

-

5

days

from

the

11th

to

the

15th

in

the

light

half

of

the

month

kArttika

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

hand

हस्त

-

hasta

-

Adjective

-

born

under

the

nakSatra

hasta

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

anapest

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

mass

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

elephant's

trunk

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

position

of

the

hand

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

fore-arm

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

quantity

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

11th

lunar

asterism

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

hand

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

species

of

tree

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

abundance

हस्त

-

hasta

-

Masculine

-

hand-writing

हस्त

-

hasta

-

Neuter

-

pair

of

leather

bellows

हस्त-मथित्र

-

hasta-mathitra

-

Neuter

-

hand

centrifuge

हस्त

Masculine.

(

-स्तः

)

1

The

hand.

2

An

elephant's

trunk.

3

The

thirteenth

lunar

asterism,

designated

by

a

hand,

and

containing

five

stars,

one

of

which

is

γ

or

δ

Corvi.

4

A

head

of

hair,

or

abundance

of

hair.

5

A

cubit

measured

by

the

hand

and

arm,

or

from

the

elbow

to

the

tip

of

the

middle

finger.

6

(

In

prosody,

)

An

anapæst.

Neuter.

(

-स्तं

)

A

bellows.

Etymology

हस

to

laugh,

Uṇādi

Affix.

तन्.

हस्तः

[

hastḥ

],

[

हस्-तन्

न

इट्

Uṇâdisūtras.

3.86

]

The

hand

हस्तं

गत

'fallen

in

the

hand

or

possession

of'

गौतमीहस्ते

विसर्जयि-

ष्यामि

Sakuntalâ (Bombay).

3

'I

shall

send

it

by

Gautamī'

so

हस्ते

पतिता

हस्तसंनिहितां

कुरु

Et cætera.

शंभुना

दत्तहस्ता

Meghadūta (Bombay).

62

'leaning

on

Śambhu's

hand'

हस्ते-कृ

(

हस्तेकृत्य-कृत्वा

)

'to

take

or

seize

by

the

hand,

take

hold

of

the

hand,

take

in

hand,

take

possession

of'

Prov.:हस्तकङ्कणं

किं

दर्पणे

प्रेक्ष्यते

Karpūr.

'sight

requires

no

mirror'.

The

truck

of

an

elephant

Kumârasambhava (Bombay).

1.36

अथवा

हस्तिहस्तचञ्चलानि

पुरुषभाग्यानि

भवन्ति

Avimārakam

2.

Name.

of

the

13th

lunar

mansion

consisting

of

five

stars.

The

fore-arm,

cubit,

a

measure

of

length

(

equal

to

24

aṅgulas

or

about

18

inches,

being

the

distance

between

the

elbow

and

the

tip

of

the

middle

finger

).

Hand-writing,

signature

धनी

वोपगतं

दद्यात्

स्वहस्तपरिचिह्नितम्

Yâjñavalkya (Mr. Mandlik's Edition).

1.319

स्वहस्त-

कालसंपन्नं

शासनम्

1.32

'bearing

date

and

signature'

धार्यतामयं

प्रियायाः

स्वहस्तः

Vikramorvasîyam (Bombay).

2

'the

autograph

of

my

beloved'

2.2.

(

Hence

Figuentative.

)

Proof,

indication

Mudrârâkshasa (Bombay),

3.

Help,

assistance,

support

वात्या

खेदं

कृशाङ्ग्याः

सुचिरमवयवैर्दत्तहस्ता

करोति

Veṇîsamhâra.

2.21.

A

mass,

quantity,

abundance

(

of

hair

),

in

Compound.

with

केश,

कच

Et cætera.

पाशः

पक्षश्च

हस्तश्च

कलापार्थाः

कचात्

Ak.

रतिविगलितबन्धे

केशहस्ते

सुकेश्याः

सति

कुसुमसनाथे

किं

करोत्यषे

वहीं

Vikramorvasîyam (Bombay).

4.22.

स्तम्

A

pair

of

leather-bellows.

Skill

(

in

using

the

hand

)

कलासु

कौशलमक्षभूमिहस्तादिषु

Dasakumâracharita (Bombay).

2.2.

Compound.

