Try संस्कृतवाहिनी (A word everyday) | YouTube Channel
भूमि
bhUmi
भूमि
Feminine.
(
-मिः-मी
)
1.
The
earth.
2.
Place,
site
in
general.
3.
A
dis-
trict.
4.
Land,
soil.
5
A
story,
floor.
6.
A
site,
situation.
7.
Atti-
tude,
posture.
8.
A
mask,
a
character,
(
in
Dramaturgy.
)
9.
Subject,
object.
10.
The
tongue
11.
Abode.
12.
The
base
of
any
figure
in
geometry.
Etymology
भू
to
be
and
मि
Unādi
Affix.
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
land
भूमिपति
-
bhUmipati
-
Masculine
-
landlord
भूस्वामिन्
-
bhUsvAmin
-
Masculine
-
landlord
विदेश
-
videza
-
Masculine
-
foreignland
आनुप्रस्थाभिमुख्य
-
AnuprasthAbhimukhya
-
Neuter
-
landscapeorientation
[
computer
]
स्थली
-
sthalI
-
Feminine
-
land
पृथिवी
-
pRthivI
-
Feminine
-
land
मेदिनी
-
medinI
-
Feminine
-
land
भू
-
bhU
-
Feminine
-
land
क्षेत्र
-
kSetra
-
Neuter
-
land
पुरीष
-
purISa
-
Neuter
-
land
उत्तारयति
{
उत्तॄ
}
-
uttArayati
{
uttRR
}
-
verb
caus.
-
land
सुमेध
-
sumedha
-
Adjective
-
loamy
[
of
pasture
land
]
मिस्रदेश
-
misradeza
-
Neuter
-
Egypt
[
cf.
Mizraim
-
Hebrew
for
land
of
Egypt
]
तीरविलग्न
-
tIravilagna
-
Adjective
-
landed
अतीतनौक
-
atItanauka
-
Adjective
-
landed
विप्लुत
-
vipluta
-
Adjective
-
landed
समुत्तीर्ण
-
samuttIrNa
-
Adjective
-
landed
उत्तीर्ण
-
uttIrNa
-
Adjective
ppp.
-
landed
पारगामिन्
-
pAragAmin
-
Adjective
-
landing
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
earth
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
land
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
limit
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
ground
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
tongue
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
position
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
degree
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
receptacle
[
i.e.
fit
object
or
person
for
]
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
stage
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
matter
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
department
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
posture
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
district
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
step
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
object
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
area
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
subject
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
receptacle
i.e.
fit
object
or
person
for
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
extent
भूमि
-
bhUmi
-
Feminine
-
country
Land,
landed
property.
A
story,
the
floor
of
a
house
as
in
सप्तभूमिकः
प्रासादः
प्रासादैर्नैकभूमिभिः
Rāmāyana
4.33.8.
Attitude,
posture.
A
character
or
part
(
in
a
play
)
Compare.
भूमिका.
Subject,
object,
receptacle
विश्वासभूमि,
स्नेहभूमि
Et cætera.
मात्राणि
कर्माणि
पुरं
च
तासां
वदन्ति
हैकादशवीर
भूमिः
Bhágavata (Bombay).
5.11.9.
Degree,
extent,
limit
प्रकुपितमभिसारणे-
$नुनेतुं
प्रियमियती
ह्यबलाजनस्य
भूमिः
Kirâtârjunîya.
1.58.
The
tongue.
The
number
'one'.
The
area.
The
base
of
any
geometrical
figure.
Compound.
-अनन्तरः
a
king
of
an
adjacent
district.
-अनृतम्
false
evidence
concerning
land
सर्वं
भूम्यनृते
हन्ति
मा
स्म
भूम्यनृतं
वदीः
Manusmṛiti.
8.99.
-आमलकी,
-आली
Name.
of
a
plant
स्याद्
भूम्यामलकी
तिक्ता
कषाया
मधुरा
हिमा
Bhāva.
Parasmaipada.
-इच्छा
a
desire
for
lying
on
the
ground.
इन्द्रः,
ईश्वरः
a
king,
sovereign
सभा
ते
भाति
भूमिन्द्र
सुधर्मातो$धिका
क्षितौ
Sūktisundara
5.28.
a
mountain
आस्ते
गुरुः
प्रायशः
सर्वराज्ञां
पश्चाच्च
भूमीन्द्र
इवा-
भियाति
Mahâbhârata (Bombay).
*
6.2.11.
-कदम्बः
a
kind
of
Kadamba.
-कम्पः
an
earthquake.
-कूश्मण्डः
liquorice
(
Marâṭhî.
ज्येष्ठी-
मध
).
-खर्जूरिका,
-खर्जूरी
a
variety
of
date
tree
'भूमि-
खर्जूरिका
......
दुरारोहा
मृदुच्छदा'
Bhāva.
Parasmaipada.
-गत
Adjective.
fallen
to
the
earth.
-गर्तः,
-गुहा
a
hole
in
the
ground.
-गृहम्
a
cellar,
an
underground
chamber.
-गोचरः
a
man.
-चलः,
-चलनम्
an
earthquake
दशग्रीवः
समाधूतो
यथा
भूमिचले$चलः
Rāmāyana
6.59.61.
-छत्रम्
a
mushroom.
-जa.
earth-born,
born
or
produced
from
the
earth.
(
जः
)
the
planet
Mars.
an
epithet
of
the
demon
Naraka.
the
plant
भूनिम्ब.
(
-जा
)
an
epithet
of
Sītā.-जीविन्
Adjective.
living
on
(
the
produce
of
)
land
an
agriculturist.
(
Masculine.
)
a
Vaiśya.
-(
र्भि
)जयः
Uttara,
the
son
of
Virāṭa
Mahâbhârata (Bombay).
*
4.
-तनयः
the
planet
Mars.
-तलम्
the
surface
of
the
earth.
-दानम्
a
grant
of
land.
-दुन्दुभिः
'earth-drum',
as
a
pit
covered
over
with
skins.
-देवः
a
Brāhmaṇa
शिष्ट्वा
वा
भूमिदेवानां
नरदेवसमागमे
Manusmṛiti.
11.82.
धरः
a
mountain.
a
king.
the
number
'seven'.-नाथः,
-पः,
-पतिः,
-पालः,
-भुज्
Masculine.
a
king,
sovereign
तत्तत्
भूमिपतिः
पत्न्यै
दर्शयन्
प्रियदर्शनः
Raghuvamsa (Bombay).
1.47.
a
Kṣatriya.
-पक्षः
a
swift
or
fleet
horse.
-परिमाणम्
square
measure.-पिशाचम्
the
wine-palm.
-पुत्रः
the
planet
Mars.
पुरंदरः
a
king.
Name.
of
Dilīpa.
-प्रः
Adjective.
filling
the
earth
भूमिप्रा$स्य
कीर्तिर्भवति
Ait.
Ār.2.5.3.
-बुध्न
Adjective.
having
the
earth
for
a
bottom
Ch.
Up.
-भागः
a
spot
or
portion
of
ground.
-भृत्
Masculine.
a
mountain.
a
king.
-मण़्डा
a
kind
of
jasmine.
रक्षकः
a
guardian
of
a
country.
a
swift
or
fleet
horse.
-रथिकः
a
ground
charioteer
तद्
यथा
भूमिरथिको
भूमौ
रथमालिख्य
योग्यां
करोति
।
सा
तस्य
योग्या
प्रयोगकाले
सौकर्यमुत्पादयति
ŚB.
on
MS.*
7.2.15.
-रुहः
a
tree
Atmanepada.
Rāmāyana
7.4.21.
-लाभः
death
(
Literal.
returning
to
the
dust
of
the
earth
).-लेपनम्
cow-dung.
-वर्धनः,
-नम्
a
dead
body,
corpse
यो
न
याति
प्रसंख्यानमस्पष्टो
भूमिवर्धनः
Mahâbhârata (Bombay).
*
3.35.7.
-शय
Adjective.
sleeping
on
the
ground.
(
यः
)
a
wild
pigeon.
a
child,
boy.
any
animal
living
in
the
earth.
Name.
of
Viṣṇu
भूशयो
भूषणो
भूतिः
V.
Sah.
-शयनम्,
-शय्या
sleeping
on
the
ground.