-अक्षरम्

one's

own

hand

or

signature,

one's

own

sign-manual.

-अग्रम्

the

finger

(

being

the

extremity

of

the

hand

).

-अङ्गुलिः

Feminine.

any

finger

of

the

hand.

-अभ्यासः

contact

with

the

hand.

-अवलम्बः,

आलम्बनम्

support

of

the

hand

दत्तहस्तावलम्बे

प्रारम्भे

Ratnâvalî (Bombay).

1.8

'being

aided

or

helped

on'.

-आमलकम्

'the

fruit

of

the

myrobalan

held

in

the

hand',

a

phrase

used

to

denote

that

which

can

be

clearly

and

easily

seen

or

understood

Compare.

करतलामलकफलवदखिलं

जगदालोकयताम्

Kâdambarî (Bombay).

43.

आवापः

a

finger-guard

(

ज्याघातवारणम्

)

Vikramorvasîyam (Bombay).

5

Sakuntalâ (Bombay).

6.

a

hand-fetter

व्यालकुञ्जरदुर्गेषु

सर्पचोरभयेषु

च

।

हस्तावापेन

गच्छन्ति

नास्तिकाः

किमतः

परम्

॥

Mahâbhârata (Bombay).

*

12.181.5.

कमलम्

a

lotus

carried

in

the

hand.

a

lotus-like

hand.

-कौशलम्

manual

dexterity.

-क्रिया

manual

work

or

performance,

handicraft.

-गत,

-गामिन्

Adjective.

come

to

hand,

fallen

into

one's

possession,

obtained,

secured

त्वं

प्रार्थ्यसे

हस्तगता

ममैभिः

Raghuvamsa (Bombay).

7.67

8.1.

-ग्राहः

taking

by

the

hand.

-चापल्यम्

Equal or equivalent to, same as.

हस्तकौशलम्

quod vide, which see.

तलम्

the

palm

of

the

hand.

the

tip

of

an

elephant's

trunk.

-तालः

striking

the

palms

together,

clapping

the

hands.

-तुला

'hand-balance',

weighing

in

the

hand

हस्ततुलयापि

निपुणाः

पलप्रमाणं

विजानन्ति

Panchatantra (Bombay).

2.83.

-दक्षिणa.

situated

on

the

right

hand.

Right,

correct.-दोषः

a

slip

of

the

hand.

-धारणम्,

-वारणम्

warding

off

a

blow

(

with

the

hand

).

-पादम्

the

hands

and

feet

न

मे

हस्तपादं

प्रसरति

Sakuntalâ (Bombay).

4.

-पुच्छम्

the

hand

below

the

wrist.

-पृष्ठम्

the

back

of

the

hand.

-प्रद

Adjective.

supporting,

helping.

-प्राप्त,

-वर्तिन्,

-स्थ,

-स्थित

Adjective.

held

in

the

hand.

gained,

secured.

-प्राप्य

Adjective.

easily

accessible

to

the

hand

that

can

be

reached

with

the

hand

हस्तप्राप्यस्तबकनमितो

बालमन्दारवृक्षः

Meghadūta (Bombay).

77.

-बिम्बम्

perfuming

the

body

with

unguents.

-भ्रष्ट

Adjective.

escaped.-मणिः

a

jewel

worn

on

the

wrist.

-रोधम्

Indeclinable.

in

the

hands

हस्तरोधं

दधद्

धनुः

Bhaṭṭikâvya.

5.32.

लाघवम्

manual

readiness

or

skill.

a

sleight

of

the

hand,

legerdemain.

-लेखः

Sketching

practice

before

producing

an

object

of

art,

hand-drawing

अस्यैव

सर्गाय

भवत्करस्य

सरोजसृष्टिर्मम

हस्तलेखः

Naishadhacharita.

7.72

हस्तलेखमसृजत्

खलु

जन्मस्थानरेणुकमसौ

भवदर्थम्

The same.

21.69.

-वापः

Equal or equivalent to, same as.

हस्तक्षेपः

shooting

(

arrows

)

with

the

hand

यस्यैकषष्टिर्निशितास्तीक्ष्णधाराः

सुवाससः

संमतो

हस्तवापः

Mahâbhârata (Bombay).

*

5.23.22.

-वाम

Adjective.

situated

on

the

left

(

or

wrong

)

hand.

-विन्यासः

position

of

the

hands.

-संवाहनम्

rubbing

or

shampooing

with

the

hands

संभोगान्ते

मम

समुचितो

हस्तसंवाहनानां

यास्यत्युरुः

सरसकदलीगर्भगौरश्चलत्वम्

Meghadūta (Bombay).

98.-सिद्धिः

Feminine.

manual

labour,

doing

with

the

hands.

hire,

wages.

-सूत्रम्

a

bracelet

or

thread-string

worn

on

the

wrist

धात्र्यङ्गुलीभिः

प्रतिसार्यमाणमूर्णामयं

कौतुकहस्त-

सूत्रम्

Kumârasambhava (Bombay).

7.25.

-स्वस्तिकः

crossing

the

hands

स्तनविनि-

हितहस्तस्वस्तिकाभिर्वधूभिः

Mâlatîmâdhava (Bombay).

4.1.

-हार्य

Adjective.

manifest.

ह॑स्त

masculine gender.

(

ifc.

f(

आ

).

,

of

unknown

derivation

)

the

hand

(

ifc.

equal, equivalent to, the same as, explained by.

‘holding

in

or

by

the

hand’

हस्ते

√

कृ

[

as

two

words

],

‘to

take

into

the

hand’,

‘get

possession

of’

हस्ते-√

कृ

[

as

a

comp.

],

‘to

take

by

the

hand,

marry’

शत्रु-हस्तं

√

गम्,

‘to

fall

into

the

hand

of

the

enemy’

),

ṛg-veda

et cetera.

et cetera.

an

elephant's

trunk

(

ifc.

equal, equivalent to, the same as, explained by.

‘holding

with

the

trunk’

),

aitareya-brāhmaṇa

mahābhārata

et cetera.

the

fore-arm

(

a

measure

of

length

from

the

elbow

to

the

tip

of

the

middle

finger,

equal, equivalent to, the same as, explained by.

24

Aṅgulas

or

about

18

inches

),

varāha-mihira 's bṛhat-saṃhitā

rājataraṃgiṇī

et cetera.

the

position

of

the

hand

(

equal, equivalent to, the same as, explained by.

हस्त-विन्यास

),

vājasaneyi-saṃhitā-prātiśākhya

hand-writing,

yājñavalkya

vikramorvaśī

the

11th

(

13th

)

lunar

asterism

(

represented

by

a

hand

and

containing

five

stars,

identified

by

some

with

part

of

the

constellation

Corvus

),

atharva-veda

et cetera.

et cetera.

a

species

of

tree,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

(

in

prosody

)

an

anapest,

Colebrooke

quantity,

abundance,

mass

(

ifc.

after

words

signifying

‘hair’

confer, compare.

केश-ह्°

)

nalopākhyāna

of

a

guardian

of

the

Soma,

sāyaṇa

of

a

son

of

Vasudeva,

bhāgavata-purāṇa

of

another

man,

rājataraṃgiṇī

ह॑स्त

(

अम्

),

neuter gender.

a

pair

of

leather

bellows,

Lexicographers, esp. such as amarasiṃha, halāyudha, hemacandra, &c.

ह॑स्त

Masculine, Feminine, Neuter

born

under

the

Nakṣatra

Hasta,

pāṇini

iv,

3,

34

[

confer, compare.

,

according.

to

some

Gk.

ἀγοστός

]

हस्त

hásta,

Masculine.

hand

(

ord.

mg.

)

C.:

elephant's

trunk

as

a

measure

=

fore-arm

or

cubit

(

about

18

inches

)

handwriting

(

rare

)

abundance

(

-°

after

words

meaning

hair

)

N.

V.,

C.:

eleventh

(

or

thirteenth

)

lunar

asterism:

-°

Adjective.

holding

in

(

sts.

by

)

the

hand:

-ṃ

gam,

fall

into

the

hand

of

(

-°

)

e

kṛ,

take

into

one's

hand

also

=

gain

possession

of,

get

into

one's

power

marry

(

a

girl

)

e

nyasta,

resting

on

her

hand

(

face

)

tasya

haste

loka-dvayaṃ

sthitam,

the

two

worlds

are

in

his

hand

=

are

assured

to

him.