-सत्रम्
an
offering
of
land
अक्षयान्
लभते
लोकान्
भूमिसत्रं
हि
तस्य
तत्
Mahâbhârata (Bombay).
-समीकृत
Adjective.
thrown
to
the
ground,
floored
(
Marâṭhî.
जमीनदोस्त
),
वानरै
राक्षसाश्चापि
द्रुमैर्भूमिसमीकृताः
Rāmāyana
6.52.3.
-संनिवेशः
the
general
appearance
of
a
country.
संभवः,
सुतः
the
planet
Mars.
an
epithet
of
the
demon
Naraka.
(
-वा,
-ता
)
an
epithet
of
Sītā.
-स्थ
Adjective.
being,
standing
on
the
ground
भूमिष्ठं
नोत्सहे
योद्धुं
भवन्तं
रथमास्थितः
Mahâbhârata (Bombay).
*
5.
179.1.
-स्नुः
an
earth-worm.
-स्पृश्
Adjective.
blind.
lame,
cripple.
(
Masculine.
)
mankind.
a
Vaiśya.
a
thief.
-स्पोटः
a
mushroom.
भू॑मि
a
feminine.
(
Vedic or Veda.
also
nominative case.
भू॑मी
genitive case.
ablative case.
°म्यास्
locative case.
°म्याम्
)
the
earth,
soil,
ground,
ṛg-veda
et cetera.
et cetera.
(
metaph.
)
a
step,
degree,
stage,
yoga-sūtra
(
with
Buddhists
there
are
10
or
13
stages
of
existence
or
perfection,
dharmasaṃgraha
45
46
)
(
ifc.
)
a
matter,
subject,
object,
receptacle
i.e.
fit
object
or
person
for
(
confer, compare.
विश्वास-,
स्नेह-भ्°
et cetera.
,
and
पात्र,
भाजन
)
भूमि
bhū́-mi
(
sts.
ī
),
Feminine.
earth
ground,
soil
(
sts.
Plural
),
for
(
g.
)
territory,
country,
land,
district
earth
(
as
a
substance
)
spot,
site,
place
storey,
floor
position,
office
part
(
of
an
actor
)
stage
(
in
Yoga
)
degree,
extent
-°,
object
of
(
love,
confidence
),
opportunity
of
(
recreation
),
prodigy
of
(
impudence
).
भूमि
(
also
भूमी,
i.
e.
भू
+
म
+
ई,
cf.
I.
भूमन्
),
Feminine.
1.
The
earth,
Pañc.
165,
16.
2.
Land,
estate,
Pañc.
iii.
d.
92
domain
(
where
one
governs
or
works
),
Bhāg.
P.
5,
11,
9.
3.
Place,
Pañc.
161,
13
site.
Compound
अ-,
Feminine.
1.
anything
but
earth.
2.
an
unsuitable
place,
Śāk.
101,
19.
3.
no
object
for,
Śāk.
97,
9
(
exceeding
).
अति-,
Feminine.
highest
degree,
Amar.
80
Utt.
Rāmac.
82,
7.
अन्तर्-,
Feminine.
the
interior
of
the
earth,
Arj.
10,
27
Sund.
2,
8.
Karma(
n
)-,
Feminine.
the
land
of
holy
works,
Āryāvarta,
or
the
central
part
of
India,
Rām.
2,
109,
28.
जन्म(
न्
)-,
Feminine.
home,
Pañc.
v.
d.
25.
पन-,
Feminine.
a
drinking-room,
Rām.
5,
14,
39.
मल्ल-,
Feminine.
an
arena
for
athletic
contests.
बध्य-
(
vb.
वध्
),
Feminine.
place
of
execution,
Hit.
63,
6.
रङ्ग-,
Feminine.
1.
a
field
of
battle,
Pañc.
35,
3.
2.
an
arena,
Johns.
Sel.
9,
11.
3.
a
stage,
a
place
where
dancing,
etc.,
is
exhibited.
वास-,
Feminine.
a
dwelling-place,
Hit.
38,
2,
M.
M.
विश्वास-,
Feminine.
a
person
worthy
of
confidence,
Hit.
18,
7,
M.
M.
संकेत-,
Feminine.
place
of
assignation,
Lass.
24,
15.
स्थान-,
Feminine.
dwelling-place,
a
palace(
?
),
Lass.
28,
10.
स्न्च-,
Feminine.
one
worthy
of
love,
Mālat.
83,
11.
सिद्ध-,
Feminine.
the
country
in
which
the
Siddhas
live,
Pañc.
242,
5.
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
भवन्त्यस्मिन्
भूतानि
-भू+मि
किच्च
वा
ङीप्
पृथ्वी
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"मिट्टी,
भूमि"
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"प्रदेश,
जिला,
देश,
भू"
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"स्थान,
जगह,
जमीन,
भूखण्ड"
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"स्थल,
स्थिति"
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"जमीन,
भूसंपत्ति"
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"कहानी,
घर
का
फर्श"
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"अभिरुचि,
हावभाव"
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
किसी
पात्र
का
चरित्र
या
अभिनय
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"विषय,
पदार्थ,
आधार
विश्वासभूमि,
स्नेहभूमि
आदि"
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"दर्जा,
विस्तार,
सीमा"
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
-
"जिह्वा,
जवान"
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
भू+मि
ज्यामिति
की
आकृतियों
की
आधाररेखा
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
भू+मि
किसी
चित्र
का
रेखा
चित्र
भूमिः
स्त्रीलिङ्गम्
-
भू+मि
"धरती,
पृथ्वी"
BUmi
{%
f.
%}
1.
The
earth,
भूयः
स
भूमेर्धुरमाससंज
R.ii.74
2.
a
territory,
a
district
3.
land,
soil,
K.S.i.24
4.
a
story,
floor
5.
a
site,
a
situation
6.
attitude,
posture
7.
a
mask,
a
character
(
in
dramaturgy
)
8.
subject,
object
9.
the
tongue
10.
ground,
plot
of
ground,
R.i.52,
iii.61,
vi.31,
Rt.i.24
11.
abode,
place.
१,
अंशुमान्,
अचला,
अब्ज,
अमृतांशु,
अवनि,
आदि,
आस्य,
इन्दु,
इला,
उडुपति,
उर्वरा,
उर्वी,
ऋक्षेश,
एक,
एणधर,
औषधीश,
क,
कलाधर,
कलि,
कु,
कुमुदाकरप्रिय,
क्षपाकर,
क्षमा,
क्षिति,
क्षोणि,
क्षोणी,
क्षमा,
गो,
गोत्र,
गोत्रा,
ग्लौ,
चन्द्र,
चन्द्रमस्,
जगती,
जैवातृक,
ज्या,
तनु,
दाक्षायणीप्राणेश,
धरणी,
धरा,
धरित्री,
नायक,
निशाकर,
निशेश,
पितामह,
पृथिवी,
पृथ्वी,
प्रालेयांशु,
ब्रह्मा,
भुवन्यु,
भू,
भूमि,
मही,
मुख,
मृगलाञ्छन,
मृगाङ्क,
मेदिनी,
रजनीकर,
रजनीश,
रात्रिप,
रात्रीश,
रुग्ण,
रूप,
लपन,
वक्त्र,
वदन,
वसुधा,
वसुन्धरा,
वाक्,
विधु,
विरञ्चि,
विश्वम्भरा,
शशधर,
शशभृत्,
शशलाञ्छन,
शशाङ्क,
शशि,
शशी,
शीतकर,
शीतकिरण,
शीतद्युति,
शीतमयूख,
शीतरश्मि,
शीतांशु,
शुभ्रभानु,
श्वेत,
श्वेतांशु,
सितरश्मि,
सुधांशु,
सोम,
स्थिरा,
हरिणधृत्,
हरिणाङ्क,
हिमकर,
हिमगु,
हिमरश्मि,
हिमांशु
गो
पुस्त्री
गो,
बाण,
वाच्,
पशु,
भूमि,
दिश्,
रश्मि,
जल,
अक्षि,
स्वर्ग,
मातृ,
वज्र,
अग्नि,
मुख,
तत्त्व,
वारि,
वाजिन्,
दृष्टि,
दीधिति
बाणे
वाचि
पशौ
भूमौ
दिशि
रश्मौ
जलेऽक्षिणि
।
स्वर्गे
मातरि
वज्रेऽग्नौ
मुखे
तत्वे
च
गोध्वनिः
॥
१७
॥
दिग्दृष्टि-दीधिति-स्वर्ग-वारि-वाग्वाण-वाजिषु
।
भूमौ
पशौ
च
गोशब्दो
विद्वद्भिर्दशसु
स्मृतः
॥
१८
॥
verse
1.1.1.17
page
0002
इडा
स्त्री
इडा,
वर्ष,
पानीय,
भूमि,
वाक्य,
रण
इडा
वर्षे
च
पानीये
भूमौ
वाक्ये
रणे
मतः
।
verse
2.1.1.15
page
0008
कुन्त्या
स्त्री
कुन्त्या,
भूमि,
कुन्तकदम्बक
कुन्त्या
भूमिः
समाख्याता
कुन्त्या
कुन्तकदम्बकम्
॥
४६
॥
verse
2.1.1.46
page
0011
इला
स्त्री
इला,
भूमि,
गो
इला
भूमिर्मता
गौश्च
संज्ञा
संविच्च
नाम
च
॥
८
॥
verse
3.1.1.8
page
0014
bhūmi,
f.,
(
1
)
(
as
in
Skt.