हस्त,

I.

Masculine.

1.

The

hand,

Vikr.

27,

3.

2.

An

elephant's

trunk,

Megh.

14

Hiḍ.

3,

9.

3.

A

multitude,

after

words

signifying

‘hair.’

4.

A

cubit,

or

measure

extending

from

the

elbow

to

the

little

finger,

Böhtl.

Ind.

Spr.

3348.

II.

Masculine.

,

Feminine.

ता,

The

thirteenth

lunar

asterism.

III.

Neuter.

A

bellows.

--

Compound

अ-,

Adjective.

without

hands,

Man.

5,

29.

अग्र-,

Masculine.

1.

the

tip

of

the

extended

hand,

Rām.

2,

23,

4.

2.

the

tip

of

an

elephant's

trunk,

Vikr.

d.

107.

अप-,

Neuter.

It

taking

away.

2.

stealing.

कपोत-,

Masculine.

a

mode

of

joining

the

hands,

as

token

of

reverence,

Śāk.

78,

9.

कृत-,

Adjective.

1.

skilled

in

archery,

MBh.

4,

1843.

2.

dexterous,

clever.

केश-,

Masculine.

a

tuft

of

hair,

MBh.

3,

1822.

खड्ग-,

Adjective.

bearing

a

sword,

Lass.

26,

17.

गल-,

Masculine.

throttling,

Kathās.

4,

68.

जाल-,

Adjective.

with

a

net

or

nets

in

(

his

or

their

)

hands,

Pañc.

104,

14

246,

14.

दण्ड-,

I.

Adjective.

bearing

a

staff,

MBh.

6,

4959.

II.

Masculine.

1.

a

staffbearer.

2.

a

door-keeper.

धनुस्

-व्यग्र-,

Adjective.

,

Feminine.

ता,

holding

a

bow

in

one's

hand,

Vikr.

77,

4.

पाश-,

Adjective.

bearing

a

noose

in

his

hand,

Rām.

3,

54,

9.

मुक्त-

(

vb.

मुच्

),

Adjective.

liberal,

Hit.

iii.

d.

121.

अ-मुक्त᳠२,

Adjective.

,

Feminine.

ता,

economical,

Man.

5,

150.

लघु-,

I.

Adjective.

ready,

or

light-handed.

II.

Masculine.

a

good

archer.

वि-,

Adjective.

confounded,

bewildered,

Ragh.

5,

49.

शूल-,

Adjective.

armed

with

a

lance,

Sund.

1,

14.

शूल

-मुद्गर-,

Adjective.

armed

with

clubs

and

lances,

Sund.

2,

3.

स्थूल-,

Masculine.

the

fore

part

of

an

elephant's

trunk,

Megh.

14.

स्रस्त-

(

vb.

स्रंस्

),

Adjective.

relaxing

one's

hold.

स्व-,

Masculine.

own

hand,

handwriting,

letter,

Vikr.

d.

38

(

दयिता

-स्नेह-,

a

love-letter

of

one's

mistress

).

-Cf.

Goth.

handu

A.

S.

hand

Lat.

pre-hendere

हाथ

हस्तः

पुंलिङ्गम्

-

"हस्

+

तन्,

न

इट्"

हाथ

हस्तः

पुंलिङ्गम्

-

-

हाथी

की

सूँड़

हस्तः

पुंलिङ्गम्

-

-

तेरहवां

नक्षत्र

जिसमें

पाँच

तारे

सम्मिलित

हैं

हस्तः

पुंलिङ्गम्

-

-

"हाथ

भर,

एक

हस्तपरिमाण"

हस्तः

पुंलिङ्गम्

-

-

"हाथ

की

लिखाई,

हस्ताक्षर

"

हस्तः

पुंलिङ्गम्

-

-

"प्रमाण,

संकेत

"

हस्तः

पुंलिङ्गम्

-

-

"सहायता,

मदद,

सहारा"

हस्तः

पुंलिङ्गम्

-

-

"राशि,

परिमाण

(

बालों

का

)

गुच्छा,

रचना

में

`केश'

`कच'

के

साथ

"

हस्तम्

नपुंलिङ्गम्

-

-

धौंकनी

हस्तः

पुंलिङ्गम्

-

हस्+तन्

हाथ

हस्तः

पुंलिङ्गम्

-

हस्+तन्

हाथी

का

सूँड

हस्तः

पुंलिङ्गम्

-

हस्+तन्

हस्त

नक्षत्र

हस्तः

पुंलिङ्गम्

-

हस्+तन्

भुजा

hasta

{%

m.