)
earth,
ground:
bhūmyāṃ
va
carā(
ḥ
)
=
bhūmya
(
q.v.
)
or
bhaumya
(
gods
)
in
LV
〔187.12〕
(
prose
)
udyāna-bhūmim
upaśobhitaṃ
(
n.
sg.
)
seems
to
present
bhūmi
as
nt.,
but
Tib.
seems
to
have
read
simply
udyānam
(
skyed
mos
tshal
),
without
bhūmi
udyānabhūmi
(
Pali
uyyāna°
)
is
however
common,
SP
〔96.11〕
etc.
(
2
)
capital,
amount
(
of
money
unrecorded,
but
seems
used
in
same
mg.
Mbh.
Crit.
ed.
〔ii.47.2c〕,
where
it
contrasts
with
phala,
interest
):
kāśibhūmiṃ
kṣamati
Mv
〔iii.375.18〕,
see
s.v.
kāśi,
2
(
3
)
(
=
Pali
id.
)
stage,
state,
[
Page411-a
]
condition:
kumāra-bhūmīm
(
childhood
)
atināmayitvā
SP
〔68.7〕
(
vs
)
śaikṣa-bhūmau,
loc.
(
Pali
sekha-bh°
),
the
stage
of
a
śaikṣa,
q.v.,
SP
〔70.13〕
nirvāṇa-bhūmi-sthitā(
ḥ
)
sma
ity
ātmāna
(
i.e.
°naṃ?
WT
ātmanaḥ
)
saṃjānatāṃ
(
gen.
pl.
pres.
pple.
)
SP
〔71.2〕
(
prose
),
supposing
themselves
(
erroneously
)
to
be
fixed
in
the
state
of
nirvāṇa
apāyabhūmiḥ,
state
of
misfortune
(
one
of
three
such,
see
apāya
)
SP
〔96.11〕
pithanārthāya
apāyabhūmināṃ
LV
〔178.7〕
(
vs
),
to
block
the
way
(
see
pithana
)
to
the
states
of
misfortune
in
LV
〔178.9〕
(
vs
)
text
baddhvā
dvāra
nirayāya
bhūmināṃ,
but
read
tri-r-apāya-bhū°
with
Tib.
ṅan
soṅ
gsum
poḥi
sayi
sgo
chod
de
dānta-bhūmim
(
state
of
being
self-controlled
)
anuprāptaḥ
SP
〔256.2〕
more
specifically,
(
4
)
stage
of
progressive
religious
development
for
the
śrāvaka,
seven
are
listed
Mvy
〔1140—1147〕:
śuklavidarśanā-bh°,
gotra-,
aṣṭamaka-,
darśana-,
tanu-
(
var.
tanū-
),
vītarāga-
(
var.
vigatarāga-
),
kṛtāvi-
the
same
ŚsP
〔1562.21
ff.〕
in
ŚsP
〔1473.11
ff.〕
(
where
śuklavipaśyanā-bh°
for
the
first
)
and
〔1520.20
ff.〕
these
(
nirdarśana-
for
4
)
are
followed
by
pratyekabuddha-bh°,
bodhisattva-bh°,
and
buddha-bh°,
making
in
all
ten
bhūmi
of
a
bodhisattva
(
!
),
bodhisattvasya
…
daśa
bhūmayaḥ,
〔1473.17—18〕
this
list
noted
only
in
ŚsP
the
usual
list
of
ten
bodhisattva-bhūmi
is
that
given
Mvy
〔885—895〕
Dharmas
〔64〕
Dbh
〔5.7
ff.〕
Sūtrāl.
〔xx—xxi.32
ff.〕,
viz.
pramuditā
(
Sūtrāl.
muditā
),
vimalā,
prabhākarī,
arciṣmatī,
sudurjayā
(
Sūtrāl.
durjayā
),
abhimukhī,
dūraṃgamā
(
Mvy
Kyoto
ed.
°maḥ,
read
°mā
with
Mironov
),
acalā,
sādhumatī,
dharmameghā
the
last
three
are
named
Laṅk
〔15.5〕
in
Bbh
〔332.20
ff.〕
the
ten
bodhisattva-bhūmayaḥ
of
Dbh
(
which
is
specifically
referred
to
)
are
called
bodhisattva-vihārāḥ
the
10
bodhisattva-bhūmi
usually
means
this
group,
often
referred
to,
so
e.g.
in
Mmk
〔15.24〕
(
while
in
Mmk
〔13.8〕
eight
bodhisattva-bhūmi,
presumably
the
first
eight
of
the
standard
ten,
are
mentioned
as
attained
by-
Pratyekabuddhas
)
a
different
list
of
ten
‘bodhisattvāna
bhūmayo’
in
Mv
〔i.76.11
ff.〕
(
vss
),
viz:
durārohā,
baddhamālā
(
q.v.,
text
°mānā
),
puṣpamaṇḍitā,
rucirā,
cittavistarā,
rūpavatī,
durjayā
(
cf.
〔No.
5〕
of
the
list
above
),
janmanideśa
(
-bhūmi?
),
yauvarājya(
-bhūmi?
),
and
abhiṣeka(
-bhūmi
)
only
the
last
of
these,
q.v.,
is
mentioned
elsewhere,
in
Gv
on
the
other
hand,
Bbh
has
an
otherwise
unknown
list
of
bodhisattva-bhūmi,
numbering
six,
〔84.22
ff.〕,
or
seven,
〔367.6〕,
listed
〔367.3
ff.〕
and
identical
with
the
other
list
except
for
an
additional
first
member,
gotra-bhūmi
the
(
other
)
six
are
adhimukticaryā-
bh°,
śuddhyadhyāśaya-
(
or
śuddhādhy°
),
caryāpratipatti-,
niyata-
(
or
niyatā
bhūmi
),
niyatacaryā-
(
or
°ryā-pratipatti-
),
and
niṣṭhāgamana-bh°.
*Bhūmi
(
“Earth”
)
personified:
I,
3017
V,
3973
(
yathā,
married
to
Bhūmipati
)
XIII,
7236,
7237
(
Kāśyapī
),
etc.
भूमि
१
/
BHŪMI
I.
The
earth.1
)
General.
The
Purāṇas
maintain
that
bhūmi
has
a
devī
(
goddess
).
The
births
of
bhūmi
and
its
basic
goddess
are
in
two
different
ways.
The
mahābhārata,
(
Dākṣiṇātya
Pāṭha
)
says
that
the
goddess
bhūmi
was
the
daughter
of
brahmā
and
that
she
was
married
by
Mahāviṣṇu.
The
earth
on
which
we
live
is
the
Mṛtpiṇḍa
of
which
the
basic
deity
is
this
Bhūmidevī.
Of
the
many
versions
given
in
the
Purāṇas
regarding
the
origin
of
earth,
three
are
given
below:--1
)
Long
ago,
towards
the
end
of
the
age
of
floods,
the
earth
was
in
a
liquid
state.
At
that
time,
śiva
cut
open
his
thigh
and
let
fall
a
drop
of
blood
in
the
water.
It
assumed
the
form
of
an
“aṇḍa”
(
egg
).
śiva
took
that
aṇḍa
and
split
it.
A
man
came
out
of
it.
From
him
was
made
Nature
(
prakṛti
)
for
the
creation
of
the
Universe.
One
half
of
the
broken
aṇḍa
became
sky
and
the
other
half
became
the
earth.
(
kathāsaritsāgara,
Kathāpīṭhalaṁbaka,
2nd
Taraṅga
).(
2
)
Mahāviṣṇu
lay
on
the
surface
of
water
which
spread
everywhere
in
the
beginning.
A
lotus
sprang
up
from
the
navel
of
viṣṇu
and
from
its
top
brahmā
was
born.
Liquid
matter
began
to
flow
out
of
Viṣṇu's
ears
on
both
sides.
From
it
were
born
two
Rākṣasas
named
madhu
and
kaiṭabha.
They
persecuted
brahmā.
Mahāviṣṇu
woke
up
and
killed
madhu
and
kaiṭabha.
The
thick
fat
of
these
Rākṣasas
hardened
into
the
earth.
(
devī
bhāgavata,
Navama
skandha
).3
)
In
the
beginning
Mahāviṣṇu
(
Mahāvirāṭ
puruṣa
)
spread
everywhere.
In
every
pore
of
that
Mahāvirāṭ
who
was
lying
on
the
surface
of
the
water,
there
was
a
brahmāṇḍa.
In
course
of
time
that
virāṭ
obtained
mind.
That
mind
stood
connected
with
each
of
the
pores
equally.
Later
from
it
were
formed
the
“Pañcamahābhūtas”.
From
their
combination
was
formed
the
Bhūta
called
“Mahā
Pṛthvī”.
It
was
cut
into
many
pieces
and
each
of
the
pieces
was
deposited
in
each
pore.
It
was
these
Pṛthvī
pieces
which
became
“Bhūmis”
at
the
time
of
creation.
At
the
time
of
the
floods,
these
Bhūmis
sank
again
into
those
pores
as
before.
In
each
of
these
Brahmāṇḍas,
there
are
the
earth,
mountains,
forests,
oceans,
the
seven
islands,
himavān,
Meru,
Sun,
Moon,
Stars
and
other
planets.
Also,
each
of
them
has
its
own
brahmā,
viṣṇu,
śiva
and
other
devas.
Since
all
the
different
Bhūmis
in
all
the
Brahmāṇḍas
had
been
formed
artificially,
they
all
perish
in
the
floods.
(
devī
bhāgavata,
Navama
skandha
).3
)
bhūmi
devī
(
Goddess
Earth
)
is
the
wife
of
Mahā
viṣṇu.
In
varāha
kalpa
(
Age
of
the
Pig
)
the
asura
hiraṇyākṣa
carried
the
Earth
and
Submerged
it
under
water.
At
once
Mahā
viṣṇu
appeared
in
the
form
of
a
Pig
and
lifted
up
the
Earth
on
its
horns.
When
the
Earth
floated
on
the
surface
of
water
like
a
lotus
leaf,
bhūmi
devī
who
was
pleased,
stood
up
in
her
charming
figure.
Mahāviṣṇu
fell
in
love
with
her
and
with
the
brilliance
of
a
crore
of
suns,
had
sexual
union
with
her
for
the
period
of
one
Devavarṣa.
It
is
from
that
time
that
bhūmi
devī
became
Mahāviṣṇu's
wife.
As
a
result
of
their
union,
a
son
named
maṅgala
was
born
to
them.
Ghaṭeśa
is
the
son
of
maṅgala.
maṅgala
has
another
name,
Covva.
After
the
birth
of
maṅgala,
at
the
behest
of
Lord
viṣṇu,
all
people
began
to
offer
worship
to
Bhūmidevī.
Mahāviṣṇu
himself
first
worshipped
her
by
reciting
the
mantra--“Om
Hrīṁ-Śrīṁ-Krīṁ-Vasudhāyai
Svāhā”.
After
that
this
mantra
became
popular
for
worshipping
Bhūmidevī.
(
devī
bhāgavata,
Navama
skandha
).
Narakāsura
was
Bhūmidevī's
son
by
hiraṇyākṣa,
the
asura.
When
hiraṇyākṣa,
in
the
form
of
a
pig,
carried
Bhūmidevī
on
his
horns
to
pātāla,
the
horns
came
in
contact
with
Bhūmidevī
and
she
became
pregnant.
In
bhāgavata,
Daśama
skandha
we
read
that
Narakāsura
was
born
as
the
result
of
this
contact.
(
See
the
word
naraka
I
).
sītā
was
the
daughter
of
Bhūmidevī,
born
on
another
occasion.
sītā
was
married
by
the
kosala
King
Śrī
rāma.
When
she
was
abandoned
by
her
husband,
she
was
at
last
accepted
by
Bhūmidevī
within
her
own
self.
(
See
the
word
sītā
).4
)
bhūmi
and
prahlāda.
Since
Bhūmidevī
had
been
the
wife
of
the
asura
hiraṇyākṣa
she
has
also
been
called
the
mother
of
the
asura
clan.
Hiraṇyākṣa's
brother
was
hiraṇyakaśipu.
prahlāda,
the
son
of
hiraṇyakaśipu,
was
a
devotee
of
viṣṇu.
The
father
did
not
like
the
son's
devotion
to
viṣṇu.
So
he
persecuted
prahlāda
in
various
ways.
Once
he
threw
down
prahlāda
from
the
top
of
a
high
building.
At
that
time
bhūmi
devī
appeared
there
and
received
him
in
her
arms.
(
brahmāṇḍa
purāṇa,
Chapter
24
).5
)
Bhūmidevī
and
pṛthu.
Once
the
Emperor
pṛthu
turned
Bhūmidevī
into
a
cow
and
milched
all
resources
from
her.
(
For
details,
see
the
word
pṛthu
).6
)
Pārvatī's
curse.
Once
pārvatī
and
śiva
indulged
in
their
sexual
act
for
many
years.
The
earth
began
to
shake
to
its
foundations.
The
gods
approached
śiva
with
a
request
to
refrain
and
he
agreed.
Śiva's
semen
was
discharged
and
fell
on
the
earth.
pārvatī
who
was
angry
at
this,
cursed
Bhūmidevī
as
follows:--“You
Bhūmidevī!
You
will
assume
many
forms
and
become
the
wife
of
many.
Since
you
have
prevented
me
from
giving
birth
to
a
son,
no
children
will
be
born
to
you
in
future.”
(
vālmīki
rāmāyaṇa,
Bālakāṇḍa,
36th
sarga
).7
)
Other
details.
(
1
)
Narakāsura
has
another
name,
“Bhauma”.
(
M.B.
Sabhā
Parva,
Dākṣiṇātya
Pāṭha,
Chapter
38
).(
2
)
Bhūmidevī
prayed
to
śrī
kṛṣṇa
and
obtained
Vaiṣṇavāstra
for
her
son
Narakāsura.
(
M.B.
droṇa
parva,
Chapter
29,
Verse
30
).(
3
)
When
paraśurāma
was
carrying
on
the
annihilation
of
Kṣatriyas,
Bhūmidevī
induced
the
sage
kaśyapa
to
entreat
paraśurāma
to
stop
his
massacre
of
Bhūpālas.
(
Protectors
of
bhūmi=Kṣatriyas
).
(
M.B.
śānti
Parva,
Chapter
79,
Verse
44
).(
4
)
Once
she
(
Bhūmidevī
)
described
to
śrī
kṛṣṇa,
the
greatness
of
Brahminhood.
(
M.B.
Anuśāsana
Parva,
Chapter
34,
Verse
22
).(
5
)
At
another
time
she
explained
to
śrī
kṛṣṇa
the
nature
of
Gṛhasthāśramadharma,
(
Duties
of
a
householder
).
(
M.B.
anuśāsana
parva,
Chapter
97,
Verse
5
).(
6
)
On
one
occasion,
when
King
aṅga
touched
her,
Bhūmidevī
lost
her
own
form
and
vanished.
At
that
time,
kaśyapa
prajāpati
paralysed
her.
(
M.B.
anuśāsana
parva,
Chapter
152,
Verse
2
).(
7
)
paraśurāma
gifted
the
whole
earth
to
the
sage
kaśyapa.