%}

1.

The

hand,

M.iii.214,

216,

Megh.ii.12,

33

2.

possession

(

fig.

),

M.viii.340

3.

signature,

handwriting,

स्वहस्तकालसंपन्नं

शासनं

कारयेत्

स्थिरः

Yaj.i.320,

or

धार्यतामयं

प्रियायाः

स्वहस्तः

Vikr.ii.

4.

a

measure

of

length

from

the

elbow

to

the

tip

of

the

middle

finger

(

equal

to

about

18

inches

)

5.

an

elephant’s

trunk,

नागेंद्रहस्तास्त्वचि

कर्कशत्वात्

K.S.i.36

6.

the

thirteenth

lunar

asterism

consisting

of

five

stars

7.

abundance,

mass

(

in

this

sense

it

is

used

only

at

the

end

of

compounds

and

implies

excellence

),

e.g.

रतिविगलितबंधे

केशवहस्ते

सुकेश्याः

सतिकुसुमसनाथे

किं

करात्येषे

बर्हः

Vikr.iv.(

हस्तेकृ

‘to

take

in

hand,

to

take

possession

of,

to

make

one’s

own,

to

take

by

the

hand’

in

this

phrase,

हस्ते

is

considered

as

a

prefix

or

not

hence

हस्तेकृत्य

or

हस्ते

कृत्वा.

)

२,

अंस,

अक्षि,

अन्तक,

अम्बक,

अयन,

अश्वि,

अश्विनी,

ईक्षण,

ओष्ठ,

कर,

कर्ण,

कुच,

कुटुम्ब,

गरुत्,

गुल्फ,

चक्षु,

जङ्घा,

जानु,

दस्र,

दृश्

,

दृष्टि,

दोः,

द्वन्द्व,

द्वय,

द्वि,

ध्रुव,

नय,

नयन,

नासत्य,

नेत्र,

पक्ष,

पाणि,

बाहु,

भुज,

भुजा,

यम,

यमल,

युग,

युगल,

युग्म,

रविचन्द्रौ,

रविपुत्र,

लोचन,

श्रोत्र,

स्तन,

हस्त

हस्त

m.

manus,

et

elephanti

proboscis.

DR.

5.

17.

H.

3.

9.

कर

पु

कर,

हस्त,

रश्मि,

कर्षकवेतन

करो

हस्तः

करो

रश्मिः

करः

कर्षकवेतनम्

।

verse

2.1.1.58

page

0011

hasta,

(

1

)

nt.

(

=

Skt.

m.

),

hand:

hastāni

Mv

〔i.18.2〕

haste

(

dual

)

〔22.11〕

(

both

prose

)

(

2

)

(

m.

=

Skt.

hastaka,

pw

s.v.

〔1

f.〕

Pali

hattha

),

handful:

sotpalahastena

(

read

with

v.l.

utpala°

cf.

10

above,

utpalahastakena

)

…

vāhyamānau

LV

〔381.18〕

(

prose

),

with

a

handful

of

lotuses

being

urged

to

drag

(

the

carts

)

(

3

)

(

m.

=

Pali

hattha

cf.

hastaka

)

fan,

see

s.v.

mayūra-hasta(

ka

).

hasta

(

IE

8-6

),

a

cubit

(

24

aṅgulas

)

sometimes

regarded

as

36

aṅgulas

(

27

inches

),

20(

3/4

)

inches,

34

inches,

etc.,

in

length

cf.

Śivacandra-hasta,

‘the

cubit

measured

according

to

the

length

of

the

forearm

of

Śivacandra’

(

cf.

ghaḻe

).

(

EI

23

SII

2

),

a

square

cubit

a

land

measure.

(

Ep.

Ind.,

Vol

XIV,

p.

366

and

note

),

probably

the

same

as

pakṣa,

‘a

fortnight’.

hásta,

m.

hand

(

of

an

elephant

)

trunk

(

of

a

tiger

)

paw

at

end

of

cpds

[

1303^2

end

],

having…in

the

hand.

Hasta,

a

nakshatra

(

v.

Sū.

Si.

).

§

749

(

Ānuśāsanik.

):

XIII,

89,

4260

(

performing

of

śrāddhas

under

the

nakshatra

H.

).--§

759

(

do.

):

XIII,

110,

5392

(

description

of

the

candravrata

).

Cf.

Sāvitra.

11.

Hasta,

‘hand,

’

is

made

up

of

the

five

conspicuous

stars

(

δ,

γ,

ε,

α,

β

)

in

Corvus,

a

number

which

the

word

itself

suggests.

According

to

Geldner,

^80

the

‘five

bulls’

of

the

Rigveda

are

this

constellation.

80

)

Vedische

Studien,

3,

177

Rv.

i.

105,

10.

Cf.

below,

p.

427,

n.

156.

Hasta.

See

Nakṣatra.

हस्त

पुं।

विस्तृतकरः

समानार्थकाः

हस्त

2।6।86।1।1

प्रकोष्ठे

विस्तृतकरे

हस्तो

मुष्ट्या

तु

बद्धया।

स

रत्निः

स्यादरत्निस्तु

निष्कनिष्ठेन

मुष्टिना॥

पदार्थ-विभागः

अवयवः

हस्त

पुं।

केशात्कलापार्थः

समानार्थकाः

पाश,

पक्ष,

हस्त

2।6।98।2।3

वेणी

प्रवेणी

शीर्षण्यशिरस्यौ

विशदे

कचे।

पाशः

पक्षश्च

हस्तश्च

कलापार्थाः

कचात्परे॥

पदार्थ-विभागः

आभरणम्

हस्त

पुं।

हस्तः

समानार्थकाः

पञ्चशाख,

शय,

पाणि,

हस्त,

कर

3।3।59।1।1

हस्तौ

तु

पाणिनक्षत्रे

मरुतौ

पवनामरौ।

यन्ता

हस्तिपके

सूते

भर्ता

धातरि

पोष्टरि॥

अवयव

==>

करबहिर्भागः,

अङ्गुष्ठसमीपाङ्गुली,

अङ्गुली,

प्रथमाङ्गुली,

तर्जनी,

मध्याङ्गुली,

कनिष्ठिकासमीपवर्त्यङ्गुली,

कनिष्ठाङ्गुली,

वामदक्षिणपाण्यौ_मिलितविस्तृताङ्गुली,

विस्तृतकरः,

मुद्रिताङ्गुली

==>

तर्जनीसहिताङ्गुष्ठविस्तृतहस्तः,

मध्यमासहिताङ्गुष्ठविस्तृतहस्तः,

अनामिकासहिताङ्गुष्ठविस्तृतहस्तः,

कनिष्ठासहिताङ्गुष्टविस्तृतः,

विस्तृताङ्गुलपाणिः,

अञ्जलिः,

बद्धमुष्टिहस्तः,

कनिष्ठिकायुक्तबद्धमुष्टिहस्तः

पदार्थ-विभागः

अवयवः

हस्त

पुं।

नक्षत्रनाम

समानार्थकाः

हस्त

3।3।59।1।1

हस्तौ

तु

पाणिनक्षत्रे

मरुतौ

पवनामरौ।

यन्ता

हस्तिपके

सूते

भर्ता

धातरि

पोष्टरि॥

पदार्थ-विभागः

,

द्रव्यम्,

तेजः,

नक्षत्रम्

हस्तं,

क्लीबम्

(

हस

+

तन्

।

)

चर्म्मप्रसेविका

।

इतिकेचित्

॥

हस्तः,

पुंलिङ्गम्

(

हसति

विकशतीति

।

हस

+

“हसि-मृग्रिण्वामीति

।”

उणा०

३

।

८६

।

इतितन्

।

)