From
that
time
Bhūmidevī
has
been
called
“Kāśyapī”
(
daughter
of
kaśyapa
).
(
M.B.
Anuśāsana
Parva,
Chapter
154,
Verse
7
).
भूमि
२
/
BHŪMI
II.
Wife
of
dhruva.
This
bhūmi
devī,
the
daughter
of
śiśumāra
had
two
sons
named
kalpa
and
Vatsala,
by
dhruva.
(
bhāgavata,
Caturtha
Skandā
).
भूमि
३
/
BHŪMI
III.
Another
bhūmi,
who
was
the
wife
of
a
king
named
bhūmipati
is
mentioned
in
M.B.
Udyoga
Parva,
Chapter
117,
Verse
14
).
Bhūmi
or
Bhūmī
is
a
common
word
for
‘earth’
in
the
Rigveda^1
and
later,
^2
being
practically
a
synonym
of
Pṛthivī.
It
is
also
used
of
the
land
given
by
the
god
to
the
Āryan,
^3
and
of
grants
of
land.^4
1
)
i.
64,
5
161,
14
ii.
14,
7,
etc.
So
in
x.
18,
10,
‘mother
earth’
receives
the
remains
of
the
dead.
2
)
Av.
vi.
2,
1,
where
it
is
said
that
the
Bhūmi
is
the
highest
of
the
three
earths
(
Pṛthivī
)
xi.
7,
14,
where
nine
earths
and
seas
are
mentioned
ii.
9,
4
vi.
8,
2,
etc.
3
)
Rv.
iv.
26,
2.
Cf.
vi.
47,
20.
4
)
Śatapatha
Brāhmaṇa,
xiii.
5,
4,
24
6,
2,
18.
भूमि
स्त्री।
भूमिः
समानार्थकाः
भू,
भूमि,
अचला,
अनन्ता,
रसा,
विश्वम्भरा,
स्थिरा,
धरा,
धरित्री,
धरणि,
क्षोणि,
ज्या,
काश्यपी,
क्षिति,
सर्वंसहा,
वसुमती,
वसुधा,
उर्वी,
वसुन्धरा,
गोत्रा,
कु,
पृथिवी,
पृथ्वी,
क्ष्मा,
अवनि,
मेदिनी,
मही,
विपुला,
गह्वरी,
धात्री,
गो,
इला,
कुम्भिनी,
क्षमा,
भूतधात्री,
रत्नगर्भा,
जगती,
सागराम्बरा,
इडा,
भूत,
इरा,
रोदस्,
रोदसी
2।1।2।1।2
भूर्भूमिरचलानन्ता
रसा
विश्वम्भरा
स्थिरा।
धरा
धरित्री
धरणिः
क्षोणिर्ज्या
काश्यपी
क्षितिः॥
अवयव
==>
भूरन्ध्रम्,
मृद्
==>
अतिनिम्नप्रदेशः,
कुमुदयुक्तदेशः,
सर्वसस्याढ्यभूमिः,
निर्जलदेशः,
हलाद्यकृष्टभूमिः,
शरावत्याः_अवधेः_प्राग्दक्षिणदेशः,
शरावत्याः_अवधेः_पश्चिमोत्तरदेशः,
भारतस्य_पश्चिमसीमाप्रदेशः,
भारतभूमेः_मध्यदेशः,
विन्ध्यहिमाद्रिमध्यदेशः,
नडाधिकदेशः,
कुमुदबहुलदेशः,
बहुवेदसदेशः,
बालतृणबहुलदेशः,
सपङ्कदेशः,
जलाधिकदेशः,
अश्मप्रायमृदधिकदेशः,
वालुकाबहुलदेशः,
सिकतायुक्तदेशः,
नद्यम्बुभिः_सम्पन्नदेशः,
वृष्ट्यम्बुभिः_सम्पन्नदेशः,
स्वधर्मपरराजयुक्तदेशः,
सामान्यराजयुक्तदेशः,
नद्यादिसमीपभूमिः,
पाषाणादिनिबद्धा_भूः,
गृहरचनापरिच्छिन्नदेशः,
गृहरचनावच्छिन्नवास्तुभूमिः,
ग्रामादिसमीपदेशः,
पर्वतः,
मेखलाख्यपर्वतमध्यभागः,
पर्वतसमभूभागः,
अद्रेरधस्थोर्ध्वासन्नभूमिः,
यागार्थं_संस्कृतभूमिः,
स्वभूमिः,
पर्वतादयः,
विजनः,
अश्वेन_दिनैकाक्रमणदेशः,
भयङ्करयुद्धभूमिः,
प्रेतभूमिः,
यज्ञे_स्तावकद्विजावस्थानभूमिः,
ऊषरदेशः,
देशः,
जन्मभूमिः
पदार्थ-विभागः
,
द्रव्यम्,
पृथ्वी
भूमिः,
स्त्रीलिङ्गम्
(
भवन्ति
भूतान्यस्यामिति
।
भू
+“भुवः
कित्
।”
उणा०
४
।
४५
।
इति
मिः
।स
च
कित्
।
)
पृथिवी
।
स्थानमात्रम्
।
इतिमेदिनी
।
मे,
२२
॥
(
यथास्या
पर्य्यायः
।“भूर्भूमिः
पृथिवी
पृथ्वी
मेदिनी
वसुधावनिः
।क्षितिरुर्व्वी
मही
क्षौणी
क्ष्मा
धरा
कुर्वसुन्धरा
॥
”इति
वैद्यकरत्नमालायाम्
॥
)जिह्वा
।
इति
संक्षिप्तसारोणादिवृत्तिः
॥
योगिनामवस्थाविशेषः
।
यथा,
--“निरुद्धे
चेतसि
पुरा
सविकल्पसमाधिना
।निर्विकल्पसमाधिस्तु
भवेदत्र
त्रिभूमिकः
॥
व्युत्तिष्ठते
स्वतस्त्वाद्ये
द्वितीये
परबोधितः
।अन्ते
व्युत्तिष्ठते
नैव
सदा
भवति
तन्मयः
॥
एवं
प्राग्भूमिसिद्धावप्युत्तरोत्तरभूमये
।विधेया
भगवद्भक्तिस्तां
विना
सा
न
सिध्यति
॥
”इति
गीतागूढार्थदीपिकायां
मधुसूदनसरस्वती
॥
भूमेः
पर्य्यायादयः
पृथिवीशब्दे
द्रष्टव्याः
।अस्या
गुणाः
।“भूमेः
स्थैर्य्यं
गुरुत्वञ्च
काठिन्यं
प्रसवार्थता
।गन्धो
गुरुत्वं
शक्तिश्च
संघातः
स्थापना
धृतिः
॥
”इति
महाभारते
मोक्षधर्म्मः
॥
अस्यार्थः
।
स्थैर्य्यमचाञ्चल्यम्
१
।
गुरुत्वं
पतन-प्रतियोगी
गुणः
२
।
काठिन्यम्
३
।
प्रसवार्थताधान्याद्युत्पत्तिस्तदर्थता
४
।
गन्धः
५
।
गुरुत्वंपिण्डपुष्टिः
६
।
शक्तिः
गन्धग्रहणसामर्थ्यम्
७
।संघातः
श्लिष्टावयवत्वम्
८
।
स्थापना
मनुष्या-द्याश्रयम्
९
।
धृतिः
पाञ्चभौतिके
मनसि
योधृत्यंशः
।
इति
तट्टीका
॥
*
॥
भूमिदानमाहात्म्यम्
यथा,
--“सर्व्वेषामेव
दानानां
भूमिदानमनुत्तमम्
।यो
ददाति
महीं
राजन्
!
विप्रायाकिञ्चनायवै
॥
अङ्गुष्ठमात्रमथवा
स
भवेत्
पृथिवीपतिः
।न
भूमिदानसदृशं
पवित्रमिह
विद्यते
॥
भूमिं
यः
प्रतिगृह्णाति
भूमिं
यश्च
प्रयच्छति
।उभौ
तौ
पुण्यमापन्नौ
नियतं
खर्गगामिनौ
॥
यत्किञ्चिद्भूमिदानन्तु
सर्व्वदानोत्तमोत्तमम्
।महीपते
!