शरीरावयवविशेषः

।

स

च

कर्म्मे-न्द्रियः

।

हात

इति

भाषा

।

ततपर्य्यायः

।पाणिः

२

समः

३

शयः

४

।

इत्यमरमाला

॥

पञ्चशाखः

५

।

इत्यमरः

॥

करः

६

भुजः

७

।इति

जटाधर

॥

कुलिः

८

भुजादलः

९

।

इतिशब्दरत्नावली

॥

“हस्तावध्यात्ममित्याहुरध्यात्मविदुषो

जनाः

।अधिभूतञ्च

कर्म्माणि

शुक्रस्तत्राधिदैवतम्

॥

”इति

महाभारते

आश्वमेधिकपर्व्व

॥

हस्तस्य

शुभाशुभलक्षणं

बाहुशब्दे

द्रष्टव्यम्

॥

*

॥

विस्तृतकरप्रकोष्ठः

।

इत्यमरः

।

२

।

६

।

६८

॥

स

च

चतुर्व्विंशत्यङ्गुलपरिमाणम्

।

इति

भरतः

॥

यथा,

--“यवानां

तण्डुलैरेकमङ्गलं

चाष्टभिर्भवेत्

।अदीर्घयोजितैर्हस्तश्चतुर्विंशतिभिरङ्गुलैः

॥

”इति

तिथ्यादितत्त्वधृतकालिकापुराणम्

॥

अपि

च

।“यवोदरैरङ्गुलमष्टसंख्यै-र्हस्तोऽङ्गुलैः

षड्गुणितैश्चतुर्भिः

।हस्तैश्चतुर्भिर्भवतीह

दण्डःक्रोशः

सहस्रद्वितयेन

तेषाम्

॥

”इति

लीलावती

॥

*

॥

हस्तमात्रदत्तस्नेहादिद्रव्यभक्षणनिषेधो

यथा,

“हस्तदत्ताश्च

ये

स्नेहा

लवणं

व्यञ्जनानि

च

।दातारं

नोपतिष्ठन्ते

भोक्ता

भुङ्क्ते

तु

किल्वि-षम्

॥

तस्मादन्तरितं

कृत्वा

पर्णेनाथ

तृणेन

वा

।प्रदद्यात्

न

तु

हस्तेन

नायसेन

कदाचन

॥

”इति

श्राद्धतत्त्वधृतवशिष्ठवचनम्

॥

*

॥

एकहस्तदत्तद्रव्यभोजननिषेधो

यथा,

--“एकेन

पाणिना

दत्तं

शूद्रदत्तं

न

भक्षयेत्

।”इति

तद्धृतादिपुराणवचनम्

॥

*

॥

हस्तिशुण्डः

।

यथा,

रामायणे

।

२

।

२३

।

४

।“अग्रहस्तं

विधुन्वंस्तु

हस्ती

हस्तमिवात्मनः

॥

”

)हस्तानक्षत्रम्

।

(

यथा,

मार्कण्डेये

।

३३

।

११

।“प्रयाति

श्रेष्ठतां

सत्यं

हस्ते

श्राद्धप्रदो

नरः

॥

”

)केशात्

परे

तत्समूहवाचकः

।

इति

मेदिनी

॥

हस्त

पुंलिङ्गम्

हस--तन्

न

इट्

।

१

देहावयवभेदे

(

हात

)

अमरः

।२

चतुर्विंशत्यङ्गुलपरिमाणे

“यबोदरैरङ्गुलमष्टसंख्यैर्हस्तो-ऽङ्गुलैः

षड्गुणितैश्चतुर्भिः”

लीला०

।

३

हस्तिशुण्डे

च

।४

अश्विन्यादिषु

त्रयोदशे

नक्षत्रे

पुंस्त्री०

मेदि०

अश्लेषा-शब्दे

पृ०

दृश्यम्

।

“जाह्नवी

हस्तयोगे”

इतिपुराणम्

।

“पुष्या

हस्ता

तथा

स्रातिः”

ज्यो०

।

केश-वाचकात्

परः

।

५

समूहे

।

केशहस्तः

।“हस्तदत्ताश्च

ये

स्नेहा

लवर्णव्यञ्जनानि

च

।

दातारंनोपतिष्ठन्ते

भोक्ता

भुङ्क्ते

तु

किल्विषम्

।

तस्मादन्तरितंकृत्वा

पर्णेनाथ

तृणेन

वा

।

प्रदद्यात्

न

तु

हस्तेननायसेन

कदाचन”

श्र०

त०

।

ह॑स्त

Masculine.