नरः
कोऽपि
भूमिदो
भूमिमाप्नुयात्
॥
भूमिदानसमं
दानं
नास्त्यत्र
पृथिवीतले
।तस्मादल्पमलञ्चैव
भुक्तिमुक्तिसुखप्रदम्
॥
यथा
तथा
प्रकारेण
भूमिदाता
तु
भूमिपः
।सुखी
स्यात्
सर्व्वकालेषु
चान्ते
स्वर्गमवाप्नुयात्
॥
बृहदल्पतरं
वापि
भूमिदानं
महत्तमम्
।यः
कश्चिद्ब्राह्मणे
दत्त्वा
भवतीह
महीपतिः
॥
सर्व्वथा
सर्व्वदा
देया
धरित्री
ब्राह्मणस्य
तु
।प्राणान्तेनैव
न
क्वापि
हरणीया
जनैरपि
॥
कृत्वा
खातादिकं
कर्म्म
विप्रभूमिं
नरो
बलात्
।करोति
यदि
राजेन्द्र
!
तत्
सर्व्वं
निष्फलं
भवेत्
॥
ब्राह्मणाद्दानग्रहणं
विनानुज्ञाञ्च
पार्थिव
!
।तथा
तत्परितोषञ्च
तत्तन्मूल्यादिकं
विना
॥
विप्रभूमौ
भूसुरोऽपि
दैवं
पैत्रं
तथाध्वरम्
।हरिसद्म
तथारामप्रासादमण्डपं
गृहम्
॥
खातादिखननं
सेतुबन्धनं
भवनं
गवाम्
।सधान्यफलमूलादिशाकादिक्षेत्रमेव
च
॥
पञ्चाम्रवपनं
पुष्पोद्यानं
वृक्षादिरोपणम्
।सवटाश्वत्थतुलसीधात्रीविल्वादिरोपणम्
॥
नित्यं
नैमित्तिकं
काम्यं
स्नानसन्ध्यादिकं
तथा
।पञ्चयज्ञं
तथेष्टार्च्चादिकमेतत्तु
चापरम्
॥
श्रीकृष्णसेवनं
भक्तभक्तिषोडशपूर्व्वकम्
।का
कथा
वेतरेषान्तु
न
कुर्य्यात्
पारमार्थिकः
॥
यः
कर्म्मफलकामेप्सुर्न
करोत्यत्र
कर्म्म
च
।कुरुते
मत्ततामोहादज्ञानाद्वा
भ्रमादितः
।नृपते
!
कुर्व्वतामेतत्
सर्व्वं
स्यान्निष्फलं
ध्रुवम्
॥
यद्भू
मिरथवा
तस्य
संपूर्णं
फलमेव
च
।अतो
लोके
हि
धर्म्मात्मा
ज्ञानी
च
सर्व्वधर्म्म-वित्
॥
विवेकी
धर्म्मशास्त्रज्ञः
पुराणागमवेदवित्
।वेदान्तज्ञो
मुनिः
साधुः
कार्ष्णादिर्वा
महीपते
!
।न
कुर्य्याद्भू
मिहरणं
ब्राह्मणीहरकल्मषम्
॥
”इति
पाद्मोत्तरखण्डे
४९
अध्यायः
॥
*
॥
अपि
च
।
बृहस्पतिः
।“षष्टिं
वर्षसहस्राणि
स्वर्गे
तिष्ठति
भूमिदः
।उच्छेत्ता
चानुमन्ता
च
तावन्ति
नरके
वसेत्
॥
तथा
।भूमिं
दत्त्वा
तु
यः
पत्रं
कुर्य्याच्चन्द्रार्ककालिकम्
।अनाच्छेद्यमनाहार्य्यं
दानलेख्यन्तु
तद्बिदुः
॥
महाभारते
।अपि
पापकृतो
राज्ञः
प्रतिगृह्णन्ति
साधवः
।पृथिवीं
नान्यदिच्छन्ति
पावनीं
जननीं
यथा
॥
नामास्याः
प्रियदत्तेति
गुह्यं
देव्याः
सनातनम्
।दाने
वाप्यथवादाने
नामास्याः
परमं
प्रियम्
॥
”दानादानकाले
यत्
प्रियदत्ता
नामास्याः
परमंप्रियमित्युक्तं
तेन
प्रियदत्तामित्युच्चार्य्य
दातव्याप्रतिग्रहीतव्या
च
।
भूमेः
पूजायां
दानवाक्ये
चप्रियदत्तेति
विशेषणम्
।
भूमिर्विष्णुदेवताका
।षष्टिवर्षसहस्रावच्छिन्नस्वर्गवासः
फलम्
।
प्रति-ग्रहे
तद्भूमेः
प्रदक्षिणमात्रम्
।
भूमेरसन्निधानेतामुद्दिश्य
प्रदक्षिणम्
।
इति
शुद्धितत्त्वम्
॥
*
॥
आर्द्राद्यपादगे
रवौ
भूमी
रजोयुक्ता
भवतितत्काले
पाठादिनिषेधो
यथा
ज्योतिषे
।“रजोयुक्
क्ष्माम्बु
वाची
च
रौद्राद्यपादगे
रवौ
।तस्यां
पाठो
बीजवापो
नाहिभीर्दुग्धपानतः
॥
रजोयुक्
क्ष्मा
ऋतुमती
पृथ्वी
।
ज्योतिषे
।यस्मिन्
वारे
सहस्रांशुर्यत्काले
मिथुनं
व्रजेत्
।अम्बु
वाची
भवेन्नित्यं
पुनस्तत्कालवारयोः
॥
”मत्स्यसूक्ते
।“धरण्यामृतुमत्याञ्च
भूमिकम्पे
तथैव
च
।अन्तरागमने
चैव
विद्यां
नैव
पठेद्बुधः
॥
”इति
तिथ्यादितत्त्वम्
॥
*
॥
“न
स्वाध्यायं
वषट्कारं
न
देवपितृपूजनम्
।हलानां
योजनञ्चैव
बीजानां
वपनं
तथा
।दिनत्रयं
न
कुर्व्वीत
यावत्
पृथ्वी
रजस्वला
॥
यतिनो
व्रतिनश्चैव
विधवा
च
द्बिजस्तथा
।अम्बुवाचीदिनेनैव
पाकं
कृत्वा
न
भक्षयेत्
॥
स्वपाकं
परपाकं
वा
अम्बुवाचीदिने
तथा
।भक्षणं
नैव
कुर्वीत
चाण्डालान्नसमं
स्मृतम्
॥
”इति
राजमार्त्तण्डः
॥
अशुद्धां
भूमिमाह
देवलः
।‘सा
अमेध्या
मलिना
दुष्टा
एतत्त्रितयान्यतमाभवति
।’
अत्रामेध्या
यथा,
--“प्रसूते
गर्भिणी
यत्र
म्रियते
यत्र
मानुषः
।चाण्डालैरुषितं
यत्र
यत्र
विन्यस्यते
शवः
॥
विण्मूत्रोपहतं
यत्तु
कुणपो
यत्र
दृश्यते
।एवं
कश्मलभूयिष्ठा
भूरमेध्येति
लक्ष्यते
॥
”कुणपः
शवः
।
दुष्टा
यथा,
--“कृमिकीटपदक्षेपैर्द्दूषिता
यत्र
मेदिनी
।द्रप्सापकर्षर्णेः
क्षिप्तैर्वान्तैश्च
दुष्टतां
व्रजेत्
॥
”द्रप्सा
घनीभूतश्लेष्मा
।
मलिना
यथा,
--“नखदन्ततनूजत्वक्तुषपांशुरजोमलैः
।भस्मपङ्कतृणैर्वापि
प्रच्छन्ना
मलिना
भवेत्
॥
तासाञ्च
शुद्धिमाह
।“दहनं
खननं
भूमेरुपलेपनवापने
।पर्य्यन्यवर्षणञ्चैव
शौचं
पञ्चविधं
स्मृतम्
॥
”वापनं
मृदन्तरेण
पूरणम्
।
अत्रामेध्याया-श्चतुष्कं
पञ्चकं
वा
।
दुष्टायाः
द्विकं
त्रिकं
वा
।मलिनायाः
दहनादीनामेकधा
शोधनमाहदेवलः
।“पञ्चधा
वा
चतुर्द्धा
वा
भूरमेध्या
विशुध्यति
।द्विधा
दुष्टा
त्रिधा
वापि
शुध्यते
मलिनैकधा
॥
”अन्यपञ्चप्रकारमाह
मनुः
।“सम्मार्जनेनाञ्जनेन
सेकेनोल्लेखनेन
च
।गवाञ्च
परिवासेन
भूमिः
शुद्ध्यति
पञ्चधा
॥
”सम्मार्जनं
तृणाद्यपनयनम्
।
अञ्जनं
गोमये-नोपलेपनम्
।
सेको
जलेन
प्रक्षालनम्
।
उल्लि-खनं
तक्षणम्
।
परिवासो
गवोपस्थापनम्अत्र
सेकपरिवासयोर्निर्लेपस्थापनविषयत्वम्अन्येषाममेध्यलिप्तविषयत्वम्
।
ब्रह्मपुराणे
।“ग्रामाद्दण्डशतं
त्यक्त्वा
नगराच्च
चतुर्गुणम्
।भूमेः
सर्व्वत्र
शुद्धिः
स्याद्यत्र
लोको
न
विद्यते
॥
”दण्डं
चतुर्हस्तः
।
नगरं
महाग्रामः
।
इतिगोपालपञ्चाननकृतशुद्धिनिर्णयः
॥
*
॥
भूमौ
वर्ण-लेस्वनादिनिषेधो
यथा,
--“न
भूभौ
विलिखेद्वर्णं
मन्त्रं
न
पुस्तके
लिखेत्
।न
मुक्त्वा
पुस्तकं
स्थाप्यं
न
मुक्तमाहरेत्तु
तत्
॥
भूकम्पे
ग्रहणे
चैव
अक्षरं
वाथ
पुस्तकम्
।भूमौ
तिष्ठति
देवेशि
!
जन्मजन्मसु
मूर्खता
।तदा
भवति
देवेशि
!
तस्मात्तत्
परिवर्जयेत्
॥
”इति
योगिनीतन्त्रे
तृतीयभागे
७
पटलः
॥
भूमि(
मी
)
स्त्री
भवन्त्यस्मिन्
भूतानि
भू--मि
किञ्च
वा
ङीप्
।१
पृथिव्याम्
२
स्थानमात्रे
मेदि०
३
जिह्वायां
संक्षि०
उणा०योगशास्त्रोक्ते
४
योगिनां
चित्तस्यावस्थाभेदे,
५
एक-संख्यायाञ्च
।
पाण्डुसंख्यादितोऽच्
समा०
बहु०
।
द्विभूमःप्रसादः
पाण्डुभूमो
देशः
।
योगोक्तमूमयश्च
“तस्यभूमिषु
विनियोगः”
पा०
सू०
उक्ताः
।
“तस्य
संयमस्यजितभूमेर्याऽनन्तरा
भूमिस्तत्र
विनियोगः
।
नह्यजिता-धरभूमिरनन्तरभूमिं
विलङ्घ्य
प्रान्तभूमिषु
संयमंलभते
तदभावाच्च
कुतः
तस्य
प्रज्ञालोकः,
ईश्वरप्रसादा-ज्जितोत्तरभूमिकस्य
च
नाधारभूमिषु
परचित्तज्ञानादिसंयमो
युक्तः
कस्मात्
तदर्थस्यान्यतएवावगतत्वात्
भूमेरस्याइयमनन्तरा
भूमिः”
भा०
।
सा
च
भूमिः
सप्तप्रकारायथोक्तं
तत्रैव
“तस्य
सप्तधा
प्रान्तभूमिः
प्रज्ञा”
पात०
सू०
।“तस्मेति
प्रत्युदितख्यातेः
प्रत्याम्नायः
सप्तधेति
अशुद्ध्या-बरणमलापनमाच्चित्तस्य
प्रत्ययान्तरानुत्पादे
सति
सप्त-गकारैव
प्रज्ञा
विवेकिनो
भवति
।
तद्यथा
परिज्ञातंज्ञेयं
नास्य
पुनः
परिज्ञेयमस्ति
क्षीणा
हेयहेतवी
नपुनरेतेषां
क्षेतव्यमस्ति
साक्षात्कृतं
निरोधसमाधिनाहानम्
।
भावितो
विवेकख्यातिरूपो
हानोपाय
इत्येषाचतुष्टवी
कार्य्यविमुक्तिः
प्रज्ञायाः
।
चित्तविमुक्तिस्तुत्रयी
चरिताधिकारा
बुद्धिगुणा
गिरिशिस्वरकूटच्युताइव
ग्रावाणो
निरवस्थानाः
स्वकारणे
प्रलयाभिमुखाःसह
तेनास्तं
गच्छन्ति
।
न
चैषां
विप्रलीनानां
पुन-रस्त्युत्पादः
प्रयोजनाभावादिति
एतस्यासवस्थायांशुकसम्बन्धातीतस्यरूपमात्रज्योतिरमलः
केवली
पुरुषपत्येतां
सप्तविधां
प्रान्तभूमिप्रज्ञामनुपश्यन्
पुरुषःकशल
इत्याख्यायते
प्रतिप्रसवेऽपि
चित्तस्य
मुक्तः
कुशलइत्येव
भवति
गुणातीतत्वादिति
सिद्धा
भवति
विवेक-रवा
तिर्हामोपायः
इति”
भा०
।
“प्रत्युदितख्यातेः
वर्त्त-मानख्यातेः
योगिनः
प्रत्याम्नायः
परामशः
अशुद्विरेवा-वरणं
चित्तसत्त्वस्य
तदेव
मलं
तस्यापगमात्
चित्तस्यप्रत्ययान्तरानुत्पादे
तामसराजसव्युत्यानप्रत्ययानुत्पादेनिर्विप्लववियेकख्यातिनिष्ठामापन्नस्य
सप्तप्रकारैव
प्रज्ञाविवेकिनो
भवति
विषयभेदात्
प्रज्ञामेदः
प्रकृष्टोऽन्तोयासां
भूमीनामवस्थानां
तास्तथोक्ता
यतः
परंनास्ति
संप्रकर्षः
प्रान्ता
भूमयः
यस्याः
प्रज्ञायावियेकख्यातेः
सा
तथोक्ता
ता
एव
सप्तप्रकाराःप्रज्ञा
भूमीः
उदाहरति
।
तद्
यथेति
तत्र
पुरुष-प्रयत्ननिष्पाद्यासु
चतसूषु
भूमिषु
प्रथमामुदाहरतिपरिज्ञातं
हेयं
यावत्
किल
प्राधानिकं
तत्
सर्वंपरिणामतापसंस्कारैर्गुणवृत्तिविरोधात्
दुःखमेवेति
हेयंतत्
परिज्ञातम्
।
प्रान्ततां
दर्शयति
नास्य
पुनः
किञ्चिद्परिज्ञातं
परिज्ञेयमस्ति
।
द्वितीयायाह
क्षीणा
इति
।प्रान्ततामाह
न
पुनरिति
।
तृतीयामाह
साक्षात्कृतंप्रत्यक्षेण
निश्चितं
यथा
संप्रज्ञातावस्थायामेव
निरोध०समाधिसाध्यं
हानं
न
पुनरस्मात्
परं
निश्चेतव्यमस्तीतिशेषः
।
चतुर्थीमाह
भावितो
निष्पादितः
विवेकख्याति-रूपो
हानोपायो
नास्याः
परं
भावनीयमस्ति
इतिशेषः
।
एषा
चतुष्टयी
कार्य्यविमुक्तिरिति
कार्य्यान्तरेखविसुक्तिः
प्रज्ञाया
इत्यर्था
प्रयत्ननिष्पाद्यामुक्त्वाऽनिष्पा-दनीयामप्रयत्नसाध्यां
चित्तविमुक्तिमाह
चित्तविमुक्तिस्तुत्रयो
।
तत्र
ध्रथमासाह
चरिताधिकारा
बुद्धिकृतभोगाव-बर्गकार्य्येत्यर्थः
।
द्वितीयामाह
गुणा
इति
प्रान्ततामाह
नचैवामिति
।
तृतीयामाह
एतस्यामवस्थायामिति
तस्या-मवस्थायां
जीवन्नेव
पुरुषः
कुशलो
मुक्त
इत्युच्यतेचरमदेहत्वादित्याह
एतामिति
।
अनौपचारिकं
मुक्त-माह
प्रतिंप्रभवे
प्रधानलयेऽपि
चित्तस्य
मुक्तः
कशलइत्येव
भवति
गुणातीतत्वादिति”
विवरणम्
।पृथिवीरूपभूमिगुणाश्च
भा०
शा०
उक्ता
यथा
“भूमेः
स्थैर्य्यंगुरुत्वञ्च
काठिन्यं
प्रसवार्थता
।
गन्धो
गुरुत्वं
शक्तिश्चसंघातः
स्थापना
धृतिः”
।
प्रथमगुरुत्वं
पतनविरोधीगुणः
द्वितीयगुरुत्वम्
पिण्डपुष्टिरतो
न
पौनरुक्त्यम्
।शक्तिः
धारणादिसामर्थ्यम्
सधातः
संञ्जिष्टावयवत्वम्
।स्यापना
मनुष्यादेर्धारणानुफुलव्यापारः
।
धृतिर्धारणाइत्यर्थः
।
bhū́mi,
bhū́mī,
f.,
Erde,
Erdboden
[
von
bhū
],
sehr
häufig
neben
dív
(
dyaús
pp.