Hand

(

auch

als

Längenmaß

),

Rüssel

(

des

Elefanten

)

adj.

—°

in

der

Hand

haltend.

hásta,

m.,

Hand

vgl.

a-hastá

u.

s.

w.,

und

die

Adject.

dákṣiṇa,

savyá.

-as

{224,

7}

{886,

12}.

-am

{495,

10}

{644,

5}

{873,

1}

{911,

36}.

-ena

{935,

3}

(

〰

grāhías

).

-āya

{679,

2}

(

〰

vájras

práti

dhāyi

).

-āt

{269,

10}

{844,

9}.

-e

{67,

3}

{72,

1}

{114,

5}

[

Page1658

]

{128,

6}

{207,

2}

{273,

6}

{457,

40}

{459,

9}

{463,

9}

{470,

2}

{544,

2}

{561,

1}

{649,

3}—_{649,

5}

{679,

12}

{687,

10}

{801,

6}

{923,

11},

meist

mit

dhā,

bhṛ

verbunden.

-au

{943,

9}

{230,

5}.

-ā

{230,

7}

{317,

9}

{677,

3}.

-ābhyām

[

I.

]

{963,

7}.

-ayos

[

L.

]

{24,

4}

{38,

1}

{55,

8}

{81,

4}

{135,

9}

{162,

9}

{176,

3}

{472,

1}

{486,

8}

{730,

4}

{802,

1}

s.

dhā,

bhṛ.

-āsas

{354,

3}

(

saptá

〰

asya

).

-ebhis

{298,

14}

(

neben

padbhís

).

-ais

{791,

4}.

-eṣu

{37,

3}

{168,

3}.

हस्त

हस्त

masculine

main

coudée

[

du

coude

au

bout

du

doigt

du

milieu

].

Trompe

d'éléphant.

Le

13e

astérisme

lunaire,

contenant

य्

et

du

Corbeau.

Abondance

de

cheveux.

—

N.

soufflet

à

souffler

le

feu.

हस्तधारण

neuter

(

धृ

)

action

de

parer

un

coup,

de

résister

à

une

attaque.

हस्तपुच्च

neuter

la

main

au-dessous

du

poignet.

हस्तविम्ब

neuter

action

de

parfumer

qqn.

हस्तसूत्र

neuter

bracelet

de

poignet.

हस्त-

Masculine.

main

(

-ए

कृ-

prendre

en

mains,

mettre

la

main

sur

épouser

-अम्

गम्-

tomber

aux

mains

de

)

trompe

(

d'éléphant

)

avant-bras

écriture

à

la

main,

signature

fig.

preuve

aide

main

comme

unité

de

longueur

Neuter.

du

11me

astérisme

lunaire

poignée,

masse

(

de

cheveux

)

fils

de

Vasudeva

-ई-कृ-

livrer

-वन्त्-

a.

adroit

de

ses

mains

(

ép.

d'un

archer

).

°कमल-

nt.

lotus

(

qu'on

tient

)

à

la

main,

signe

de

bonheur.

°ग-

a.

ifc.

qui

est

entre

les

mains

de

qui

est

sien,

dont

on

est

sûr.

°गत-

a.

v.

tombé

dans

les

mains

de,

acquis,

en

(

sa

)

possession

ou

propriété.

°गामिन्-

a.

=

°ग-।

°ग्रह-

Masculine.

prise

en

mains

(

cérémonie

du

)

mariage.

°ग्राह-

a.

qui

(

est

assez

près

de

qq'un

en

sorte

qu'il

)

peut

(

le

)

prendre

par

la

main

Masculine.

époux.

°चरण-

Masculine.

du.

mains

et

pieds.

°च्चेदन-

Masculine.

amputation

d'une

main.

°तल-गत-

a.

qui