)
2〉
Land,
Landstrich
3〉
tisrás
bhū́mīs,
die
drei
Erden
den
drei
Himmeln
entsprechend.
—
Adj.
apārá,
iṣirá,
uttāná,
cáturbhṛṣṭi,
máh.
-is
{202,
7}
{313,
2}
{413,
2}
{489,
22}
{520,
5}
{640,
5}
{911,
1}.
_{911,
7}
{916,
14}
{958,
1}.
_{958,
6}.
—
2〉
{488,
20}
urvī́
satī́
〰
aṃhūraṇā́‿
abhūt.
-ī
[
N.
s.
]
{773,
10}
diví
sát
〰
ā́
dade
(
Pad.
bhū́miḥ
).
-im
{52,
12}
{64,
5}
{164,
51}
{264,
9}
{322,
2}
{413,
4}
{438,
1}
{439,
4}
{508,
6}
{844,
10}
(
mātáram
)
{853,
13}
{884,
3}
{885,
3}
{907,
2}
{916,
1}.
_{916,
5}
{968,
5}.
-iā
[
I.
]
{161,
14}
in
{901,
3}
aber
ist
statt
bhū́miā‿upári
wol
bhū́miās
pári
zu
lesen.
-yās
[
G.
]
sā́nu
{62,
5}
sā́nunā
{901,
2}
ásus
{164,
4}
upásthe
{205,
7}
ántās
{599,
3}
ántam
{940,
10}
pradíśas
{845,
8}
udnā́
{894,
4}.
-iām
[
L.
]
{39,
4}
{162,
11}
neben
tṛ́ṇeṣu.
-ī
[
du.
]
siehe
dyā́vābhū́mi.
-ayas
{626,
15},
neben
dyā́vas,
antárikṣāṇi.
-īs
[
N.
]
śatám
{679,
5}.
—
3〉
{603,
5}.
-īs
[
A.
]
3〉
{102,
8}
{218,
8}
{661,
9}.
भूमि
भूमि
feminine
(
sfx.
मि
)
terre
sol.
Lieu
place.
Au
fig.
posture
attitude.
Gr.
.
भूमिका
feminine
rôle,
costume
[
au
théātre.
Décors
de
temples,
de
grandes
portes,
etc.
भूमिचम्पक
masculine
kaempferia
rotunda,
bot.
भूमिज
a.
(
जन्
)
né
de
terre.
—
S.
masculine
enfer
planète
de
Mars.
—
F.
Sītā.
भूमिजम्बु
feminine
premna
herbacea,
bot.
भूमिजीविन्
masculine
(
जीव्
)
laboureur,
vaiśya.
भूमिदेव
brāhmane.
भूमिप
masculine
(
पा
)
roi,
seigneur.
भूमिपक्ष
masculine
cheval
de
race.
भूमिपिशाच
masculine
borassus
flabelliformis
ou
palmier-éventail.
भूमिभाग
masculine
motte
morceau
de
terre.
भूमिमण्डा
feminine
jasmin
d'Arabie.
भूमिरक्षक
masculine
cheval
de
race.
भूमिलाभ
masculine
m
à
masculine
prise
de
possession
de
la
terre,
c.
à
d.
la
mort.
भूमिलेपन
neuter
(
लिप्
)
bouse
de
vache
[
dont
on
fait
un
pisé
pour
les
aires
].
भूमिवर्धन
neuter
(
वृध्
)
cadavre.
भूमिसम्भवा
feminine
(
सम्
भू
)
Sītā.
भूमिस्नु
masculine
ver
de
terre.
भूमिस्पृश्
masculine
homme
humanité
vaiśya
ou
laboureur
aveugle
cul-de-jatte
voleur
[
qui
rase
la
terre
pour
se
dérober
].
भूमीन्द्र
masculine
(
इन्द्र
)
roi.
भूम्य
a.
(
sfx.
य
)
terrestre
né
de
la
terre
fait
de
terre.
भूम्यामलकी
feminine
(
भूमि
)
flacourtia
cataphracta,
bot.
भूमि-
Feminine.
terre,
sol,
territoire,
terrain,
région
endroit,
emplacement,
poste
position
,
situation
plancher,
étage
étendue,
limite
en
qui
on
peut
placer
sa
confiance
(
dram.
)
rôle,
personnage
du
drame
-त्व-
nt.
fait
d'être
terre,
etc.
°कम्प-
Masculine.
-न-
nt.
tremblement
de
terre.
°क्षय-
Masculine.
perte
de
territoire.
°गत-
a.
v.
tombé
par
terre.
°गर्त-
Masculine.
trou
dans
la
terre.
°गृह-
nt.
local
souterrain.
°चल-
Masculine.
-न-
nt.
=
°कम्प-।
°ज-
a.
°जात-
a.
v.
né
ou
issu
de
la
terre.
°तल-
nt.
surface
de
la
terre.
°तुण्डिक-
Masculine.
Neuter.
d'une
localité.
°द-
ag.
qui
donne
des
terres
°दान-
nt.
donation
de
terre.
°देव-
Masculine.
dieu
terrestre,
Brāhmane.
°धर-
Masculine.
montagne
roi.
°नाथ-
°प°पति°पाल-
Masculine.
roi
°पतित्व-
nt.
royauté.
°पर्वन्-
nt.
titre
d'une
section
du
MhBh.
°पुरं-दर-
Masculine.
Indra
terrestre,
roi,
not.
Dilīpa.
°प्र-
ag.
(
renommée
)
qui
remplit
la
terre.
°बुध्न-
a.
dont
la
terre
est
le
fond.
°भाग-
Masculine.
(
rar.
nt.
)
portion
de
terre,
région
,
terrain,
endroit,
site.
°भुज्-
Masculine.
roi
°भृत्-
id.
montagne.
°भेदिन्-
a.
qui
diffère
des
choses
terrestres.
°वज्र-मणि-
Masculine.
Plural
terre
diamants
et
joyaux.
°वर्धन-
Masculine.
ou
nt.
cadavre.
°शय-
a.
couché
ou
dormant
par
terre
ou
dans
la
terre
Masculine.
animal
qui
vit
sur
ou
dans
la
terre
Neuter.
d'un
roi.
°ष्ठ-
a.
qui
se
trouve
sur
ou
dans
la
terre
(
avec
अम्बु-
)
stagnant.
°सत्त्र-
nt.
sacrifice
qui
consiste
en
une
donation
de
terre.
°संनिवेश-
Masculine.
configuration
du
terrain.
°साम्राज्य-
nt.
possession
souveraine
de
la
terre.
°सुत-
Masculine.
fils
de
la
terre,
planète
Mars.
भूमिं-जय-
Masculine.
fils
de
Matsya.
भूमी-रुह्-
Masculine.
plante,
arbre.
°शय-
a.
=
भूमि°।
भूम्य्-अनन्तर-
a.
limitrophe
Masculine.
roi
d'un
pays
voisin.
°अनृत-
nt.
faux
témoignage
relatif
à
la
terre.